Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

Chaqaloqlik davrining psixologik xarakteristikasi.
Chaqaloklik davri insonning kamol topishida xulk-atvorning
tugma-instinktiv kurinishlari: nafas olish, ovkdtlanish,
haroratdan ta’sirlanish va xrkazolar sof holda namoyon bo’lishi
bilan alotida ahamiyat kasb etadi. Mazkur organik (moddiy)
ehgiyojlar chaqalok; uchun psixik usishning negizi vazifasini utay
olmaydi, ammo ular birpitikda uning yashashini ta’minlaydi.
Psixologik tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, qator tugma
reflekslar bolaning usishiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etmasa xam,
uning tabiiy-biologik exgiyojlarini krndirishda iiggirok qiladi.
Bo’larga ativistik belgilar, tirmashish, sudralish, emaqlash kabi
nasliy reflekslar kiradi va ayrim reflekslar (tirmashish, chang
solish) borgan sari susayib boradi. Chaqalokda ushlash, o’zini tutish
reflekslarining paydo bo’lishi unga fazoda tug’ri harakat qilishga
imkon yaratadi. Tom ma’nodagi sudralish — bolaning narsalarga
kul cho’zishidan boshlab, oldinga intilishida kurinadi. Bu jarayon
keyinchalik yanada taraqq,iy eta boshlaydi.⁶
Tugilishga yakin chaqaloqda qulok, va kuz mexanizmlari uz vazifasini o’tashga tayyor bo’ladi. Bundam tashqari, unda qator himoya va orientir reflekslari (uta yoruglikka qarash natijasida kuzni pirpiratish, boshini olib kochish, burish, kuchli tovushdan chuchish kabilar) ham maijud bo’ladi. Ammo chaqllokda "kurish" va "eshitish" apparatlari orqali Uz diqqatini biror ob’ektga tuplash imkoni bo’lmaydi.Chunki ob’ektni tanish, tovushni ajratish, sezish imkoniyati bolada keyinchalik vujudga keladi.
Chaqalok uchun tugma mexanizmlar yangi sharoitga moslashish (kunikish) uchun kifoya qillmaydi. Shu boisdan uni parvarishlashda qo’shimcha tarbiyaviy tadbirlar qo’llanmasa, chaqalok,usishdan orqada k,olishi mumkim.
Chaqaloq ona qornidagi yashash sharoitidan atmosferada hayot kechirishga utgan dastlabki paytlarda uning uyku va uykusizlik holatlari o’rtasida keskin chegara bo’lmaydi.
Tugilgan chaaalokning vazni tez kamaya boradi. Buning sababi undan suyuklik moddasining chiqib ketishi, vaznsizlik holatidan atmosfera bosimiga, kuyosh nuriga, turli xususiyatli moddalar ta’siriga, o’zgaruvchan havo haroratiga moslashish davrida kup kuch- kuvvat sarflanishidir. Bu davrning kechishida chaqaloklarning ham individual, ham jismoniy tafovutlari kuzga tashlanadi. Oradan kup vakt utmay chakalok vaznining kamayishi tabiiy ravishda tuxtaydi va uning yangi muhitga moslashishi boshlanadi. Kindik tushish davri organizmda keskin o’zgarishlar yuz berish pallasi Xisoblanib, mo’rgak organning mustaqill yashayotganidan dalolat beradi. Chakalokning oldingi vazniga etish davri xayotining birinchi un kunligiga to’g’ri keladi.
Chakalok organizmining anatomik-fiziologik, morfologik tuzilishi buyicha boshka yoshdagi odamlarnikidan farki kam rivojlangani, zaifligi, ish kobiliyatining kuchsizligidir. Uning suyak sistemasi, pay-muskullari va togay tukimalarining usishi katta yoshdagi kishilarnikidan xdm sur’at, ham sifat jihatdan farqlanadi. Chaqllokdagi muskullarningtakomillashishi harakat negizini vujudga keltiradi; shu bilan birga tar bir biologik organning mustaqill harakati va faoliyatini ta’minlashga xizmat Qilladi. Bolada buyin muskullarining usishi buynini gutishga olib kelsa, tana muskullarining rivojlanishi ka ggalar yordamida aganash imkonini, kul va oyok muskullarining etilishi esa jismoniy tarakat qillishi, jismlarga kul cho’zishi uchun sharoit yaratadi.
Chaqalok,ning anatomik-fiziologik tuzilishini tahlil qilsak, uning suyak sistemasida ohak moddasi va x,ar xil tuzlar etishmasligining guvohi bo’lamiz. Shu sababli suyak funktsiyasini kuprottogay tutsimalari bajaradi. Bosh suyaqlari bolaning ikki oyligida o’zaro kushilib kstadi. Bosh suyakning peshona va tepa k,ismlari o’rtasida likildok deb ataladigan qalin parda va teri bilan qoplangan oralitq mavjud bo’ladi. U bola bir yoshdan oshganidan keyin suyak bilan qoplanib boradi, lekin u haqiqiy suyak bo’lmaydi.
Chaqaloq snerv sistemasining yuksak darajada rivojlangan k,ismi, ya’ni bosh miya katta yarim sharlari tashk,i kurinishi bilan katta odamnikiga aynan uxshasa aslida undan kup farq qilladi. Odamlarni o’zaro qiyoslasak, ajoyib manzarani kuramiz: miyaning ogirligi chaqllok,tanasining sakkizdan bir va katta odamlarda esa k,irkdan bir tsismini tashqill etadi. Chaqaloklarda bosh gavdaga nisbatan kattarok, kurinsa-da, u hali juda bush, mukammallashmagan bo’ladi. Ularning organizmi jadal sur’at bilan usish davridan utadi. Bu davrda chaqqloqning ogirligi 3—5 kg bo’lishiga qaramay, miyasining ogirligi 300—350 grammni tashkill qiladi, xolos. Chaqalokning miyasi hujayralarining mikdori, "ariqchalar"ning yaqq,ol kuzga tashlan masligi, nerv xujayralari tarmogi jihatdan katta odamlarning miyasidan farq qilladi.
Yuqoridagi fikrlarni isbotlashga harakat qilgan psixolog E.A.Arkinning ta’kidlashicha, bola tugilishga harakat qilayotgan paytda uning miyasini bir xil kulrang massa tashkil etadi, uning nerv tolalarida mielin qobig’i bo’lmaydi.
Chaqalokda nerv tolalari bir-biridan ajralmagani sababli, tashqaridan kelgan qo’zg’atuvchilar muayyan qismga yunalgan bo’lsada, boshqa markazlarga ham ta’sir qilaveradi. Shu sababdan bo’lsa kerak, uning bosh miya yarim sharlari kobigida aniq, mustaqil va barqaror kuzgalish uchoklari vujudga kelmaydi. Chaqalok; tashk,i qo’zg’atuvchilar tasiriga ixtiyorsiz ravishda kul-oyokdari va boshini tartibsiz hapakai lantirish bilan javob beradi. Katta yoshli kishilarnish opishi jarayonlari, his-tuygulari, psixik x,olatlari va o’ziga xos tipoologik xususiyatlarini idora qillishda nerv sistema» kishi yuksak darajada rivojlanish qismlari etakchi rol uynasa. 'mk.shopping hayotiy faoliyatida bu vazifani bosh miyaning ostki markazlari bajaradi. Bosh miya yarim sharlarining durustroq, riiojlangan bo’limlari chaqak uhun eng zarur jarayonlar: nafas olish va nafas chiqarish , yutinish, kon alanish sydik chiqarish hokazolarni boshkarib turadi. Mazkur nerv tolari chaqaloqning yashashi uchun yetarli miqdorda myelin qobigiga o’ralgan bo’ladi.
Chaqalok boshqa yosh davridagi odamlarga qaraganda kuchsiz, zaif, ojiz ko’rinsa-da, ba’zi jihatlari bilan kattalardan ustunlik qilladi. E.A. Arkinning fikricha, chakaloklik davrining kuchli jihatlari ko’pincha uning usish kuvvatida uz ifodasini topadi. U har oyda ikki santimetrdan o’sadi, uning ogirligi har kuni 1,6-2 grammdan ortib boradi. Uning shiddatli sur’at bilan usishi kuproq individning vegetativ nerv sistemasi, ichki sekretsiya (buqoq, kalqon osti va ustki) bezlarining faoliyatiga bevosita boglikdir. Shuni alotida ta’kidlash kerakki, ichki sekretsiya bezdari ishlab chikargan maxsus gormonlar konga surilib, organizmning jismoniy usishini belgilaydi. Chaqalokning g’oyat jadal sur’at bilan usishi shu davrning o’ziga xos xususiyati bo’lib, uning usish iga ta’sir etuvchi omillar ovkat, sof x;avo, kuyosh nuri, nafas olish, parvarish va xakazolardir.
Odatda chaqaloqning nerv faoliyati shartsiz va shartli refleksdar ta’sirida vujudga keladi. Shartsiz tugma reflekslar bolaning tugilishi arafasida etarli darajada etilishi sababli unda kon aylanish, nafas olish, ovkat tazm qillish, siydik chikarish singari eng muhim vegetativ funktsiyalar amalga oshadi. Masalan, korni och chaqalokning labiga biror narsa tegishi bilan unda emish harakati vujudga kedib, sulaklari oka boshlaydi. Bu ovqatlanishning shartsiz » refleksi deb ataladi.
Chaqaloq tugilishi arafasida uning bosh miya katta yarim sharlarining ogirligi, hajmi va funktsional jihati yetarlicha rivojlanmagan bo’lsa ham, u mavjud shartsiz reflekslar negizida atrof mux,it va boshqalar bilan munosabatga kirishish imkoniyatini beradigan oddiy shartli reflekslar hosil qila oladi. Masalan, hid, eruglik, harakat qo’zg’atuvchilarining ta’siri natijasida oddiy shartli reflekslar vujudga kelishi mumkin.
Chaqalok,hayotiningdastlabki kunlaridan boshlab tashqi muhit bilan munosabatga kirishish, aloka boglash jarayonida uni mustaqil hayot kechirish imkoniyatlari tugiladi. Ilmiy manbalarda kursatilishicha, chak,alok,hayotining ilk davrida undagi reflekslar kuchsiz, zaif va beqaror bo’ladi. Chunki kuchli tashk,i qo’zg’atuvchilar ta’sirida reflekslar tez izdan chikadi va qayta tiklanish imkoniyati tobora kamayadi.
Chaqalok,ning asosiy xususiyatlaridan biri — uning inson zotiga xos barcha xulk,-atvor shakllarini va avlodlarning tajribalarini uzlashtirish imkoniyatiga egaligidir. Tugma reflekslar chaqalok, hayotidagi etakchilik rolini asta-sekin yo’qatib boradi. Kundalik tartib va tarbiyaning o’ziga xos sharoitida ehgiyojning boshqa kurinishlari, jumladan, taassurot olish, ta’sirlanish, xarakat, muloqot kabi shakllari vujudga keladi. Mohiyati va maqsadi jitatidan yangi extiyojlar zamirida psixik rivojlanish amalga oshadi.
Bolada taassurot olish extiyoji paydo bo’lishi bilanoq,, orientir refleksi bilan aloka urnatadi, hissiy bilish organlarining tayyorlik darajasiga muvofiq mavjud ma’lumotlarni kabul qiladi va shu jarayonda o’zi xam rivojlanadi. Chaqaloqing qo’rquv va eshituv apparati dastlabki kundanok, ishga tushsa ham, ular xali etilmagan bo’ladi. Shu sababli ko’rish sezgisini yoruglik, eshitish sezgisini esa qattik, tovush vujudga keltiradi. Bola xarakatdagi jismlarni kuzatashga intilsa xam, aslida qimirlamay turgan narsalarga kuprok, diqqatini tuplaydi. Uning ruxiy dunyosida kuruv va eshituv aparatlariga mos ravishda diqqatning muayyan ob’ektga tuplanishi jarayoni asta-sekin vujudga keladi.
Chaqaloqning sezgi organlari uning harakatiga qaraganda durusroq rivojlangan bo’ladi. Masalan, chaqaloq achchiqni shirindan, issiqli sovuqdan, ho’lni qurukdan farqlay oladi. Uning hid bilish organlari juda mif bo’lishiga qaramay, burniga yoqimsiz xidli modda yaqinlashtirilsa bezovtalanadi. Bol adateri-tuyush, xaroratni xis qilish, sezish, og’irlikni fahmlash, ta’m bilish sezgilari ham etarli darajada rivojlangan bo’ladi.