Tarbiya tizimida samaradorlikka erishishda sinf rahbarining pedagogik faoliyati

II.Bob.Sinf rahbarining ma’naviy-ma’rifiy ishlari

2.1 . Sinf rahbarining ma’naviy-ma’rifiy ishlari

Sinf tarbiyaviy soatlari maktab sharoitida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning asosiy shakllaridandir. Sinf tarbiyaviy soatlari quyidagi: ma’rifiy, baholovchi, yoʻnaltiruvchi singari uch asosiy tarkibiy qismlardan iborat boʻladi. Ma’rifiy tarkibiy qismda: oʻquv dasturlaridan tashqari, oʻquvchilarning etik, estetik, ruhiy tushunchalarni, fantexnika, xalq xoʻjaligi, dunyo voqealarini boyitib, kengaytirib borishdan iborat ishlar amalga oshiriladi.

Baholovchi tarkibiy qismda: oʻquvchilarda atrof-muhitga muayyan munosabatda boʻlish, undagi moddiy va ma’naviy boyliklarimizning bahosi, ahamiyati va qadr-qimmati, mehnat kishilari va Vatanimiz himoyachilarining shon-shuhrati, ona Vatanimizning, ulugʻ xalqimizning shuhrati haqidagi tegishli tushunchalarni hosil qilish va mustahkam qaror toptirishdan iborat sifatlar roʻyobga chiqariladi.
Yoʻnaltiruvchi tarkibiy qismda: oʻquvchilarning mavjud hayot haqidagi bilim va tushunchalari toʻgʻri, maqsadga muvofiq yoʻnaltirilib, teranlashtirilib, ularning hayotiy tajribasi, axloqi, boʻlgʻusi turmush yoʻlini toʻgʻri tanlashdek hayotiy faoliyatlari, unda tutgan mavqelari faollashtirilib, boshqarilib boriladi. Oʻqituvchi-tarbiyachi tarbiyaviy soatning mavzuini belgilab, unga tegishli material toʻplayotganda oʻquvchilarning yosh va oʻziga xos xususiyatlarini, sinfning rivojlanganlik va tarbiyalanganlik darajasini, mahalliy shart-sharoitni albatta e’tiborga olishi kerak. Maktab sharoitida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning asosiy shakllaridan biri sinf tarbiyaviy soatlari boʻlib uni tashkil etish pedagogning quyidagi yoʻnalishlar asosida olib boriladigan ishlaridan iborat:
a) sinf tarbiyaviy soatlarning mazmunini aniqlash;
b) tashkiliy jihozlash ishlari;
v) sinf tarbiyaviy soatlari turkumini rejalashtirish.
Oʻsib kelayotgan yosh avlodga maqsadga muvofiq ta’sir koʻrsatishda sinf tarbiyaviy soatlari ish mazmunini aniqlash va rejalashtirish mavzularni fasllarga qarab, bayram, tarixiy sana hamda voqealar, tinchlik, doʻstlik , mehnat, oila, baxt, kasb tanlash, tabiatni sevish, vatanparvarlik, ajdodlarimiz merosi, insoniylik, axloqiylik singari tarbiyaviy muammolar asosida tasniflash katta muvaffaqiyatning garovi ekanligini koʻrsatmoqda.
“Inson va insoniy munosabatlar”. Bunda jamiyatimizdagi insoniy munosabatlar, jonajon maktabi, oʻqituvchilari oʻz ota-onasi qarindosh-urugʻi, doʻstlari va boshqa kishilarga, jamoat mulkiga, ona Vatan boyliklariga munosabat, yurish-turish madaniyati, muomalasi, rostgʻoʻylik, halollik, mehnatga ongli munosabatda boʻlish.
“Fan va turmush”. Bunda moddiy olam haqidagi haqiqatni, qarashlarni shakllantirish, fan texnika yangiliklari, bilim manbayi boʻlgan kitobga munosabat, uni oʻqish qoidasi, turmush, madaniyat, bugungi kun turmush tarzi kabi masalalarga e’tibor berish.
“Goʻzallik olamida”. Bunda goʻzallikning mohiyati, goʻzallikni his qilish, nafosat va etika tushunchalari, hayotda insonning kiyinishda, turmushda, mehnatda, axloqda, muomala va nutq madaniyatida, kuy va qoʻshiqlarda, she’riyatda, raqs va tasviriy san’atda, haykaltaroshlik va me’morchilikda, zamonaviy ishlab chiqarish kabi sohalarda goʻzallik tushunchalariga e’tibor berishi.
“Davlat mustaqilligi va inson huquqi haqida nimalarni bilasiz?” Bunda davlat mustaqilligi, uning ma’nosi va mohiyati, mustaqil davlat siyosati va iqtisodiyotining mazmuni, tashqi dunyo mamlakatlari bilan doʻstona aloqalar, elchixonalar vujudga keltirish, milliy mustaqillik imkoniyatlari, vatandoshlar bilan ishbilarmonlik doirasida aloqalar oʻrnatish, dunyo siyosiy voqealariga, huquq darajalari, oʻz haq-huquqi uchun kurash, ona Vatannimizga, xalqimizga mehr-muhabbat, sadoqat, e’tiqod, dunyoviy gʻalabalarimizga munosabat kabilarga e’tibor berish.
“Sogʻ tanda – so gʻlom aql”. Bunda oʻquvchining kundalik faoliyat tartibi, uyida oʻquvchining oʻz burchagi boʻlishi, yosh va oʻziga xos xususiyatlariga qarab gigiyenik qoidalarga rioya qilish, jinsiy tarbiya, gigiyena - inson goʻzalligi, madaniyati va salomatligi garovi ekanligi kabilarga e’tibor berish.
“Ekologik tarbiya”da bolalarda tabiatning yer osti va yer usti boyliklariga, tabiatga nisbatan javobgarlik, Ularni hozirgi va kelajak avlod uchun avaylab asrash, koʻpaytirish hamda muhofaza qilish his-tuygʻularini, tushunchalarini tarkib toptirish kabilarga e’tibor berish lozim.
Sinf tarbiyaviy soatlarini tashkil qilish unga oʻquvchilarni ruhan tayyorgarlikdan boshlanadi, ular sinf tarbiyaviy soatlarini intizorlik bilan kutishlariga harakat qilish lozim. Koʻriladigan masalalar nechogʻli muhokama va munozarabop boʻlishi hamda u koʻngildagidek oʻtkazilishi darkor. Avvalo muhokama qilinadigan mavzu, uning mazmuni, uni oʻtkazish vaqti, tartibi va ushbu mavzuga oid materiallarni topish lozim.
Tarbiyaviy soatlar uchun maktab oʻquvchilari va oʻqitivchi tarbiyachilarga moʻljallangan hamda ommabop gazeta va jurnallar, pedagogikaga oid va bolalar tarbiyasiga doir badiiy adabiyot namunalari, kinolavha, kinofilm, diafilm va radio eshittirish va telekoʻrsatuvlardan, tarbiya mavzusiga yoʻnaltirilgan va shu kungi oʻquvchilar uchun dolbzarb, hayotiy materiallardan tanlab olishlari kerak. Shundagina sinf oʻquvchilarining qaynoq ijodiy faoliyati ta’minlangan boʻladi. Bunday vaqtlarda oʻquv-texnika vositalari, koʻrgazmali qurollar va didaktik materiallardan unumli foydalanish esa soʻzsiz sinf tarbiyaviy soatlarini yanada ijobiy natijalarga olib keladi. Sinf tarbiyaviy soati tarbiyaviy ishning ajralmas qismi boʻlib oʻquvchilar uchun ham, sinf rahbari uchun ham amaliy-ijodiy ishdir. Sinf tarbiyaviy soatlarida tanlangan mavzu boʻyicha oʻtkaziladigan mashgʻulotlarga eng avvalo oʻqituvchi puxta tayyorgarlik koʻrishi lozim. Mashgʻulot jarayonida ustoz oʻz maqsadini oʻquvchilari ongiga yetkaza oladigan, ularning qalbini toʻlqinlantira oladigan, ta’sirchan va ifodali bayon qila oladigan nutqqa ega boʻlishi, turli pedagogik ta’sirlar orqali singdira oladigan boʻlishi lozim. Sinf tarbiyaviy soatlari uchun tanlangan mavzuning maqsadiga mos keladigan kuy va qoʻshiqning yangrashi, badiiy oʻqish, she’rxonlik, oʻz ijodiy ishlaridan namunalar koʻrsatish, muhokama qilinayotgan masalaga nisbatan oʻquvchilarning oʻz mustaqil fikrlarini bayon qilashlariga keng yoʻl berish, hayotiy muhim masalalar haqida aniq va toʻgʻri xulosalar chiqarishlariga yoʻnaltirib borish lozim. Bu esa oʻquvchilarni oʻz fikrlarini mustaqil va erkin bayon qilishga odatlantirib, ularda faollikni kuchaytiradi.

Sinf tarbiyaviy soatlari uchun namunaviy mavzular roʻyxati.
1-sinf
Mustaqil Vatan.
Jonajon maktabim.
Yaxshi bola.
Oilamiz oʻzi bir dunyo.
Chin soʻzim.
Mening doʻstlarim kimlar.
Mehnat - mehnatning tagi rohat.
Men kim boʻlsam ekan?
Bir burda non qadri.
Oq paxta oppoq paxta.
Biz tabiatni sevamiz.
Fasllar nima deydi?
Meniki va bizniki.
Maktab mulki - mening mulkim.
Quyosh, havo - tanga davo.
Sogʻ yuray desang, ozoda boʻl.
Inson nima uchun oʻqiydi.
Bobolar merosi bebaho boylik.
Ona ulugʻ zot.
Otam bilan faxrlanaman.
Oilada yoshi kattalarga qanday muomalada boʻlish kerak.
Kattaga hurmatda kichikka izzatda boʻl.
Boshingga qilich kelsa-da, rost soʻzla. Uvol degani nima?
2-sinf
Bizning oila.
Ota-ona bolaning baxt chirogʻi.
Inson odobi bilan.
Biz kimlardan oʻrnak olamiz.
Rostgoʻy bola.
Oʻzbekiston Respublikasining gerbi, madhiyasi va bayrogʻi.
Xalol va harom .
Odobli bola elga manzur.
Bolalar huquqlari.
Oʻquvchining burch va vazifalari.
A.Temur oʻgitlaridan namunalar.
Qushlarni avaylab asrash burchimiz.
A.Navoiy Vatan va vatanparvarlik haqida!
Dasturxon atrofida oʻzingizni qanday tutasiz.
Vatanparvarlik - muqaddas burch.
Salomlashish odobi.
Non - bebaho boylik.
Jonajon maktabim - mening.
Egri va toʻgʻri.
Onajonim siz mening.
Qanday oʻquvchini yaxshi bola deyishadi?
Qomusimiz - baxtimiz.
Kimlar bilan doʻst boʻlish mumkin?
Mehr-muruvvatli boʻlaylik.
Ichimlik suvini tejash - burchimiz.
3-sinf
Oʻzbekiston mustaqil Vatan.
Olim boʻlsang olam scniki.
Sening kundalik faoliyating.
Kitob-oftob.
„Alifbeni oʻrgatgan, toʻgʻri yoʻlni koʻrsatgan ...”
Koʻhna obidalar - tarix guvohi.
Assalomu alaykum!
Ovqatlanish odobi.
Farzandlik burchi
Oʻzbek tilim - oʻz ona tilim .
Shifokorga mehrim.
Bugungi niyat - ertangi haqiqat.
Dasturxon ustida suhbat.
Inson oʻz bilimi bilan samoga yoʻl oladi.
Savob nima?
Doʻstlik va oʻrtoqlik.
Kasal koʻrish va yoshi katta kishilarni ziyorat qilish odobi.
Pardoz - andoz oʻquvchiga xosmi?
Bobur - dilbar shaxs.
Besh bahoning sirlari.
Donolar bisotidan: odobnoma durdonalari.
Oilada tejamkorlik.
Hunarli odam xor boʻlmas.
4-sinf
Buyuk va muqaddassan mustaqil Vatan.
Forobiy bobomiz deydilar.
Sogʻ tanda - sogʻlom aql
Jamoat joylardagi odob mezonlari.
Vatan muhabbati
Qayerda qanday salom lashish kerak.
Ilm olish va hunar oʻrganish haqida.
Tabiatni asrab-avaylash - burchimiz.
Non - aziz ne’mat.
Ona yurtim - oltin beshik.
Oʻz irodangizni tarbiyalay olasizmi.
Ota - oila tayanchi, ona - oila quvonchi.
Xushmuomala va muloyim soʻzli boʻlish - eng yaxshi fazilat.
Oʻzingiz yashab turgan mahalla tarixini bilasizmi?
Soʻzlashish va nutq madaniyati.
Birni kessang, oʻnni ek.
Sinf va maktab shuhrati uchun kurash har birimizning burchimiz.
Donolar deydilar.
Hayotning asosi - mehnat.
Goʻzallik olamida.
Yaxshi tarbiya - inson ziynati.
Namunali oila.
Ilm kaliti - kitob.

Esda saqlab qolish uchun zarur boʻlgan tushunchalar:
Sinf rahbari - oʻquvchilarni bir xil saviyada, bir xil yoshda, bilmi jihatidan ham teng boʻlgan jamoani boshqarib turuvchi pedagog (sinf rahbari) tushuniladi.
Sinf tarbiyaviy soatlari maktab sharoitida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning asosiy shakllaridandir. Sinf tarbiyaviy soatlari quyidagi: ma’rifiy, baholovchi, yoʻnaltiruvchi singari uch asosiy tarkibiy qism lardan iborat boʻladi.
Tarbiya vazifasi – ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda tutilgan holda oʻqituvchining oʻquvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi tarbiyaning qanday metodidan foydalanishga bogʻliq.
Tarbiya jarayoni – tarbiya jarayonining mohiyati va jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-harakatini asta-sekin koʻnikmaga aylantirib borish lozim.
Tarbiya maqsadi – talaba-yoshlarda milliy gʻoya va milliy mafkurani shakllantirishda ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari qoʻllaniladi.
Tarbiyaviy jarayon – rivojlanib borayotgan avlodning katta yoshdagilar tajribasini egallab borish jarayoni boʻlib, insonlarning rivojlanishini boshqarish hamda ularning shaxsiy hislatilari shakllanishiga zarur sharoitlar yaratib beradi.
Tarbiyaviy maqsad – fan asoslarini oʻzlashtirish orqali uning mazmunida yotgan gʻoyalar, dunyoqarashlar ta’sirida oʻzining shaxsiy sifatlarini, iymon-e’tiqodlarini shakllantirishni koʻzlashdir.
Istiqlol sharofati tufayli jahonga qayta yuz ochgan mustaqil diyorimizda barkamol avlodni tarbiyalash masalasiga katta ahamiyat qaratilmoqda, O’zbekistonning kelajagi bo’lmish yoshlarga ta’lim-tarbiya berish, ularni jismonan sog’lom, baquvvat, ma’naviy barkamol etib voyaga yetkazishga prezidentimizning o’zlari shaxsan bosh-qosh bo’lmoqda. Yurtboshimizning “Biz o’z iste’dodli, fidoiy bolalarimiz, farzandlarimizga bilim va kasb cho’qqilarini zabt etish uchun qanot berishimiz kerak”, degan so’zlari buning yorqin dalilidir. Kelajagimiz poydevori bailimdarajalarida yaratilar ekan, ya’ni yurt kelajagi farzandlarga bog’liq ekan, buning uchun har qaysi ota-ona,murabbiy, ustoz har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko’ra bilishi zarur.
Sinf rahbari maktab o’qituvchilar jamoasi va pedagogika kengashining a’zosidir. Umumiy o’rta ta’limda tarbiyalanuvchilarga alohida pedagogic ta’sir tizimida sinf rahabri faoliyati alohida o’rin egallaydi. Shu sababli O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan sinf rahbari faoliyati samaradorligini oshirishga imkon beruvchi me’yoriy hujjat- Nizom 2007-yil 20-yanvardagi 19-buyruq asosida taqdim etildi.
Sinf rahbari uchun Nizom dasturulamal bo’lib, uni barkamol avlod ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasini tashkil etishda:
1.o’qituvchilar
2. bolalar yetakchisi
3. psixolog
4. ota-onalar
5. ta’lim muassasasi maktab direktori orqali
6.voyaga yetmaganlar komissiyasi
7.mahalla.
8. huquq-targ’ibot idoralari va turli ijtimoiy jamoalar bilan hamkorlik qiladi.
Boshlang’ich sinflarda sinf o’qituvchisi rahbar hisoblanadi. 5-9 sinflarda rahbarlikka tajribali, faol, o’z burch va ma’suliyatini his etadigan o’qituvchi ta’yinlanadi.
Nizom quyidagi bo’limlardan iborat:
Sinf rahbarining vazifalari.
ota-ona va mahalla bilan hamkorlik.
o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish.
o’quvchini o’zini-o’zi boshqaruv tizimini takomillashtirish.
ta’lim muassasasi, pedagogic jamoa bilan birga ishlash.
sinf rahbarining huquqlari.
sinf rahbari ishlarini rejalashtirish va tashkil etish.
Guruh rahbari yuritadigan hujjatlar quyidagilardan iborat.
Guruhdagi ma’naviy-ma’rifiy ishlarni hisobga olish kitobi.
Guruh o’quvchilari ro’yhati.
Guruh o’quvchilari haqida ma’lumot.
Guruh faollari haqida ma’lumot.
Guruhdagi ma’naviy ma’rifiy ishlarning yilik ish rejasi.
Oylik dars qoldirgan o’quvchilarni hisobga olish.
Guruhdagi o’quv jarayonini nazorat qilish (dars tahlili).
Sinovlar natijalari bo’yicha o’zlashtirishni hisobga olish.
Mehnat intizomini buzgan, qoloq o’quvchilar haqida ma’lumot.
Ota-onalar bilan ishlash.
To’garakka qatnashadigan o’quvchilar haqida ma’lumot.
Jamoat ishlarida, kollejdagi tadbirlarda ishtirok etishni hisobga olish
Guruhdagi o’quvchilarning o’quvchilar safidan chetlashtirilganligi haqida ma’lumot
Ism-sharifi o’zgargan o’quvchilarni hisobga olish
Guruh yig’ilishlarining bayonnoma kitobi.
Birinchi ma’naviyat soatining o’tkazishning uslubiy qo’llanmasi.
Ochiq ma’naviyat soati dars ishlanmasi.
O’quvchilarning huquq va vazifalari.
Guruh rabarining huquq va vazifalari.
Navbatchi o’quvchilarning vazifalari.
Guruh rahbari-dars mashg’ulotlarida, kur ishi va diploma ishi himoyalarida qatnashadi. Guruh rahbarlari o’quv muassasasi direktoriga va pedagogic kengashga kelishilgan holda quyidagilarni beradi: O’quv va jamoat ishlarida muvaffaqiyatli qatnashgan bitiruvchilarga ichki imkoniyatdan kelib chiqib, belgilangan tartibda rag’batlantirish berish uchun tavsiyanomalar.Ichki trtib-qoidalarni buzgan o’quvchilarga jazo qo’llash haqida taklif Guruh rahbarlari o’quv- tarbiyaviy ishlarining samaradorligini oshirishga doir taklif va mulohazalarni ma’muriyatga va pedagogic kengashga olib chiqish.
Guruh rahbarining majburiyatlari.
Mamlakatimiz taraqqiyoti uchun mutaxassislar tayyorlash bo’yicha rejali ish olib borish, tanlagan kasbiga mehr bilan qarash, jamoat mulkini asrab-avaylash ruhida tarbiyalash lozim.
Mavjud ish rejasi asosida guruh ma’naviyat soatlarini tashkil qilish.
O’quvchilarning fanlarni yomon o’zlashtirayotganlik sabablarini aniqlab, ularga amaliy yordam ko’rsatishni uyushtirish.
O’quvchilar o’quv salohiyatini oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalgam oshirish, guruh jurnalining to’g’ri yuritilishini ta’minlash
O’quvchilarning oilada va guruhda o’zini tutishlarini, jamoaga birlashtirish maqsadida guruh faollari faoliyatini har tomonlama chuqur o’rganib o’quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ularni o’z-o’zini boshqarish jamiyatlariga birlashtirish.
Doimiy ravishda o’quvchilarning ta’lim-tarbiya yuzasidan, ularning ota-onalari bilan aloqada bo’lib turish.
O’quvchilarning yashahs joyiga tashrif buyurib, sog’ligi va yashash sharoitini yaxshilash uchun zarur yordam ko’rsatib, mustaqil ishlari va ko’ngilli xordiq chiqarishlarini uyushtirish.
Bundan tashqari, guruh rahbari faoliyati rejali tashkil qilinishi lozim. Ish rejasi o’quv muassasasida olib borilayotgan ma’naviyat-ma’rifat ishlari rejasiga asosan bir o’quv yiliga mo’ljallab tuziladi va direktorning ma’naviy-ma’rifiy ishlari bo’yicha o’rinbosari tomonidan tasdiqlanadi. Kollejdagi boshqa guruh rahbarlariga yordam berish maqsadida, o’z guruhidagi tarbiya ishlarini rejalashtirib ommalashtirish. O’quv muassasasida guruh rahbaring faoliyatini muvofiqlashtirish uchun “Guruh rahbarlari kengashi” tuziladi. Kengashni director o’rinbosari yoki tajribali o’qituvchilardan biri boshqaradi. Guruh rahbarlari kengashi tarkibiga guruh rahbarlari va tarbiyachilar kiradi. Kengash faoliyatida zaruriyat tug’ilganda, director o’rinbosdasrlari, fan kafedralari boshliqlari, kutubxonachilar ham qatnashishlari mumkin.
Sinf rahabrining faoliyati kishi shaxsini tarkib toptirishga qaratilgan. Bu faoliyatning natijlari tarbiyalanuvchining qiyofasida, uning shaxsidagi xususiyatlarida, harakter va xulq-atvorida o’z aksini topadi. Agar tarbiyachi pedagog nimaga intilayotganini ravshan va aniq tushunilmagan joyda tarbiyalanuvchilar shaxsini takomillashtirishga astoydil intilish bo’lmaydi, balki tarbiyada o’tkaziladigan ish tasodifiy tusga ega bo’lib, buning uchun ajratilgan vaqtni to’ldirish uchungina olib boriladi. Shuning uchun tarbiya faoliayti maqsadlarini aniq belgilab olish lozim. Snf rahbari sinfga qabul qilib olgandan keyin uning birinchi ishi, odatda, o’quvchilarni o’rganish bilan bog’liq. Bu ish uning o’zi berkitilgan sinfdagi butun ish faoliyati mobaynida davom etadi va uning tarbyaviy ish sistemasida muhim bir tomonni tashkil etadi.
Pedagogik faoliyatda sinf rahbari quyidagilarni bilishi kerak:
Har bir o’quvchini shaxs sifatida o’rganish
O’quvchilarning sinfda tarbiyalanishini tashkil etish
O’quvchilarning bili-tarbiyasini oshirish va ularning tartib-intizomini mustahkamlash.
Sinfda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish
Fan o’qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini birlaashtirish.
O’quvchilarning ota-onalari bilan ishlash.
Sinf rahbari fan o’qituvchilariga nisbatan ko’p qirrali ishlarni bajaradi.
Sinf rahbari o’quvchilarni tabiiy hayot va o’quv faoliyatida o’rganadi.
Avvalo, sinf rahbari o’ziga berkitilgan sinf o’quvchilarining ota-onalari va tevarak-atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o’rganishi juda muhim. Hamda o’quvchilarni kundalik hayot tarzida va o’quv faoliyati davomida ham organish maqsadga muvofiq. Albatta, sinf rahbari o’quvchilar shaxsini, ular xulq-atvorini, harakterini aniqlash, o’rganishda shu muassasa psixologi bilan hamkorlikda ish olib borishi lozim. Bunda ota-ona, mahalla qo’mitalarining ham o’rni katta.

2.2 Sinf rahbaring o’quvchilarni o’rganish metodikasi.

Bolalarga tarbiyaviy ta’sir etish omillarini aniqlash
O’quvchiga individual munosabatda bo’lish orqali
Tarbiyaviy ishlarrnii to’g’ri tashkil etish orqali
O’quvchilarni tarbiyalashda o’quvchilarga ma’lum bir talablar qo’yish
orqali
Sinf rahbari o’z o’quvchilarini bilmasa, u o’quvchilarga yondashishda, pedagogik ta’sir ko’rsatish metodikalarini tanlashda katta xatolarga yo’l qo’yishi mumkin. Shu sababdan ham sinf rahbari o’quvchilar shaxsini balki jamoani ichki muhitini ham bilishi zarur. Bunda,
O’quvchilarning individual xususiyatlarini hamisha va hamma holda hisobga olmoq zarur, o’quvchilarga individual yondashish bu har qaysi o’quvchining xususiyatiga individual moslashish emas. Bu eng avvalo har qaysi o’quvching individual xusiyatini, uning shaxsiy tajribasini hisobga olgan holda unga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning yanada samarali yo’lini faol qidirib topish. O’quvchilarga tarbiya berish jarayonida ularga individual yondashish har qaysi o’quvchini o’z nazar-e’tiborida tutishdan, uning xususiyatlarini bilishdan, uning ijobiy xislatlariga tayanishdan, unga o’g’ir vaziyatlarda muntazam yordam ko’rsatib borishdan va uni yaxshi xatti-harakatlari uchun rag’batlantirib borishdan iboratdir.
O’quvchilarni o’rganib ularga tarbiyaviy ta’sir ko’rsartish, o’quvchini o’rganish pirovard maqsad emas, balki ularga ta’lim-tarbiya berish uchun zaruriy shart-sharoitdir. O’quvchilarni o’rganish borasidagi ishlar shaxsini kamol toptirishning tabiiy tarzda faol ishtirok etishi bilan, o’quvchilarda zaruriy ma’naviy xislatlari va harakterini tarkib toptirish bilan organic ravishda qo’shilib ketadi. Sinf rahbari o’quvchilar xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarni rivojlantirish, salbiy xislatlarga barham berishni “loyihalashtiradi”.
O’quvchilarni o’rganishni rejali tarzda va muntazam olib boorish darkor. O’quvchi xulq-atvoridagi yakka-yarim uchraydigan va tasodifiy voqealarni emas, balki uning shaxsida juda ko’p uchraydigan tipik xususiyatlarni o’rganmoq kerak. Shuni hisobga olish kerakki, o’quvchilar har doim o’sib-rivojlanib boradi va shu bilan birga ularning qiziqishlari ham domiy o’zgarib turadi. Shuning uchun ham o’quvchilarni faqat rivojlanishga o’rgatmoq zarur.
O’quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o’rganish. O’quvchi ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga jalb qilish lozim.O’quvchilarning oqituvchi, o’quvchilar jamoasi, ota- onalar va tevarak-atrofdagilar bilan krishadigan munosabatlarini o’rganish lozim. Bu munosabatlart jarayonida shaxs yanada to’la ochiladi. O’rganishda turli metodlar va usullardan foydalanish mumkin. Ota-onalar bilan suhbat jarayonlari ham bolani o’rganishga yordam beradi.
O’quvchilarni o’rganob ularni hayoti va turmush sharoiti bilan tanishish. O’quvchilarning axloqiy xislatlari, uning yutuq va kamchiliklari, ta’lim-tarbiya olish jarayonida uy sharoiti, tashqi muhit ham inobatga olinadi.
Shaxsning alohida xususiyatini emas, balki butun shaxsini o’rganmoq darkor. Sinf rahbari tarbiyaviy ishlarning turli bosqichlarida o’quvchi xulq-atvorining ayrim tomonlarini o’rganishga e’tiborr qaratishi mumkin. O’quvchini har tomonlama o’rgatishga erishmoq uchun, dasturni oldindan yaxshi o’ylab tuzish, o’quvchilarni o’rgatish rejasini, suhbat savollarini insholar mavzularini tanlab olish zarur.
Sinf rahbari sinf o’quvchilari haqida quyidagi tavsifnomaga ega bo’lishi kerak:
sinfda jami... o’quvchi, ...tasi qiz, ...tasi o’g’il bola
shulardan ...tasi “bolalar va o’smirlar” uyushmasi a’zosi.
o’quvchilarning bilim darajalarini nazorat qilishning reytinga ko’ra a’lochi va o’zlashtirmovchi o’quvchilar soni
milliy tarkibi
sinflarning parallel sinflar o’rtasida tutgan o’rni
o’quvchining yashash joyi
sinf faollari
ota-onalar kengashi tarkibi
ota-onasi yo’q o’quvchilar
yordamga muhtoj o’quvchilar ro’yhati
o’quvchilarning darslik bilan ta’minlanganligi
maktab kutubxonasiga a’zo bo’lganlar soni.
Sinf rahbari rahbarining o’quvchilarni o’rganishdagi dastlabki ishi va to’playdigan ma’lumotlari shulardan iborat. Shuningdek, sinf rahbari bilishi kerak, o’quvchining ota-onasi qayerda, kim bo’lib ishlaydi, oilaning tarkibi uning madaniy darajasi qanday, oiladagi o’zaro munosabatlar, oilada bolaga yordam berishning o’ziga xosligi, bolaning uydagi kun tartibi va maishiy ahvoli, bolaning uy va jamoat ishlarida ishtiroki, uni maktabdan tashqaridagi do’stlari va tanishlari, o’quvchi ta’tilda qayerda bo’lishi, bolaning hayotidagi eng muhim voqea-hodisalar, o’quvchi salomatliging ahvoli bu xodimlarning ma’lumotiga ko’ra.
O’quvchilar jamoasi mustaqil tashkilotdir, ammo u pedagogik rahbarlikka muhtoj. O’quvchilarni o’z holiga tashlab qo’yish ham, ayni vaqtda bolalar jamoasiga nisbatan ma’muriyatchilik ham, buyruqbozlik yo’liga o’tib olish ham mumkin emas. Birinchi holda, sinf rahbari bu ishlardan umuman chetlashib, o’quvchilar bilan aloqaning susayishiga yo’l qo’ysa, ikkinchi holda u tazyiq yo’liga o’tib, o’quvchilar mustaqilligini yo’qqa chiqaradi. Sinf rahbarining bosh vzaifasi, bolalar jamoasini faoliyatini mohirlik bilan boshqarish, o’quvchilar tashabbuskorligini o’stirish, sinf jamoasi faolligi va mustaqilligini tarkib toptirishdan iborat.
Jamoa va jamoada tarbiyalash- tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega bo’lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning yetakchi rol o’ynashi to’g’risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari o’rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanishini ta’minlaydi. O’quvchilar jamoasi o’ziga xoslik kasb etuvchi muhim belgilarga ega. Uning xusiyatlari esa quyidagichadir:
Jamoaning o’ziga xos xususiyatlari
Ijtimoiy ahamiaytga ega yagona maqsadning mavjudligi
Birgalikdagi umumiy faolaiyatning tashkil etilishi
Majburiy, ma’suliyatli munosabatning yo’lga qo’yilishi
Saylangan umumiy rahbariy ongga egalik
Shuningdek, sinf rahbari o’quvchilar jamoasini shakllantirishda quyidagi o’qituvchi-olim L.I. Nikova taklif etgan jamoani shakllantirish bosqichini qo’llashi mumkin.
jamoani dastlabki jipslashtirish
jamoani shakllantirish asosida uning har bir a’zosini individual rivojlantirish
jamoaning umumiy faoliyatini yo’lga qo’yish.
Sinf jamoasi tarkibida o’quvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faolaiyat o’qish faoliyatidir. Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib topadi. Sinf rahbari esa bu jarayonda o’quvchilar jamoasida ularni nazorat qilish, boshqarish, rivojlantirish va psixologik muhitni saqlashni ta’minlaydi.
Shuningdek, sinf rahbari o’z guruhidagi psixologik muhitni, uning jipsligini, guruhda o’quvchilarning bir-biriga bo’lgan munosabatini aniqlashda psixologning yordami va o’rni alohida ahamiyatga ega.
Bunda sinf rahbari psixolog yordami bilan bir qancha metodikalar o’tkazish orqali guruhdagi o’zaro munosabat va iqlimni bilib olishi mumkin. Quyida shunday metodikalardan biri bilan tanishtirsam.
Sotsiometriya metodikasi. Sotsiometrik so’rov usuli psixologik amaliyotda keng qo’llanib kelinayotgan usullardan biri sanaladi.
Ishning bajarilishi. Metod yordamida jamoa yoki guruhni o’rganish uchun guruh a’zolariga savol beriladi. Savollar guruh yoshiga, darajasiga moslab tuzilgan bo’lishi kerak.
Darhaqiqat, alohida sinf birlashib o’quv yurtini tashkil etadi.Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim-tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o’quv yurti lamoasining muvaffaqiaytini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan, sinf rahbarining ma’suliayti jamiyat oldida rahbarlik ma’suliaytidan kam emas. Shuning uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar.
Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri bu- o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini rivojlantirish, kasb hunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi hayoti rejalarini amalgam oshirish, o’quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faolarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, o’z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish sinf rahbaring bevosirta asosiy vazifasidir.
Pedagogning o’quvchilarga nisbatan bo’lgan munosabati mehr, xayrihohlik yordamida ifodalanishi kerak. Ma’lumki, rivojlanish uchun yordam berish bu albatta murakkab jarayon bo’lib, bular o’qituvchidan juda katta e’tibor, diqqat, bilim, ma’suliyat va pedagogic mahoratni talab qiladi. Jumladan, bu borada buyuk pedagog A.S. Makarenko “Tarbiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq,jahldor bo’lishni bilishi lozim, u o’zini shunday tutishi kerakki, uning har bir harakati tarbiyalansin “ – degan edi.
Ta’lim muassasasi o’qituvchisining malakasi maxsus va pedagogic fanlar bilan yoritiladigan ikki qirraga ega bo’lishi lozim. U doimo “Nima uchun o’qitish kerak?”, “Qanday o’qitish kerak?” degan savollarga javob topishi zarur. Bu javoblar pedagogika fanining asosiy qoidalari va qonuniyatlariga mos holda talqin qilinishi, shuningdek, ta’lim xususiyatlari e’tiborga olingan bilimlarga asoslangan bo’lishi lozim.
Demak, yuqoridagilarga tayangan holda sinf rahbarining faoliyatiga nisbatan qo’yiladigan talablar quyidagilardan iborat:
Har tomonlama barkamol avlod tarbiyasi ta`lim-tarbiya va rivojlanishni o`zaro bog’liq tarzda o`qitish jarayonida amalga oshirishni taqozo etadi.
O`qitish jarayoni yaxlit holda, ta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi xususiyatlarni kompleks tarzda hal etsada, bularni (ta`limiy, tarbiyaviy, rivojlanish) o`qituvchi faoliyati uchun shartli ravishda bo`lib ko`rsatish va bu bilan o`quv jarayonini rivojlantirishda hisobga olishni nazarda tutadi.
Hozirgi kunda innavatsion pedagogic texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o’quv-tarbiya jarayoniga kirib kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi jarayonida har bir pedagog-o’qituvchi o’z kasbiy tayyorgarligini, pedagogic mahoratini rivojlantirib borishni talab etadi. Ta’lim muassasasi o’sib kelayotgan shaxsni o’qitish jarayonida ularga ta’lim olish jarayonini yaratsa, o’qituvchilar esa ularni bilimga bo’lgan ehtiyojini shakllantirish hamda rivojlantirish shakllarini amalgam oshiradi. Ta’lim samaradorligini oshirish, shaxsning ta’lim markazida bo’lishini va yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun ta’lim muassasasalariga yaxshi tayyrgarlik ko’rgan va o’z sohasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan tashqari zamonaviy pedagogic texnologiyalarni va interfaol uslublarni biladigan, ulardan o’quv va tarbiyaviy mashg’ulotlarni tashkil etishda foydalanish qoidalarini biladigan o’qituvchilar kerak. Buning uchun nafaqat barcha fan o’qituvchilarini balki sinf rahbarlarini ham pedagogic va axborot texnologiyalar, interfaol uslublar bilan qurollantirish hamda olgan bilimlarini o’quv-tarbiyaviy mashg’ulotlarda qo’llash malakalarini oshirib borishi lozim.


Sinf rahbari o’zi o’qitayotgan o’quvchilarning ruhiyatkariga mos ravishda muloqotda bo’la olish,, zamonaviy pedagogic texnologiyalarni egallash va uni o’z o’rnida qo’llay olishi lozimligini bilamiz. Bugungi kunda an’anaviy ta’limni zamonaviylashtirish yo’lida turgan ekanmiz, o’qitishning noodatiy, rivojlantiruvchi texnologiyalarini ham bilishi zarur. Shuningdek, O’qituvchini, sinf rahbarlarini ham zamonaviy pedagogic texnologiyalarning o’quv-tarbiya jarayonidagi o’rni ulardan foydalanish hamda usul,metod,texnologiya tushunchalarini farqlay olishlari quyidagi,
“aqliy hujum”
“tarmoqlar(klaster)”
“assessment”
“bumerang”
“skrabey”
“charxpalak”
“rezyume”
“keys-stadi”
Usul va metodlari, texnologiyalari haqidagi bilimlarga ega bo’lishlari va ulardan o’quv-tarbiya jarayonida foydalana olishlari lozim.
Hozirgi davrda sodir bo’layotgan innavatsion jarayonlarda ta’lim tizimi oldidagi zamonaviy muommolarni hal qilish uchun yangi axborotni o’zlashtiradigan va o’zlashtirgan bilimlarini o’zlari tomonidan baholashga qodir bo’lgan, zarur qarorlar qabul qiladigan, mustaqil va erkin fikrlaydigan shaxs;ar kerak. Shuning uchun ham ta’lim muassasalarining o’quv-tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o’qitish uslublari, ya’ni, interfaol metodlar innavatsion texnologiyalarning o’rni nihiyatda beqiyosdir. Pedagogik texnologiya va ukarning ta’limda qo’llanilishga oid bilimlar, tajriba o’quvchilarni bilimli va yetuk malakaga ega bo’lishlarini ta’minlaydi.
Biz g’aroyib davrda yasgayapmiz: atrofimizdagi olam juda tez suratlarda, tanib bo’lmas darajada o’zgaryapti, hozrgi kundagi yosh avlod bilan o’tgan davrdagi avlodning farqi ko’ryapmizki, sezilarli darajada ajralib turadi. Agar o’qituvchi bu jarayonda rivojlanmay qotib qolsa, yosh avlodning tarbiyasi, fikrlashi ham izdan chiqadi. Shuning uchun o’sib kelayotgan avlod bilan ishlaydigan o’qituvchi bolalarni rivojlantirish bilan birga o’zini ham kamol toptirib borishi lozim.
Xo’sh, zamonaviy o’qituvchi va shu bilan birga sinf rahbari qanday bo’lishi lozim?
O’zgarish.
O’z xatolarini tan olish
Rivojlanish.
Bolalarga hurmat
Tolerantlik
O’qituvchi o’zining xizmat ko’rsatayotganini tushunishi.
Haqiqiy narsalar bilan hurmatga ega bo’lishga tayyor turish
Chegarani his qilish
O’z vazifasini tushunish
O’z-o’zini tanqid qilish
O’z-o’ziga sha’ma qilish (juda jiddiy bo’lmaslik va hazil qilish qobiliyati)
Albatta, xislatlarning bariga ega bo’lish oson emas. Ko’p hollarda maktabda, kollej-litseylarda o’qituvchilarni tanlab olish imkoniyati mavjud emas. Biroq shunga qaramay idealga qarab intilish zarur.
Sinf rahbari avvalo, o’zi o’quvchilariga namuna, ibrat bo’la olishi lozim. Qachonki, o’qituvchi o’zida komil inson sifatlarini tko’rsata olsa, o’quvchilar ham ijobiy tomonga qarab rivojlanadilar. Buni bir kichik hayotiy voqeadan ham misol qilib ko’rishimiz mumkin. “ 5-sinflar orasida bir Azimjon ismli boa bo’lgan. U doim o’rtoqlarini xafa qilar, ustozlarini aytganini qilmas, darsga kechib keladigan o’jar, injiq, qo’rs bola edi. Hamisha o’rtoqlaridan ustoziga arz tushardi. Shundan keyin ustozi bir yo’l tutibdi. Bir kun quyoshli kunlarning birida muallim o’z o’quvchilarini quyosh nurida toblanish va o’zgacha uslubda dars o’tish uchun tashqariga olib chiqdi. Tashqariga chiqishgach, muallima maktab tomorqasida yangi ekilgan ko’chatlardan birini ko’rsatib, o’quvchilardan birini ya’ni Azimjonni chaqirib uni sug’urishga buyurdi. Azimjon borib, ko’chatni sug’urib oldi. Shundan keyin muallima mazkur o’quvchiga katta daraxt oldiga borishni va uni sug’urishni tayinladi. Azimjon ustoziga qarab” “Ustoz, bu qo’limdan kelmaydi. Bu daraxt ancha oldin ekilgan baquvvat darxt axir, tanasi katta. Buni sug’urishga kuchim yetmaydi”. –dedi. O’quvchidan bu javobni eshitgan ustoz tabassum qildi va qolgan o’quvchilarga qarab:” Bu o’simliklar bizning yomon odatlarimiz deb faraz qilaylik.O’sha odatlarimiz eskirib borgani sayin qalbimizda, tana a’zolarimizda chuqur o’rnashib qoladi. Keyin biz ulardan voz kechishimiz, qutulishimiz qiyin bo’ladi. Yomon odatlarimiz endi ko’rina boshlagan paytda yangi ekilgan ko’chatlar kabi sug’urib tashlash oson bo’ladi. Shuning uchun ulardan qutulish maqsadida harakatni hozirdan boshlaylik! “ dedi. O’shandan keyin Azimjon o’rtoqlarini boshqa jig’iga tegmaslikka, axloqli, odobli bola bo’lishga va’da beribdi.
Bundan biz nimani guvohi bo’ldik? Ushbu vaziyatda o’qituvchi muommoni hal qilishda bolaga ta’sir ko’rsatishni maqbul yo’lini tanlaganini, vaziyatni maqbul yechimini topa olganini ko’rishimiz mumkin. O’quvchilar o’rtasida yuzaga keladigan muommolarni qanday hal qilish albatta, o’qituvchining pedagogik mahoartiga bog’liq.
Shu o’rinda taniqli rus pedagogi, A.S. Makarenkoning o’qituvchining kasbiy fazilati to’g’risidagi fikrlarni keltirb o’tishni joiz deb bildim. “Pedagog darsda ma’lum bir o’ziga xos rolni o’ynamasligi mumkin emas. Sinf sahnasida rol o’ymashni bilmaydigan o’qituvchi kasbiy faoliyat olib borolmaydi. U ma’lum ma’noda aktyor.Bizning xulq-atvorimiz, fe’limiz,harakterimiz biz uchun pedagogic qurol bo’lishi ham also mumkin emas. Bolalarni qalb va ko’ngil azoblari bilan, hijronli xis-tuyg’ularimiz yordamida tarbiyalashga umuman yo’l qo’yib bo’lmaydi. Axir biz insonmiz. Har qanday boshqa kasb egalarida ko’ngil zahmatisiz ish bitirish mumkin bo’lsa, pedagog ham ko’ngil azobisiz faoliyat olib borishi lozim bo’lardi. O’quvchiga ba’zan muloqotda ko’ngil azobini namoyish etishga to’g’ri keladi. Buning uchun pedagog sahnadagi aktyordek ijobiy rol o’ynashni ham bilishi kerak. Tasodifiy pedagogic vaziyatlarda o’qituvchi g’azablanganda, quvonganda, xafa bo’lganda. Tushkun bir ahvolga tushganida ichki hissiyotlarini bir holatdan boshqa holatga, bir shakldan boshqa shaklga aktyorlarga xos iqtidor bilan o’tkazishni ham bilishi kerak.
Biroq shunchaki tashqi, sahnaviy rol o’ynash yaramaydi. Bu o’yinda pedagogning ajoyib shaxsiy mahorati bilan belgilaydigan qandaydir kamar bor, bu sizning g’o’zal xulqingizni namoyish etib bog’lovchi rolingiz. Bu sahnadagi o’yin o’lik bir holat yoki texnika emas, balki qalbingizdagi yashirin bir xis-tuyg’ularingizni, mehringizni namoyon etuvchi haqiqiy jarayondir.
Barkamol avlodni tarbiyalash – sinf rahbarining bosh maqsadi.
Pedagogik faoliyat yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq oldida, davlat oldida javob beradigan, bolalarga ta`lim-tarbiya berishga maxsus tayyorlangan odamlarning mehnat faoliyatidir. Maktab o`qituvchilarining faoliyati inson shaxsini shakllantirishga qaratilgan.

Xulosa

Har bir bola o`z xulq-atvoriga, xarakteriga ega. Bolalarni tar- biyalashda ularning ana shu o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, o`rganish nihoyatda murakkab. Bunda odamlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni o`zida aks ettiruvchi maxsus usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko`rayotgan yoshlar uning ana shunday xususiyatlarini bilishlari lozim. O`qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning professiogrammasida ifodalanadi.
Professiogramma quyidagilarni o`z ichiga oladi:
1) o`qituvchi shaxsining xususiyatlari;
2) o`qituvchining ruhiy-pedagogik tayyorgarligiga qo`yiladigan talablar;
3) maxsus tayyorgarlikning hajmi va mazmuni;
4) ixtisosga oid uslubiy tayyorgarlikning mazmuni.
-O`qituvchi shaxsining xususiyatlari:
G’oyaviy sohada: ilmiy dunyoqarash va e`tiqod; ijtimoiy ehtiyoj va axloqiy zaruriyatlarni chuqur tushunish; ijtimoiy va grajdanlik burchini anglash; ijtimoiy-siyosiy faollik.
Pedagoglik kasbi sohasida; bolalarni sevish va ular bilan ishlashga qiziqish, pedagogik ishni sevish; ruhiy pedagogik ziyraklik, pedagogik takt, pedagogik tasavvur; tashkilotchilik qobiliyati; haqqoniylik; dilkashlik; o`zini tuta bilish; kasbiy layoqatlilik.
Keng ilmiy saviya, ma`naviy ehtiyoj va qiziqish, intellektual qiziqish, yangilikni his qila bilish; pedagogik ma`lumotlarni oshirishga intilish esa bilish sohasiga kiradi.
Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko`rayotgan yoshlar pedagogik professiogrammada keltirilgan ixtisoslik xususiyatlarini bilishlari lozim. Professiogramma quyidagi xususiyatlarni o`z ichiga oladi