TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 1. OĞUZLAR VƏ AZƏRBAYCAN XI ƏSRDƏ. SƏLCUQ 

ĠMPERĠYASININ YARANMASI 

 

Ərəb  Xilafətindən  sonra  Qərbi  Asiyada  yaranan  ən  geniĢ  ərazili  dövlət 

birləĢməsi  olan  Səlcuq  imperiyasının  meydana  çıxma,  çiçəklən mə  və  nəhayət, 

parçalan ma  dövrləri  Yaxın  və  Orta  ġərqin  bir  ço x  ölkələrinin,  o  cümlədən 

Azərbaycanın  tarixi  taleyində  mühüm  yer  tutur.  Bu  dövlət  birləĢməsinin  əsası 

Səlcuq  nəsli  nümayəndələrinin  baĢçılıq  etdikləri  oğuz  və  baĢqa  türk  tayfaların ın 

iĢğalçı yürüĢləri ilə qoyulmuĢdu. 

Azərbaycanın  feodal  dövlətlərinə  həsr  edilmiĢ  bölmələrdə  qeyd  edildiyi 

kimi,  artıq  XI  yüzilin  ilk  rübündə  oğuz  dəstələri  Cənubi  Qafqaz  ərazisində 

göründülər.  1018-  1021-ci  illərdə  Araz  çayın ı  adlayan  oğuzlar,  cənub 

istiqamətindən  Arran  torpaqlarına  girərək,  Naxçıvan,  sonra  isə  Dəbil  Ģəhərlərinə 

yetiĢdilər.  Tarixi  salnamədə  onların  1029-cu  ildə  Gürcüstandakı  böyük  ġio mqvim 

monastırın ı talan etmələri haqqında məlu mat vardır. 

Gö rünür,  məhz  bu  və  digər  uğurlar  oğuzların  öz  qüvvələrinə  olan 

inamların ı  artırdı.  Xorasanda  məskunlaĢmıĢ  oğuzlar  Qəznəvi  üsuli-idarəsinə  qarĢı 

müvəffəqiyyətsizliklə  nəticələnən  qiyam  qaldırdılar.  30-cu  illərin  əvvəllərində 

təqibdən  qurtarmağa  çalıĢan  təqribən  iki  min  oğuz  "çadırı"  (ailəsi)  Rəvvadilərin 

Cənubi  Azərbaycandakı  mü lklərinə  pənah  gətirdi.  Rəvvadi  hökmdarı  Vəhsudan 

onları təbəəliyə qəbul edib, torpaqla təmin etdi.  

Oğuzların  Xorasanda  qalan  böyük  bir  hissəsi  Səlcuq  elinin  qın ıq 

tayfasından  olan  Toğrul  bəyin  və  onun  əmisi  oğlu  Çağrı  bəyin  baĢçılığı  altında 

birləĢdi; Qəznəvi soltanının vassalları o lan bu bəylər ço x keçmədən tabeliklərində 

olan  torpaqları  geniĢləndirməyə  baĢladılar.  Qəznəvi  soltanı  Məsudun  (1031-1041) 

əks  tədbirləri  1034-cü  ildə  Xo rasanın  yeni  torpaqların ın  səlcuqların  əlinə  keç-

məsinə  səbəb oldu.  Toğrul  bəy  Nisa Ģəhərinə,  Çağrı  bəy  Dihistana,  onların  əmisi 

Arslan  Payqu  isə  Fərava  sahib  oldu.  Bu  hadisələrdən  az  sonra  Toğrul  bəy 

Səlcuqilər  sülaləsin in  ilk  böyük  soltanı  elan  edildi.  Lakin  o,  1038-ci  ildə  oğuz 

bəylərinin  iĢtirakı  ilə  çağırılan  qurultaydan  sonra  yaranmıĢ  bu  Oğuz  dövlətin in 

idarəsində  hakimi-mütləq  kimi  çıxıĢ  etməyərək,  Çağrı  bəy  və  baĢqa  oğuz  bəyləri 

ilə əlb ir hərəkət etməyə baĢladı. 

24  may 1040-c ı il gənc Oğuz dövlətinin tarixinə əla mətdar gün kimi da xil 

oldu.  Mərv  yaxınlığında  Dəndənəkan  adlı  yerdə  Qəznəvi  qoĢunlarına  qalib  gələn 

294 

 

Səlcuqilər  bundan  sonra  böyük  soltanların  Ģəxsi  mü lkünə  (do meninə)  çevrilən 

Xorasanın  tam  sahibi  oldular.  Qəznəvilərlə  mübarizə  oğuz  və  baĢqa  türk 

tayfaların ın çox hissəsinin onların ətrafında birləĢib  möhkəmlən məsinə səbəb oldu. 

1040-c ı  il  qələbəsi  Ġrana  olan  yolu  açdı,  oğuz  ellərinin   taleyində,  Orta  və  Ön 

Asiyanın, eləcə də orta əsr Avropasının sonrakı tarixi  inkiĢafında  mü hüm  mərhələ 

oldu. 1042-ci ildə oğuzlar Rey i tutdular; bundan sonra bu Ģəhər onların Ön  Asiyaya 

və Qafqaza doğru hərəkətləri üçün dayaq məntəqəsi oldu. 

Səlcuqilərin  oğuzlardan  təĢkil  edilmiĢ  nizami  hissələrdən  ibarət  sürətli, 

döyüĢkən  və  intizamlı  qoĢunu  vardı.  Dəndənakan  yanındakı  qələbədən  sonra 

səlcuq baĢçılarına tabe ərazilərdə dəyiĢiklik o ldu: Çağrı bəy ġərq in hakimi titulu ilə  

yanaĢı, NiĢapurla  Dih istan arasındakı  mülklərə sahib oldu.  Qərbin hakimi titulunu 

alan  Toğrul  bəy  isə  Xorasanın  qalan  hissəsinin  və  bundan  sonra  ələ  keçiriləcək 

torpaqların hökmranı elan edildi. 

Oğuzların  iĢğalçılıq  yürüĢləri  və  miqrasiya  xarakterli  köçləri  bir  neçə 

istiqamətə  yönəlmiĢdi;  yaxĢı  hazırlan mıĢ  bu  hərəkət  bir  neçə  mərhələdə  davam 

edirdi.  Dayan madan  hərəkət  et mək  və  tutduqları  yerlə ri  əllərində  saxla maq  üçün 

lazımi  qüvvəyə  malik  olmayan  oğuzlar  böyük  hərbi  kampaniyalardan  sonra 

ordunun  yerini  dəyiĢdirməli  və  dayaq  bazaları  yaratmalı  o lur,  mü mkün  olan 

yerlərdə yerli feodal hakimlərin dinc yolla itaətinə nail olmağa cəhd göstərirdilər. 

Səlcuq  yürüĢləri  prosesinin  lap  əvvəlindən  baĢlayaraq  çoxsaylı  dəstələr 

Azərbaycana  göndərilmiĢ,  XI  əsrin  40-cı  illərin in  ikinci  yarısında  ölkənin  cənub 

vilayətləri  türk  qəbilələrinin  məskəninə  çevrilmiĢdi;  buradan  həmin   qəbilələr 

ölkənin  Ģimal  vilayətlərinə  və  Cənubi  Qafqazın  qalan  hissələrinə  köç  edirdi. 

Müstəqil hərəkət edən belə dəstələrin baĢında konkret tapĢırıq almıĢ Səlcuq  məlik-

ləri  dururdu.  Belə  ki,  Ġbrah im  Yinal  Cibələ  (Həmədan-Ġsfahan  rayonu),  QutulmuĢ 

və  Rəsultəkin  -  Xəzəryanı  vilayətlərə,  Həsən  və  Makuti  isə  Azərbaycanın  Ģimal 

vilayətlərinə  doğru  hərəkət  etdilər.  Bəzi  uğursuzluqlara  baxmayaraq,  bu  dəstələr 

qarĢılarına  qoyulan tapĢırıqları  əsasən  müvəffəqiyyətlə  yerinə  yetirdilər.  Məsələn, 

özbaĢına Bizans hüdudlarına daxil olan və  burada məğ lub edilən QutulmuĢ Suriya 

ərazisində Abbasi xəlifəsinin türk əmiri əl-Basasiri tərəfindən də basıldıqdan sonra 

Ģərqə  doğru  hərəkət  etmiĢ,  uğurs uzluqlarının  əvəzini  burada  çıxmağa  cəhd 

göstərmiĢdi.  Məhz  bu  məqsədlə  o,  ġəddadilərin  paytaxtı  Gəncən i  mühasirəyə 

almıĢ, lakin burada da  müvəffəqiyyət qazana bilməmiĢdi.  Gəncəyə olan bu hücum 

ġəddadilərin  Gəncəni,  ġirvanĢahların  isə  ġamaxını  möh kəmləndirmələrinə,  bu 

Ģəhərləri  əzəmətli  müdafiə  divarları  ilə  əhatə  etdirmələrinə  səbəb  olmuĢdu. 

Səlcuqilərin Cənubi  Qafqaza hücumları yerli siyasi  mühitdə dəyiĢikliklər törətmiĢ, 

hətta  ġəddadi  əmiri  I  ġavur  Cəfəri  əmirlərinin  Tiflis  yaxınlığındakı  qalalarını  tut -

mağa cəhd göstərmiĢdi. 

1050-c i  ildə  Abbasi  xə lifəsi  ə l-Qaim  (1031-1075)  Toğru l  bəyin  böyük 

soltan  titulunun  qanuniliyin i  təsdiq  etdi  və  bununla  müsəlman  dünyasın ın 

nəzərində Səlcuqilərin iĢğalçılıq müharibələrinə haqq qazandırd ı. 

295 

 

1054-cü  ildə  bütün  Ġranı  tabe  edərək,  A zərbaycanın  cənub  torpaqlarında 

möhkəmlənən  Səlcuqilə r,  Rəvvadi  əmirlərini  də  öz  vas sallarına  çevirdilər.  Elə 

həmin  il  Toğrul  bəyin  Cənubi  Qafqaz  yürüĢü  baĢlandı.  Bu  yürüĢün  əs as  məqsədi 

Cənubi  Qafqazdakı  müsəlman  dövlətlərini  -  ġəddadiləri,  ġirvanĢahları  və  Tiflis 

Cəfərilər  Əmirliyin i öz tərəfinə çəkmək, onlardan əsas rəqib olan Bizansla gələcək 

mübarizədə yardımçı kimi istifadə etmək id i.  

1055-c i  ildə  böyük  soltan  Toğrul  Bağdada  gələrək,  xə lifənin  ö z  ə lindən 

soltanlıq taxt-tacını qəbul etdi. 

Azərbaycan  Ģəhərlərinin  mühasirəsi  və  onların  müqavi məti.  1060-cı 

ilin  aprelində  Bağdada  olan  növbəti  səfərlərin  birindən  qayıdan  Toğrul  bəy 

Azərbaycanın  mühüm  sənətkarlıq-ticarət  və  hərbi-strateji  mərkəzi  Təbrizi 

mühasirəyə  aldı.  Bir  neçə  aylıq  uğursuz  mühasirədən sonra,  avqust  ayında,  soltan 

Təbriz divarları yanında saldığı düĢərgəni tərk etdi; onun qıĢ düĢənədək burada qa-

lan qoĢunu da, nəhayət, bu nəticəsiz əməliyyatdan əl çəkməli oldu.  Lakin bununla 

belə,  Təbrizin   sahibi,  Rəvvadi  hökmdarı  II  Məmlan  (1059-1071)  Səlcuqilərdən 

olan  vassal  asılılığ ı  təsdiq  etdi.  Boynuna  düĢən  xərac ın  əsas hissəsini  ödəyə bilən 

bu hökmdar, yerdə qalan hissənin əvəzinə ö z oğlunu girov verməli oldu.  

Ço x  keçmədən Toğrul bəy Azərbaycanın digər  mühüm  mər kəzi, o zaman 

NaxçıvanĢah  Əbu  Duləfin  idarə  etdiyi  Naxçıvana  yollandı  və  onun  sahibinin 

Səlcuqiləri süzeren kimi tanımasına nail o ldu. Urmiya hakimi də belə etdi. 

1063-cü  ilin  yayında  soltan  qoĢunları  A zərbaycanın  Xoy  Ģəhərinə 

yaxınlaĢdılar;  Ģəhər  əhalisindən  10  min  dinar  haqq  tələb  edən  Toğrul  bəyə  cavab 

olaraq Ģəhər rəisi ġeyx  Yusif Ģəhərlilərin "kafirlərə" qarĢı cihadda iĢtirak edən yerli 

qoĢununun  onlara  baha  baĢa  gəldiyini  bəhanə  gətirərək,  güclərinin  yalnız  4  min 

dinara  çatdığını  bild irdi.  Soltanın  cavab  olaraq  Xoya  göndərdiyi  dəstə 

məğ lubiyyətlə  qayıtdı.  Onda,  Səlcuqilərin  müttəfiqi  Xu zistan  əmiri  Xəzərəsb  ibn 

Tənkir ibn Ġyad əl-Kürdi və soltan sərkərdəsi Savtəkin iĢə cəlb edilirlər. ġəhər rəisi 

ilə  görüĢ  heç bir  nəticə  vermir;  Xoy  və  qonĢu  Səlmas  soltan qoĢunları  tərəfindən 

mühasirəyə  alın ır.  Qırx  günlük  mühasirədən  sonra,  1063 -cü  ilin  sentyabr  ayında 

Xoy sakinləri aman  istəyirlər. QoĢunun baĢında Ģəhərə daxil o lan Savtəkin  30  min  

dinar ala raq, xoy lula rın günahından keçir. Üç gündən sonra Xoya gələn vəzir A mid 

əl-Mülk  Ģəhərin  müdafiəçilərinin  bir  hissəsini  edam  etmək,  bəzilərin in  əllərini 

kəsmək əmrini verir. ġəhər rəisi ġey x  Yusif və onun qardaĢı Musa tutulub zindana 

salınırlar.  Vəzirə  20  min  dinar  təqdim  edən  ġeyx  Əbu  Səid  ibn  Həmə vi  qatı 

düĢməni  olan  ġey x  Yusifin  ona  verilməsin i  xahiĢ  edir.  Əvvəlcə  Ģəhər  rəisliyin in 

ona həvalə edilməsi nəzərdə tutulsa da, vəzir A mid əl-Mülk baĢqa cür hərəkət edir: 

Ģəhərin  idarəsini  baĢqasına  tapĢırır.  Ço x  keçmədən  Toğrul  bəyin  əmri  ilə  Musa 

azad edilir, böyük soltana tabe olmaq  istəməyən ġey x  Yusif  isə ömrünü zindanda 

baĢa  vurur.  Beləliklə,  göründüyü  kimi,  bir  sıra  Ģəhərlərin  yerli  hakimləri  o ğuzlara 

qarĢı  müqavimət  göstərir,  onlara  tabe  olmaq  istəmird ilər.  Bununla  yanaĢı,  bəzi 

səlcuq  məliklərinin  də  separatist  meyilləri  qeyd  edilməlid ir:  belə  ki,  Fatimi 

296 

 

hökmdarı  xəlifə  əl-Mustənsirin  (1036-1094)  aĢkar  kö məyi  ilə  Ġbrah im  Yinal  və 

QutulmuĢ  1063-cü  ildə  Azərbaycanın  bir  h issəsini  ayırmağa,  Abbasilərin  və 

Səlcuqilərin əleyhdarı olan Fatimilərin qanadı altında ayrıca soltanlıq elan etməyə 

cəhd göstərdilər. Toğru l bəy bu qiyamın qarĢısını ala bildi.  

Böyük Soltan Alp Arslanın Cənubi Qafqaza yürüĢləri. 

1063-cü ildə Toğrul bəyin ölü mündən sonra hakimiyyət Çağrı bəyin oğlu 

Alp  Arslanın  əlinə  keçdi.  Oğuzların  Cənubi  Qafqaz  və  Ġrandakı  mövqelərin in 

möhkəmləndirilməsi siyasətini davam etdirən yeni soltan taxt-taca sahib olan kimi 

Cənubi  Qafqaza  yürüĢ  etdi.  Bu  yürüĢ  əsas  iki  məqsəd  güdürdü:  Bizansın 

hücumlarının   qarĢısını  almaq  üçün  onunla  sərhəd  xəttini  möhkəmlətmək, 

Azərbaycandakı  feodal  mü lklərin  Səlcuqilərin vassalı olan sahibləri üzərində təsir 

gücünü  artırmaq.  Yü rüĢ  üç  istiqamətdə  təĢkil  edilmiĢdi.  Böyük  soltanın  hacibi 

sərkərdə  Savtəkin  Azərbaycandan  keçərək,  Dərbəndə  doğru  hərəkət  etdi.  Onun 

Xəzər sahili ilə irəliləyən qoĢunu yolboyu ġirvanĢaha tabe mülkləri talan edirdi.  

ƏlveriĢli  məqamdan  istifadə  edən  ġəddadi  hökmdarı  I  ġavur  isə  1063-

1064-cü  illər  ərzində  üç  dəfə  ġirvana  basqınlar  törədib,  böyük  qənimət lə  geri 

qayıtmıĢdı. 

Səlcuq  yürüĢünün  Naxçıvandan  keçən  ikinci  istiqaməti  g ürcülərə  doğru 

tuĢlanmıĢdı.  Üçüncü  zərbə  isə  1064-cü  il  avqustun  16-da  Ani  Ģəhərinin  tutulması 

ilə  nəticələndi.  Soltan,  ġəddadi  əmiri  I  ġavuru  bu  Ģəhərdə  öz  caniĢini  təyin  etdi. 

ġəhərin  özü  isə  Bizans  imperiyasına  qarĢı  qəti  hücum  üçün  hazırlıq  bazasına 

çevrild i. 

1064-cü ilin noyabrında Alp Arslan hələ bir il əvvəl Səlcuqilə rə itaətsizlik 

göstərmiĢ  və  bunun  müqabilində  cəzalandırılmıĢ  Xoy  Ģəhərinə  yaxınlaĢdı.  ġəhər 

baĢçıları bu dəfə də ənənəni pozaraq, soltana lazımi ehtiram göstərmədilər, Ģəhərin 

alverçi və sənətkarları isə dükanların ı və emalatxanalarını bağlayaraq, soltan əsgər-

lərinə  xid mət göstərməkdən imtina etdilər.  Vəziyyətdən xəbər tutan Alp Arslan öz 

əsgərlərinə, zor gücünə olsa da, istədikləri evlərdə məskən salmaq və gərəkləri o lan 

hər  Ģeydən  istifadə  etmək  icazəsi  verdi.  Nəticədə,  oğurluq  v ə  quldurluğun  sayı 

artdı, sakinlərin bir h issəsi Ģəhəri tərk etməli oldu. 

1066-cı  ildə  oğuzla r  ġirvan  əra zisinə  da xil  olub,  böyük  qənimət  ə ldə 

etdilər;  ġirvanĢah  I  Fəribürzü  isə  böyük  miqdarda  təzminat  verməyə  məcbur 

etdilər.  Həmin  ilin  noyabr  ayında  oğuzların  baĢçısı  Qaratəkin  ikinci  dəfə  ġirvana 

hücum  etdi.  Bu  dəfə  onu  I  Fəribürzün  əmisi,  taxt-tacı  ələ  keçirmək  istəyən  və  bu 

məqsədlə Səlcuqilərlə ittifaqa girən Məmlan ibn Yəzid ibn Məhəmməd müĢayiət edirdi. 

Qaratəkin ġirvan paytaxtı Yəzidiyyəni mühasirəyə alır, lakin ĢirvanĢahın ələ aldığı soltan 

hacibi,  Məmlanı  öldürə  bildiyi  üçün,  Qaratəkin  böyük  qənimətlə  Kürü  keçərək, 

Azərbaycanın cənubuna gedir. 

Alp Arslanın baĢının Azərbaycanda qarıĢdığından istifadə edən gürcü hökmdarı 

IV  Baqrat  (1027-1072)  bu  zaman  Bərdəyə hücum  edərək,  rus  hücumundan sonra  az-

çox  dirçəlməyə  baĢlamıĢ  bu  Ģəhəri  qarət  edir.  Lakin  ço x  keçmədən  öz  təbəəsi  və 

297 

 

müttəfiqi I ġavurun Gəncədəki sarayında olan Alp Arslan Gürcüstana növbəti yürüĢ 

edir,  Kartli  və  Arqvetidə  mühüm  qalaları  ələ  keçirərək,  Tiflisə  daxil  olur.  Burada 

hakimiyyətdə  olan  müsəlman  Cəfərilər  boyük soltana  itaət  göstərəcəklərini  bildirirlər. 

Gürcü  hökmdarı  IV  Baqrat da  Səlcuq təbəəliyini  qəbul  edib,  vergi verəcəyinə boyun 

olur.  QıĢı  Kartlidə  keçirən Alp  Arslan yazbaĢı  Gəncə və  Bərdədən  keçərək,  Xorasana 

yola düĢür. Soltanın Tiflis və Rustavidəki caniĢini isə ġəddadi əmiri II Fəzl olur. 

Bizans  imperiyasının  məğlub  edilməsi  və  Cənubi  Qafqazın  Səlcuqilərə 

qəti itaəti. 

Səlcuqilərin  qüdrətini  real  qiymətləndirən  Bizans  imperatoru  IV  Diogen 

(1068-1071) oğuzların hərəkətinin qarĢısını almaq  məqsədilə özünün əsas qoĢunları ilə 

onlara  qarĢı  çıxır.  Səlcuqiləri  bölgədə  olan  mühüm  strateji  məntəqələrdən  məhrum 

etmək  üçün,  o,  öz  hərbi  kampaniyasının  son  mərhələsində  Azərbaycanı  tutmağı 

planlaĢdırmıĢdı. Lakin Bizans qoĢunları heç Azərbaycan sərhədinə çatmamıĢ, Manzıkert 

yaxın lığında soltan ordusu ilə ü zləĢməli oldular. 1071-ci ilin avqustun 26-da burada baĢ 

verən qanlı döyüĢ, sayca Bizans qoĢunundan xeyli az olan oğuz əsgərlərinin qələbəsi  ilə 

nəticələndi.  Ġmperator  IV  Diogen  əsir  alındı,  onun  hər  iki  qulağına  taxılan  halqa, 

simvolik  olaraq  "rumların  hökmdarının"  bundan  sonra  soltanın  qulamı  olduğunu 

bildirirdi. Öz ordusunun məğlubiyyətini təsdiq edən IV Diogen yalnız gündə 1000 dinar 

cizyə  verəcəyi  Ģərti  ilə  azad  edilir.  Alp  Arslan  isə  dincəlmək  üçün  Marağaya  yola 

düĢür. 

Manzıkert  - yalnız ġərq in deyil,  Qərbin də orta əsrlər tarixi üçün  mühüm 

mərhələ  o ldu.  Oğuz  və  səlcuqların  ö zləri  üçün  də  1071 -ci  il  döyüĢünün  nəticəsi 

1040-c ı  il  Dəndənəkan  yanındakı  qə ləbədən  az  əhə miyyətli  deyildi.  Dünya 

tarixində  bu  mühüm  hadisənin  ən  ilkin  nəticələrindən  biri  Ön  Asiyanın  siyasi 

xəritəsinin  yenidən  dəyiĢməsi  oldu;  belə  ki,  bundan  belə  səlcuq  ekspansiyasının 

qarĢısını  ala  b iləcək  ciddi  maneə  artıq  mövcud  deyildi.  Böyük  soltanlar  Orta 

Asiyadan  Aralıq  dənizinədək,  Cənubi  Qafqazdan  Fars  körfəzinədək  olan 

torpaqların sahiblərinə çevrildilər. 

Alp Arslandan sonra səlcuq taxtı onun oğlu MəlikĢahın (1072-1092) əlinə 

keçdi.  Onun  dövründə  Oğuz  imperiyasının  hərbi-siyasi  qüdrəti  ən yüksək  zirvəyə 

çatdı.  Yeni  soltan  öz  atasının  baĢladığı  yürüĢləri  müvəffəq iyyətlə  baĢa  çatdırıb, 

onun uğurların ı möhkəmlətdi. MəlikĢahın dövründə oğuzlar artıq ya lnız qənimət və 

əsirlərlə  kifayətlən mir,  mühüm  strateji  və  siyasi  məntəqələri  ələ  keçirməyə 

çalıĢırdılar.  1075-ci  ildə  MəlikĢah  ġəddadilərin  Gəncədəki  hakimiyyətinə  son 

qoydu; Səlcuqilərin  Gəncədə qalan nü mayəndəsi Savtəkin bu Ģəhəri soltanın ətraf 

yerləri  tabelikdə  və  nəzarətdə  saxlamaq  tapĢırığ ını  yerinə  yetirmək  üçün  əsas 

bazaya  çevirdi.  Gü rcü  salnaməsi  "Kartlis  Ts xovreba"nın  məlu matına  görə, 

Gəncədə bu vaxt oğuz sərkərdəsinin ixtiyarında qırx mindən çox adam vardı.  

Beləliklə,  XI  yü zilin  70-ci  illərinin  sonunda  bir  ço x  ölkələrlə  yanaĢı 

Azərbaycan  da  böyük  Səlcuq  imperiyasının  tərkib inə  daxil  edildi.  Ġmperiyanın 

yaradıcısı və əsas hərəkətverici qüvvəsi isə oğuz tayfaları id i. 

298 

 

§ 2. BÖYÜK SƏLCUQĠLƏR ĠMPERĠYASININ 

DAĞILMASI. ĠRAQ SƏLCUQ SULTANLIĞININ 

YARANMASI 

 

Böyük səlcuq soltanlarının hakimiyyəti  illərində (1092-1157)  mahiyyətcə 

biri digərindən asılı o lmayan ayrı-ayrı soltanlıq lara parça lan mıĢ Səlcuq dövlətin in 

tənəzzülü baĢ verdi. 

Parçalan ma nəticəsində Suriyanın (1078-1187),  Kirmanın (1041-1187) və 

Anadolunun  (1077-1307)  səlcuq  hakimlə ri 

mərkəzi  hakimiyyətdən  olan 

asılılıqlarını  aradan  qald ırdılar.  Ġmperiyanın  əsas  torpaqlarmda  -  Ġraqda, 

Xorasanda,  Qafqazda  isə  ali  soltan  taxt-tacı  uğrunda  mübarizə  baĢlandı.  Nəhayət, 

xəlifə əl-Müstəzhirin (1092-1118) vasitəçiliy i  ilə  imperiya rəs mi surətdə bölündü: 

MəlikĢahın  oğlu  Börküyarıq  soltan  elan  olundu,  ikinci  oğlu  Məhəmməd  Təpər 

Azərbaycan, əl-Cəzirə və  Diyarbəkrin  məliki o laraq qaldı, üçüncü oğlu Səncər isə 

Xorasan  məliki  oldu.  Lakin  bundan  sonra  da  MəlikĢahın  oğulları  arasında  gedən 

sülalədaxili  mübarizə ara vermədi.  Börküyarığ ın ölümündən sonra soltanlıq taxtına 

çıxmıĢ  Məhəmməd  Təpər  öz  oğlu  Mahmudu  səltənət  varisi  təyin  etdi.  Mahmud 

demək  olar  bütün hakimiyyəti  boyu  öz  qardaĢları  Toğrulun  və  Məsudun  dövlətdə 

birincilik  iddialarına  qarĢı  mübarizə  aparmalı  o ldu.  Lakin  Mah mud  üçün  baĢlıca 

təhlükə  qardaĢı  oğluna  üstün  gələrək,  ali  soltan  mövqeyini  tuta  bilmiĢ  ö z  əmisi, 

səkkizinci və sonuncu böyük səlcuq soltanı Səncər (1117-1157) idi. 

1119-cu  ildə  Xorasandan  Anadoluya  və  Suriyayadək  olan   torpaqlar,  o 

cümlədən Azərbaycan, Həmədan, Ġsfahan,  Cibəl,  Kirman, Fars,  Xuzistan, Ġraq, əl-

Cəzirə,  Diyar  Mudar,  Diyar  Rəb iə,  ġam  və  Ru m  əraziləri  soltan  Mahmuda  iqta 

kimi verild i. 

Səncərlə  Mahmud  arasındakı  ixtilaflara  son  qoyulub,  səltənət  varisinə  - 

vəliəhdə  iqta  verilməsi  haqqında  fərmanm  imzalan ma  tarixini  soltan  Səncərə 

tabeliyini  bildirmiĢ  Mahmudun  baĢçılığı  ilə  Ġraq  Səlcuq  soltanlığın ın  yarandığı 

vaxt kimi qəbul etmək olar. Lakin Mahmud, sahib olduğu əraziləri də istədiyi kimi 

idarə edə bilmird i. Onun gəncliyindən və asılı vəziyyətdə olmasından istifadə edən 

soltan  Səncər  öz  adamların ı  Mahmudun  vəziri,  baĢ  komandanı,  habelə  divan 

baĢçısı vəzifələrinə təyin etmiĢdi. Dövrümü zədək yetiĢmiĢ, Səncərin və Mah mudun 

adların ın  birgə  zərb  edilmiĢ  olduğu  sikkələr  ali  hakimiyyətin  Səncərin  əlində 

olduğunu bir daha sübut edir. 

1120-c i  ilin  iyununda  Mahmuda  qarĢı  Azərbaycan  və  Mosulun  iqtadarı 

olan  qardaĢı  Məsud  çıxıĢ  etdi.  Əsədabad  yaxınlığındakı  döyüĢdə  Məsudun 

qoĢunları  məğlubiyyətə uğradı. Mahmud qardaĢının müĢavirlərini və vəzirin i edam 

etsə  də,  özünü  bağıĢladı,  hətta  Azərbaycanda,  Mosulda  və  əl-Cəzirədə  Məsudun 

adına xütbə o xunmasına sərəncam verdi. 

1120/21-c i  ildə  IV  Dav idin  (1089-1125)  baĢçılığı  ilə  gürcü  qoĢunları 

Mahmudun hakimiyyəti altında olan ərazilərə hücum etdilər. Arran və Naxçıvanın 

299 

 

hakimi Ģahzadə Toğrulun baĢçılığ ı ilə  müsəlman hakimləri gürcülərə qarĢı çıxsalar 

da,  Tiflis  yaxın lığında  məğlubiyyətə  uğradılar.  Bununla  belə,  gürcülər  yalnız  b ir 

ildən  sonra,  1122-ci  ildə,  təqribən  500  ildən  bəri  müsəlman  hakimiyyəti  altında 

olan Tiflis Ģəhərini geri qaytara bildilər. 

Bu  hadisədən sonra  Gəncəyə  çəkilərək,  Mah mudun soltanlıq  hüquqlarını 

tanımaq  istəməyən  Toğrulun  məğlubiyyət  xəbəri  Hə mədanda  olan soltana  yetiĢdi. 

Mahmud  öz  qoĢunların ı  toplayaraq,  dərhal  Gəncəyə  yollandı.  Ġddia ların ın 

gerçəkləĢəcəyinə ümid ini itirmiĢ Toğrul qardaĢına sədaqət andı içməli oldu. 

Səlcuqilər arasında sülalədaxili çəkiĢ mələrdən istifadə edən gürcülər məhz 

bu  zaman  ġirvana  viranedici  yürüĢ  etdilər.  ġirvan  əmirlərinin  yard ımına 

arxalanaraq gürcülərə qarĢı çıxıĢ edən soltan Mahmud da öz növbəsində gürcülərlə 

onların  müttəfiq ləri olan qıpçaqlar arasında baĢ verən münaqiĢədən istifadə etdi və 

beləliklə, ġirvanda da öz hakimiyyətini möhkəmləndirə bildi.  

Lakin  Ġraq  soltanlığın ın  taxtı  uğrunda  Mahmudla  qardaĢları  arasında 

gedən çəkiĢmə lər baĢa çatmadı.  Əvvəllə r bu çəkiĢmə lərin qarĢısını a lmağa ça lıĢan 

soltan  Səncər  də,  Mahmudun  onun  əmrin i  yerinə  yetirməkdən  boyun  qaçırdığı 

vaxtdan bəri,  mübarizəni hər vasitə ilə daha da qızıĢdırırdı. 1130 -cu ildə Mah mud 

Gəncəni  və  ətrafını  iqta  hüququnda ona qarĢ ı  çıxıĢ  edən  qardaĢı  Məsuda  verməli 

oldu. 

Elə bu zaman Səncərin  istəyinə rəğmən Mahmud öz oğlu Davudu vəliəhd 

elan etdi, A zərbaycanda və Cibəldə onun adına xütbə o xunması haqqında sərəncam 

verdi.  Daha  sonra  Mahmud  Səlcuq  nəslinin  böyüyü  olan  Səncərin  iradəsinə  qarĢı 

çıxıĢ  etmək  istəməyən,  Davudu  varis  kimi  tanımaqdan  imtina  edən  xəlifə  əl-

MüstərĢidi yıxmaq qərarına gəldi.  Lakin Mahmudun 1131 -ci ildə baĢ verən ölümü 

bu niyyətin gerçəkləĢməsinə mane oldu. 

Mahmudun  ölümündən  sonra  Ġraq  soltanlığının  ta xt ı  uğrunda  mübarizə  

Marağanın  sahibi  atabəy  Ağsunqur  əl-Əh mədilin in  və  Mah mudun  vəzirin in 

yardımı  ilə  taxta  çıxarılmıĢ  Davudla  onun  əmiləri  arasında  aparıldı.  Tezliklə 

Davudla Məsud arasında barıĢıq əldə edildi.  Lakin bununla belə,  Davud xütbələrdə 

öz adının o xun masına nail ola b ilmədi və  müvəqqəti olaraq soltanlıq taxtı uğrunda 

mübarizəni  dayandırdı.  Bundan  istifadə  edən  Məsud  Mosul  hakimi  atabəy 

Ġmadəddin  Zənginin  yardım  vədin i  alaraq  Bağdada  yollandı,  lakin  hakimiyyət 

iddiasında  olan  üçüncü  Ģəxs  -  xəlifən in  rəğbət  göstərdiyi  qardaĢı  SəlcuqĢah 

tərəfindən  qabaqlandı.  Məsudla  aparılan  sonrakı  danıĢıqlar  nəticəsində  Məsudun 

soltan olacağı, SəlcuqĢahın isə vəliəhd elan ediləcəyi haqqında razılıq əldə olundu. 

1132-c i  ildə  xəlifə  yeni  soltanın  -  Məsudun  adına  xütbə  oxun ması  haqqında 

sərəncam verdi. Məsud bu sərəncamdan sonra öz atabəyi Ağsunqur  əl-Əhməd ilin in 

və xeyli türk əmirinin müĢayiəti ilə A zərbaycana qayıtdı. 

1132-c i  ildə Böyük soltan Səncər baĢ verən hadisələrə qarıĢ maq qərarına 

gələrək, Mahmudun ölümündən sonra vəliəhd elan etdiyi Ģahzadə Toğrulla birlikdə 

Ġraq  soltanlığın ın  paytaxtı  Həmədana  yürüĢ  təĢkil  etdi.  Əvvəllər  Məsudu  və 

300 

 

SəlcuqĢahı  dəstəkləyən  xəlifə  əl-MüstərĢid  yaranmıĢ  vəziyyətdən  istifadə  edərək, 

Səlcuqilərin himayəsindən azad olmağa cəhd göstərdi. 

Bu zaman Səncər Həmədana yollandı; xəlifənin, Məsudun və SəlcuqĢahın 

da  paytaxta  gəliĢi  gözlən ilirdi.  Səncərdən  qorxan  xə lifə  görüĢdən  imt ina  etməyə 

çalıĢdı,  lakin onu yola çıxmağa və hətta Səncərə qarĢı çıxıĢ etməyə məcbur etdilər. 

Məsudun təkidi ilə Ġraqda soltan Səncərin adına xütbələr oxun ması dayandırıldıqda 

isə xəlifə Bağdada qayıtdı və Ģəhəri möhkəmləndirməyə baĢladı.  

Elə  həmin  il  Həmədan  yaxınlığında  Səncərin  qoĢunları  ilə  Ģahzadələrin  - 

Məsudun və SəlcuqĢahın birləĢ miĢ qüvvələri arasında baĢ verən vuruĢma Səncərin 

qələbəsilə  baĢa  çatdı.  Səncər  döyüĢ  meydanından  qaçan  Məsudu yenidən əfv  etdi 

və  Azərbaycanı  iqta  hüququnda  ona  bağıĢladı.  Məsud  Gəncəyə  qayıtdı,  II  Toğrul 

isə Ġraq soltanı elan ed ild i. 

Yenə  həmin  il  Səncərin  Məvaraənnəhr  hakimi  Əh məd  xan ın  çıxıĢını 

yatırmaq  üçün  Xorasana  getməsindən  istifadə  edən  Davud yeni  soltan  II  Toğrula 

qarĢı çıxd ı.  Ona öz atabəyi Ağsunqur əl-Əh mədili, habelə onlara qoĢulmuĢ Məsud 

yardım  edirdi.  Rəqib lər  arasında  döyüĢ  Həmədan  yaxınlığındakı  Vaxan  kəndi 

yanında  baĢ  verdi.  DöyüĢ  ərəfəsində  Davudun  bir  neçə  əmiri  qoĢunları  ilə  II 

Toğrulun tərəfinə keçdi.  Bu hadisə döyüĢün taleyini həll etdi.  Davud, onun ardınca 

isə  Gəncədən  gəlmiĢ  Məsud  Bağdada  -  xəlifə  əl-MüstərĢidin  yanına  qaçdılar.  II 

Toğrulun  qoĢunlarının  ələ  keçirdiyi  A zərbaycana  Məsud  və  Davudun  baĢçılıqları 

ilə  yürüĢ  təĢkil  edilməsi  haqqında  razılıq  əldə  olundu.  Məsudun,  Davudun  və 

xəlifən in  birləĢ miĢ  qüvvələri  A zərbaycanı  iĢğal  edib,  Həmədanı  tutdular.  Lakin 

qardaĢlar arasında olan ixtilaf II Toğrula Həmədanı və digər Ģəhərləri yenidən ələ 

keçirmək  imkanı  verdi.  1133-cü  ildə  II  Toğrul  vəfat  edir,  Həmədana  qayıtmıĢ 

Məsud isə Ġraqın və Qərbi Ġranın yeganə hakimi elan olunur. 

Hadisələrin  bu  dönüĢü  Səlcuq  Ģahzadələrini  daim  bir -birilə  toqquĢduran, 

bu  yolla  islam  dünyasının  yenidən nəinki  din i,  habelə  dünyəvi  baĢçısı  mövqeyini 

qazanmağa çalıĢan xəlifə əl-MüstərĢidi qane etmirdi. 

Ġndi  artıq  xəlifə  ilə  soltan  arasında  gedən  gizli  mübarizə  üzə  çıxmıĢdı. 

1135-c i ilin may ında  xəlifə ona qoĢulmuĢ bəzi türk sər kərdələ ri  ilə b irlikdə soltana 

qarĢı  müharibəyə  qalxdı.  Bu  müharibə  xəlifə  qoĢunlarının  məğlubiyyəti  ilə  baĢa 

çatdı. Əldə olun muĢ razılığa əsasən xəlifə dünyəvi hakim hüquqlarının hamısından 

məhru m  ed ilir,  yaln ız  müsəlmanların  din i  baĢçısı  mövqeyini  saxlayırd ı.  Paytaxt 

Bağdad  isə  Ģəhər  divarları  dağıd ıld ıqdan  sonra  Ġraq  soltanlığının  adi  Ģəhərinə 

çevrild i. 

1135-c i  ildə  Məsudun  Marağadakı  düĢərgəsində  xəlifə   əl-MüstərĢid 

ismaililər  tərəfindən  öldürüldü.  Həmin  dövrün  salnaməçiləri  xəlifənin  ölü mündə 

Məsudun  da  dəstəklədiyi  soltan  Səncərdən  Ģübhələnirdilər.  Əl-MüstərĢidin  yeni 

xəlifə  seçilmiĢ  oğlu  ər-RəĢid  atasının  Səlcuq  soltanlarına  müqavimət  siyasətini 

davam  etdird i.  Ço x  keçmədən  o,  Məsudun  adının  xütbələrdə  çəkilməsini  dayan -

dırdı,  ona  qarĢı  birgə  fəaliyyət  göstərmək  barədə  razılığa  gəld iyi  Davudun  adına 

301 

 

xütbə  o xun ması  haqqında  sərəncam  verdi.  Bağdadda  Məsuda  qarĢı,  mahiyyətcə 

Ġraq  soltanlığının  mərkəzi  hakimiyyəti  əleyhinə  xəlifə,  Davud  və  Mosul  atabəyi 

Zəngidən  ibarət  üçlər  ittifaq ı  yaradıldı.  Qəzv inin,  Farsın,  Ġsfahanın  və  digər 

yerlərin  hakimləri  də  bu  ittifaqa  qoĢuldular.  Lakin  çox  keçmədən  Bağdad  üzərinə 

hərəkət  edən  Məsudun  təzyiqi  altında  Davud,  onun  ardınca  isə  atabəy  Zəngi 

ittifaqdan çıxd ılar. Məsud Bağdada daxil olaraq, Ģəhərdən getmiĢ  xəli fə ər-RəĢid in 

əvəzinə əl-Müqtəfini xəlifə etdi. 

1136-c ı ildə Məsud Arranı (Bərdəni) ġə msəddinə iqta verdi. 

1138-c i  ildə  Ġsfahanda  sabiq  xə lifə  ə r-RəĢid  isma ililər  tərəfindən  qətlə 

yetirildi.  Həmin  dövrün  bir  çox  müəllifləri  bu  xəlifənin  öldürülməsində  də 

Səlcuqiləri günahkar hesab edirdilər. 

Bu hadisədən sonra Ġraq soltanlığında siyasi vəziyyət daha da gərginləĢdi. 

Soltan  Məsud  tərəfindən  hüquqları  məhdudlaĢdırılmıĢ  vilayət  hakimləri  mərkəzi 

hakimiyyətə  qarĢı  açıq  mübarizəyə  giriĢdilər.  Mü xalifətə  A zərbaycan  hakimi 

atabəy  Qara  Sunqur  baĢçılıq  edird i.  Səltənət  iddiasında  olan  səlcuq  Ģahzadələri 

SəlcuqĢah  və  Davud  Qara  Sunquru  müdafiə  edird ilər.  1139-cu  ildə  Qara  Sunqur 

Həmədana  doğru  irəlilədi.  O,  Məsudu,  özünün  uzaqgörən  vəziri  əl-Xazin i  edam 

etdirib,  onun  yerinə  öz  Ģə xsi  vəzirini  qoymağa  məcbur  etdi.  Ġbn  əl-Əsirin 

məlu matına  görə,  bu  zamandan  bəri,  yeni  vəziri  tərəfindən  müstəqilliyi  əlindən 

alın mıĢ  soltanın  vəziyyətindən  istifadə  edən dövlət  əmirləri  ö zbaĢına  surətdə  iqta 

torpaqlarını  ələ  keçirməyə  baĢladılar,  ona  ölkənin  quru  "soltanlıq"  adından  baĢqa 

bir Ģey qoymadılar. 

Bundan  sonra  mü xalifətin  mərkəzi  Azə rbaycana  keçdi.  Qara  Sunqurun 

israrı ilə Məsud Davudu özünün varisi elan etdi,  lakin  Davud ismaililər tərəfindən 

qətlə  yetirildi.  Məsudun  digər  rəqibi-Fars  ərazisini  fəth  edən  SəlcuqĢah,  Qara 

Sunqur  tərəfindən  həmin  ərazinin  hakimi  təyin  olunsa  da,  çox  keç mədən  bu 

vilayətin  sabiq  hakimi  Bo z  Apa  tərəfindən  öldürüldü,  Fars  vilayəti  yenidən  Boz 

Apanın əlinə keçdi. 

Bu  zaman  Gəncədə  baĢ  vermiĢ  zəlzələ,  dağılmıĢ  Ģəhərdə  bütün  ailəsi 

həlak olan Qara Sunqurun SəlcuqĢahın köməy inə getməsinə mane oldu. Zəlzələn in 

Ģahidi,  gəncəli  M xitar  QoĢ  həmin  hadisəni  belə  təsvir  etmiĢdir:  "Areq  ayın da, 

həmin  ayın  18-ci  günü,  cümədən  Ģənbəyə  keçən  gecə  (1139-cu  ilin  30  sentyabrı, 

Ģənbə),  müqəddəs Georgi bayramı günündə Tanrı qəzəbin in gücü dünyanın baĢına 

endi,  yer  özündən  çıxdı  və  dəhĢətli  təkanların  əmələ  gətird iyi  güclü  dağıntı  bu 

ölkəyə - Albaniyaya yetiĢdi. Zəlzələ nəticəsində bir ço x yerlərdə, Parisos və Xaçın 

vilayətlərinin   düz  və  dağlarında  xeyli  dağıntı  baĢ  verdi.  Ölkən in  paytaxtı  Gəncə 

onun sakinlərin i də udan cəhənnəm girdabına yuvarlandı. Torpaq öz səthinin bütün 

guĢələrində  onları  öz  ağuĢuna  almıĢdı.  Dağlıq  bölgələrdə  isə  bir  ço x  qala  və 

kəndlər  monastırları  və  kilsələri  ilə  birgə  adamların  baĢlarına  uçmuĢ,  xarabazara 

çevrilmiĢ,  saysız  miqdarda  insan  dağılmıĢ  bina  və  bürclərin  altında  qalmıĢdı". 

Ortaçağ  müəlliflərinin  (Ġbn  əl-Əsir,  Ġbn  əl-Ġbri  və  b.)  məlu matına  görə,  o  zaman 

302 

 

Gəncədə 230 min insan həlak o lmuĢdu. 

Zəlzələdən  istifadə  edən  gürcü  qoĢunu  hökmdar  Demetren in 

(1125-1156)  baĢçılığı  ilə   Ģəhərə  yürüĢ  etdi.  M xitar  Qo Ģun  sözlərinə 

görə,  gürcü  əsgərləri  "amansız  və  kobud  surətdə  hərəkət  edərək, 

salamat  qalmıĢ  adamlara  hücu m  etdilər,  onları  qılıncdan  keçirdilər,  əsir  tutdular. 

Onlar öz həmlə və iĢgəncələri ilə xalqa zəlzələdən böyük bəla gətirdilər"

1

. 

ġəhər  bərpa  olunarkən  Qara  Sunqur  vəfat  etdi.  Hələ  ölümündən  əvvəl  o, 

əmir  Çav lı  ət-Toğrulini  Azərbaycan  və  Arran  hakimi  vəzifəsində  özünün  varisi 

təyin etmiĢdi. 

Atabəy  Qara  Sunqurun  ölümündən  istifadə  edən  Soltan  Məsud 

qüdrətindən ehtiyat etməyə baĢ ladığı əmir  Çav lın ı ö zünə yaxınlaĢdırmaq, bu yolla 

gələcəkdə  Azərbaycan  əmirləri  tərəfindən  baĢ verə  biləcək  təhlü kədən  qorunmaq 

istədi.  Azərbaycan  və  Arranın  caniĢini  hüququnu  təsdiqləyən  fərmanı  soltandan 

alan  əmir  Çav lı  əvvəlcə  Fars  və  Xu zistan  hakimi,  hələ  1146 -cı  ildə  Rey  hakimi 

əmir  Abbasla  birgə  soltanlığın  paytaxtı  Həmədanı  ələ  keçirmiĢ  Bo z  Apanın 

baĢçılıq etdiyi  mü xalifətə qoĢulmaq istədi.  Lakin sonra fikrini dəyiĢərək, Məsudun 

tərəfinə  keçdi.  Bu  səbatsızlıq  həmin  dövrün  mürəkkəb  siyasi  Ģəraitindən  irəli 

gəlird i.  Belə  ki,  qonĢu  dövlətlərlə  və  vassal  asılılığ ında  olan  hakimlərlə 

münasibətlər  məh z  Ģəraitin  tez-tez  dəyiĢ məsindən  asılı  olurdu.  Əmir  Çav lı  da 

soltanın  mövqeyini  çox  tutmadı,  əmirlər  Bo z  Apa  və Abbasın təĢkil  etdikləri  sui-

qəsdə  qoĢuldu.  Əvvəllər  iqta  hüququnda  Xalxala  və  Azərbaycanın  bir  hissəsinə 

yiyələnən soltanın hacibi əmir Fəxrəddin Toğan Yürək də onların tərəfin i tutdu. 

Əmir  Çavlının  1146-cı  ildə  Zəncanda  baĢ  vermiĢ  qəfil  ölü mündən  sonra  Toğan 

Yü rək  Gəncə və Arranın v ilayətlərin i soltandan hədiyyə kimi qəbul etdi.  Bo z Apa 

və  Abbas  ona  qoĢulduqdan sonra  isə  bütün soltanlığın  hakimiyyəti  Toğanın  əlinə 

keçdi.  Onun  əlində  oyuncağa  çevrilən  və  yeni  düĢməndən  yaxa  qurtarmaq  üçün 

əlveriĢli imkanlar axtaran soltan Məsud özünün keçmiĢ vəziri,  Toğanın özü ilə Arrana 

apardığı Xass bəy ibn Pələng Arinin  köməyilə niyyətini gerçəkləĢdirə bildi; 1147-ci ilin 

aprelində Toğan Yürək  Gəncə yaxınlığında  Xass  bəyin silahlı  mühafizəçisi  tərəfindən 

öldürüldü. Bu hadisədən sonra Toğan Yürəkin hakimiyyəti  altında olan Azərbaycan və 

Arran torpaqlarına Xass bəy sahib oldu.  Bir neçə gündən sonra soltanın əmrilə daha bir 

rəqib - Rey hakimi əmir Abbas da qətlə yetirildi. Bundan az sonra soltana qarĢı çıxmıĢ 

əmir Boz Apa da döyüĢ meydanında həlak oldu.

 

Dövlətdə  bütün  hakimiyyəti  vəzir  Xass  bəyə  vermiĢ  soltan  Məsudun  bu 

siyasəti Səlcuqilərin hakimiyyəti altında olan digər vilayətlərin hakimlərinin narazılığı- 

 

1

 Zəlzələ vaxtı Kəpəz dağı uçaraq, Gəncəli Kirakosun məlumatına  görə, "burada 

olan çay yatağının qarĢısını kəsdi və indi də mövcud olan  dənizi əmələ  gətirdi". Bu "dəniz" 

Azərbaycanın  bu  gün  də  ən  gözəl  guĢələrindən  olan  Göygöldür.  M əhz  həmin  zamandan 

etibarən Azərbaycan Ģəhəri Kəlbəcərin yaxınlığında  müalicəvi mineral Ġstisu bulağı yerdən 

fəvvarə vurdu. Gürcülərin zəlzələ vaxtı Ģəhərdən çıxardıqları qənimətlər arasında indi də bir 

layı Kutaisi yaxınlığındakı Gelati monastırında saxlanılan məĢhur Gəncə darvazası var idi.  

 

303 

 

na  səbəb  oldu.  Bunların  sırasında  əsas  yeri  Azərbaycan  əmirləri,  Arran  hakimi 

ġəmsəddin  Eldəniz,  əl-Cibəl  hakimi  Alp  QuĢgünxur  və  baĢqaları  tuturdu.  1148-ci 

ilin avqust-sentyabr aylarında onların birləĢmiĢ qüvvələri Bağdada uğurlu yürüĢ etdilər, 

lakin  əldə  olunmuĢ  müvəffəqiyyəti  sonadək  saxlaya  bilmədilər.  Yalnız  qoca  soltan 

Səncərin  tələbilə  Məsud tərəfindən  vəzir  Xass  bəyin vəzifəsindən  kənar edilməsindən 

sonra  əmirlər  öz  qoĢunlarını  Bağdaddan  geri  çəkdilər.  Səlcuq  əmirləri  arasında  baĢ 

verən bu sonugörünməz ixtilaf və çəkiĢmələr xəlifə əl-Müqtəfiyə (1136-1160) sələfinin 

itirdiyi bütün imtiyaz və hüquqları geri qaytarmaq imkanı verdi. 

1152-ci  ilin   sonunda  soltan  Məsud  Həmədanda  vəfat  etdi.  Soltanın 

ölümündən sonra bütün əmirlər onun qardaĢı oğlu MəlikĢah ibn Mahmuda sədaqət andı 

içdilər.  Məsudun  hakimiyyəti  dövründə  olduğu  kimi  bütün  hakimiyyət  Xass  bəyin 

əlinə keçdi. Əmirlər arasında yenidən narazılıq sədaları ucaldı. Xass bəy isə MəlikĢahın 

qeyri-sabit mövqeyindən istifadə edərək, soltan elan olunmasından 4 ay sonra onu həbs 

etdirdi; sonra isə əmirlərin razılığı ilə MəlikĢahın qardaĢı Məhəmmədi Həmədana dəvət 

etdi. 

1153-cü  ilin  mayında soltan  taxtına  çıxmıĢ  Məhəmməd  Xass  bəyin səltənət 

üçün  təhlükəli  olduğunu  baĢa  düĢərək,  hakimiyyətinin  üçüncü  günü  vəzirin  edam 

olunması fərmanını verdi. Bu addımı ilə soltan Məhəmməd dövlətin atabəy ġəmsəddin 

Eldəniz,  Marağa hakimi  Nüsrətəddin  ibn Ağsunqur  kimi  nüfuzlu  əmirlərinin  hörmətini 

qazanmağa  çalıĢdı.  Edam  edilmiĢ  Xass  bəyin  baĢı  həmin  əmirlərə  göndərildi.  Lakin 

soltanın  əməlində  özləri  üçün  təhlükə  görən  əmirlər  onun  bu  hərəkətini 

bəyənmədilər.  Bununla  belə,  soltanın  iĢlərinə  qarıĢ mamağı,  hadisələrin  sonrakı 

inkiĢafını müĢahidə etməyi qərara aldılar.  

Səltənət  iddiasında  olan  əmirlərin  düĢmənçilik  və  çəkiĢ mələrindən 

bacarıqla istifadə edən xəlifə əl-Müqtəfi Səlcuqilərin Ġraqdakı bütün iqta torpaqları 

üzərində  nəzarəti  öz  əlinə  aldı.  Məhəmmədin  əmisi,  soltan  Səncər  tərəfindən 

vəliəhd  elan  olunmuĢ  Süley manĢah  da onun  müttəfiqi  o ldu.  Xəlifə  Süley manĢahı 

soltan  elan  edərək,  onu  qoĢunla  təchiz  etdi.  Soltan  Məhəmməddən  narazı  o lan 

atabəy  ġəmsəddin  Eldəniz,  Nüsrətəddin  Arslan Apa,  Alp  QuĢgünxur  və  baĢqaları 

da əvvəl yeni soltana qoĢulsalar da, ümid lərini doğrultmad ığı üçün ço x  keçmədən 

onun qərargahını tərk etdilər. 

Onda  soltan  Məhəmməd  yardım  üçün  Mosul  hakimi  atabəy  Qütbəddin 

Məduda  müraciət  etməli  o lur.  1156-cı  ilin  iyununda  rəqiblər  arasında  Ġraqda  baĢ 

vermiĢ döyüĢdə SüleymanĢah və onun tərəfdarları məğlub olurlar. Süley manĢah ələ 

keçirilib, Mosul qalasına salınır və 1159-cu ilədək burada saxlan ılır. 

Bu  hadisədən  sonra  SüleymanĢahın  keçmiĢ  müttəfiq i  atabəy  ġəmsəddin 

yenidən  Azərbaycana  qayıdıb,  əfv  olun ması  üçün  soltan  Məhəmmədə  sifariĢ 

yolladı.  Soltan  atabəyin  oğlu  Məhəmməd  Cahan  Pəhləvanın  girov  qoyulması 

Ģərtilə ġəmsəddinlə barıĢdı. 

1157-c i  ilin  martında soltan Məhəmməd in qoĢunları  Bağdadı  mühasirəyə 

aldılar.  Ġbn  əl-Əsirin  məlu matına  görə,  soltanla  xəlifə  arasında  müharibənin 

304 

 

baĢlanmasına  səbəb,  xəlifənin  Bağdadda  və  bütün  Ġraq  ərazisində  soltanın  adına 

xütbə o xun ması tələbindən imtina etməsi olmuĢdu. 

Elə bu vaxt  xəlifənin təhriki  ilə ġəmsəddin  Eldəniz Ģahzadə MəlikĢah ibn 

Mahmud  və  oğulluğu  ArslanĢah  ibn  Toğrulla  birlikdə  soltanlığın  paytaxtı 

Həmədana hücum edib, soltan xəzinəsini ələ  keçirdi. Had isədən xəbər tutan soltan 

Bağdadın  mühasirəsindən  əl  çəkib,  Həmədana  doğru  hərəkət  etdi.  Rey  Ģəhərin in 

qala  divarları  yaxınlığında  rəqib lər  arasında  baĢ  verən  döyüĢ  Eldənizin  məğlub 

olub,  geri  çəkilməsi  ilə  nəticələndi.  Araz  vadisində,  Naxçıvan  yaxın lığında  baĢ 

verən  ikinci  döyüĢdə  soltan  yenə  də  qalib  gəldi,  Naxçıvanı  və  təqribən  bütün 

Arranı ələ  keçirdi. Məğlubiyyətə uğramıĢ Eldəniz əfv olun ması  xah iĢilə soltana bir 

daha  müraciət  etdi  və  bu  dəfə  də  müsbət  cavab  aldı.  ġəmsəddin  -  Arran  hakimi, 

Marağa hakimi Arslan Apa ibn Ağsunqur əl-Əh mədili isə A zərbaycan hakimi təyin 

olundular. 

1159-cu ilin dekabrında soltan Məhəmməd vəfat etdi. Onun  ölümündən sonra 

yeni soltan haqqında əmirlər arasında fikir ixtilafı yarandı. Əyanların bir qismi ta xt-taca 

Məhəmmədin qardaĢı MəlikĢahı, digər hissəsi isə II Toğrulun oğlu, atabəy Eldənizin isə 

oğulluğu  Ģahzadə  ArslanĢahı  əyləĢdirməyi  təklif  etdi.  Lakin  əmirlərin  Rey  hakimi 

Ġnanca  arxalanan  üçüncü  qrupu  bu  çəkiĢmədə  qalib  gəldi.  Bu  qrup  hələ  də  Mosul 

həbsxanasında  olan  SüleymanĢahı  taxt-taca  əyləĢdirməyi  təklif  edirdi.  SüleymanĢah 

böyük  hörmətlə  Həmədana  gətirildi  və  1160-cı  ilin  martında  soltan  elan  olundu. 

Eldənizin himayəsində olan Ģahzadə ArslanĢah isə vəliəhd elan edildi. Lakin SüleymanĢah 

dövlət  iĢlərilə  məĢğul  olmur,  eyĢ-iĢrətli həyat  tərzinə  üstünlük verirdi.  Çox  keçmədən 

əmirlər və ruhanilər ona qarĢı qəsd təĢkil etdilər. SüleymanĢah həbs edildi və sonra  isə 

qətlə yetirildi. 

1160-cı  ilin  noyabrında  əyan  və  əmirlər  tərəfindən  yüksək  səviyyədə 

qarĢılanan  atabəy  Eldəniz Ģahzadə  ArslanĢahla birlikdə  Həmədana  gəldi.  QarĢılayanlar 

arasında yalnız rəqibi - Rey hakimi Ġnanc yox idi. ArslanĢah taxta əyləĢdirildi, baĢına tac 

qoyuldu.  Bu  zamandan etibarən  Eldəniz  "böyük  atabəy"  (atabəy  əl-əzəm)  adlanmağa 

baĢlandı.  Onun  böyük  oğlu, ArslanĢahın  isə  anabir qardaĢı  Cahan  Pəhləvan soltanın 

əmir-hacibi,  ikinci  oğlu  Qızıl  Arslan  isə  soltan  qoĢunlarının  baĢ  komandanı  (əmir 

sipəhsalar əl-kəbir) təyin edildilər. 

Bu  zamandan  baĢlayaraq  atabəy  Eldənizin  bütün  fəaliyyəti  yeni  dövlət 

hakimiyyətinin  möhkəmləndirilməsinə  yönəldi.  Ġraq  soltanlığı tərkibinə daxil edilən 

ölkə  və  vilayətlərin  bütün  hakimləri,  eləcə  də,  bütün  vassallar  ArslanĢaha  və  böyük 

atabəy  Eldənizə  sədaqət  andı  içdilər.  Böyük  atabəy  ġəmsəddin  Eldəniz  bütün 

soltanlığın gerçək hökmdarına çevrildi. 

 

 

 

 

 

305