Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari.
1.Biologiya terminini fanga kim kiritgan?
2.Biologiya fani muommolariga nimalar kiradi?
3.Biologiya fanining asosiy o’rganish obektlari nimalardan iborat?
4.Biologiya fanining kuzatish usuli qanday usul?
5. Biologiya fanining ekspriment usuli qanday usul?
Topshiriqlar.
1.Biologiya faniningamaliy ahamiyatini tushintirib bering
2.Biologiya fanining asosiy ilmiy tekshirish usullari nimalardan iborat.
3.Biologiya fani sistemasiga qanday fanlar kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
2 To’raqulova E,X.Molkulyar “Bialogiya” Toshkent. O’ituvchi. 1993 y
3 G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y
4. Yo .H .To’roqulov,G’ofurov A .G.va boshqalar “Umumiy biologiya”
Toshkent : 1996 yil
Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz

2-Mavzu: Hayotning molekulyar darajasi,
nuklein kislotalarning tuzilishi va funksiyalari
Reja
1.Nuklein kislotalarning turlari
2.DNK ning tuzilishi
3.RNK ning tuzilishi
Xujayrada yoki organizmda aloxida belgining rivojlanishi irsiyatning elementar funksional birligi bulgan gen orkali belgilanadi.
G enlarning xujayra va organizmlarning bir necha avlodlariga uzatilishi xisobiga avlodlarda ota - ona belgilarini kabul kilishga moddiy asos yaratiladi. Irsiy material va uzgaruvchanlikning funksional birligi bulgan genning asosiy xossalari uning kimyoviy tuzilishi bilan belgilanadi.
Irsiy materialning kimyoviy tabiatini aniklashga karatilgan bir kator izlanishlar irsiyat va uzgaruvchanlikning moddiy asosi F.Misher tomonidan 1869 yilda xujayra yadrosida topilgan nuklein kislotalar ekanligini tasdikdadi. Nuklein kislotalar tirik organizmlarda xosil buladigan molekulalarning eng yirigi bulib, ularning molekulyar massasi 10000 dan bir necha million uglerod birligiga teng, shuning uchun ularni makromolekulalar deyiladi.
Nuklein kislotalar eng kup xujayra yadrosida buladi, shu bilan birga ularning sitoplazma va uning organoidlarida (mitoxondriy, plastidalar) uchraydi. Nuklein kislotalar biopolimerlar bulib, monomerlar - nukleotidlardan iborat (1-rasm), xar bir nukleotid fosfat guruxi, besh uglerodli kand (pentoza) dan va azotli asoslar (purin, pirimidin) dan tashkil topgan.
Pentoza molekulasidagi birinchi uglerod atomiga(S - 11) azotli asos(adenin, guanin, sitozin, timin yoki uratsil) birikadi, uglerodning beshinchi atomiga esa(S - 51) efir boglari yordamida fosfat birikadi; uglerodning uchinchi atomida(S - 31) doimo gidroksil guruxi (- ON) buladi.
Nuklein kislotalrning makromolekulasiga nukleotidlarning birikishi bitta nukleotid fosfatining ikkinchi nukleotid gidrooksili bilan uzaro ta’siri ya’ni fosfoefir bogini xosil kilish yuli bilan amalga oshadi, natijada polinukleotid zanjir xosil buladi. Polinukleotid zanjirning xosil bulishi polimeraza fermenti ishtirokida amalga oshadi, bu ferment oldingi nukleotidning 31 xolatida turgan gidroksil guruxiga keyingi nukleotidning fosfat guruxi birikishini ta’minlaydi. Polimeraza fermentining yukorida ta’kidlangan ta’siri xisobiga polinukleotid zanjirning uzayishi fakat bitta tomonda: ya’ni 31 xolatidagi erkin gidroksil bor joyda amalga oshadi. Zanjirning boshlanishi doimo 51 xolatidagi fosfat guruxini tashiydi, bu esa unda 51 va 31 tomonlarni ajratishga imkon beradi. Pentoza turiga karab nuklein kislotalarning ikkita turi farklanadi DNK - dezoksiribonuklein kislota va RNK - ribonuklein kislota.
Nuklein kislotalar. DNK(dezoksiribonuklein kislota) RNK(ribonuklein kislota)

Bu kislotalarning nomlanishi DNK molekulasida dezoksiriboza, RNK molekulasida riboza borligi bilan asoslanadi. Irsiy materialning asosiy tashuvchisi bulgan xromasomalar tarkibini urganish DNK kimyoviy turgun komponent ekanligini va u irsiyat va uzgaruvchanlik substrati xisoblanishini anikladi.

DNKning tuzilishi. DNK molekulasi murakkab tuzilishga ega, u butun uzunasiga bir - biri bilan vodorod boglari yordamida boglangan, spiralsimon uralgan kush zanjirdan iborat.
DNK nukleotidlardan iborat bulib, uning tarkibiga kand -dezoksiriboza, fosfat va azotli asoslardan - purin(adenin va guanin) xamda pirimidin (timin va sitozin) kiradi. DNKning xar bir zanjiri polinukleotid bulib, u bir necha un ming xatto millionlab nukleotidlardan tashkil topgan(2-rasm).

2-rasm. DNKning tuzilishi.

Nukleotidlar orasidagi masofa 3,4 A0 ga teng, DNK zanjiri ung tomonga aylanadigan buramni(spiralni) xosil kiladi, uning bitta tulik

aylanasi unta nukleotiddan iborat bulib, uzunligi 34 A0 ga teng. Kush zanjirning diametri esa 20 A0 ga teng, chunki unda xalkasining uzunligi 12 A0 ga teng purin asoslari, xalkasining uzunligi 8 A0 bulgan pirimidin asoslari bilan birlashadi. Bitta zanjir tarkibiga kiruvchi nukleotidlar bitta nukleotidning dezoksiribozasi ikkinchi nukleotidning fosfat kislota koldigi bilan kovalent boglar xosil kilib ketma - ket joylashadi. Bir tomondagi DNK zanjirining azotli asoslari ikkinchi zanjir azotli asoslari bilan vodorod bogi xosil kilib boglanadi, shunday kilib DNK molekulasi kush zanjir xosil kiladi bunda azotli asoslar zanjir ichida koladi.
DNK kush zanjirida bitta zanjirdagi azotli asoslar, ikkinchi zanjir azotli asoslari ruparasiga anik joylashadilar, ya’ni adenin va timin urtasida xar doim ikkita, guanin va sitozin urtasida uchta vodorod bogi buladi. Bundan bitta zanjarning adenini ruparasida doimo timin, guanini ruparasida esa doimo sitozin joylashishini kursatuvchi muxim konuniyat kelib chikadi. SHunday kilib adenin va timin xamda guanin va sitozin nukleotid juftlari bir - birlariga mos keladilar va bir - birini tuldiradilar ya’ni komplementardirlar.
Bundan kurinib turibdiki xamma organizmlarda adeninli nukleotidlar soni timinli nukleotidlar soniga, guaninlilar esa sitozinli nukleotidlar soniga teng. Demak DNKning bitta zanjiridagi nukleotidlar ketma - ketligini bilgan xolda uning ikkinchi zanjiridagi nukleotidlar ketma ketligini komplementarlik prinsipi asosida aniklasa buladi. DNK molekulasidaning tuzilishi kat’iy individual va maxsusdir, chunki unda biologik axborotlar (genetik) kod shaklida yozilgan. Boshka suz bilan aytganda turtta tipdagi nukleotidlar yordamida DNK da organizm xakidagi muxim axborotlar yozilgan bulib u keyingi avlodlarga irsiylanadi. Gen - irsiy omil, u genetik axborotning ajralmas funksional birligidir, gen DNKning (ayrim viruslarda esa RNKning) bir kismi bulib oksilning birlamchi strukturasini kodlaydi. Bu ma’lumotlar DNK tiriklikning molekulyar asosi ekanligini kursatadi.
DNK tiriklikning molekulyar asosi ekanligini tasdiklovchi batafsil ma’lumotlar keyingi mavzularimizda beriladi. DNK molekulasi asosan xujayra yadrosida buladi, kam mikdorda mitoxondriy va plastidalarda xam mavjud.
RNKning tuzilishi. RNK - ribonuklein kislota DNK molekulasidan farkli ravishda, kichik ulchamli bitta zanjirdan iborat polimerdir. RNKning monomeri xam nukleotidlar xisoblanadi va u kand - ribozadan, fosfat kislota koldigi va azotli asoslardan tashkil topgan. Azotli asoslardan uchtasi DNKdagi kabi adenin, guanin, sitozin turtinchisi esa uratsil xisoblanadi.
RNK polimerining xosil bulishi xuddi DNKdagi kabi kechadi, kushni nukleotidlarning riboza va fosfat kislota koldigi urtasida kovalent boglar xosil buladi. RNK molekulasi uzida 75 dan 10000 tagacha nukleotidlar saklaydi. Uzining tuzilishi, molekulalarining kattaligi, xujayrada joylashuvi va bajaradigan funksiyasiga kura RNKning uchta asosiy tipi: ribosomali RNK(rRNK), transport RNK(tRNK) va axborot yoki informatsion RNK (iRNK) tafovut kiladi.
Ribosomal RNK (rRNK) - asosan yadrochada sintezlanadi va xujayrada barcha RNKning 85%ga yaknini tashkil kiladi. Ular ribosoma tarkibiga kirib ribosomaning oksil biosintezi jarayoni kechadigan faol markazining shakllanishida ishtirok etadi. Nukleotidlar tilidan aminokislotalar tiliga axborotlar translyasiyasini ta’minlovchi iRNK va tRNKning uzaro ta’siri jarayoni ribosomalarda amalga oshadi, bular rRNK va xilma - xil oksillarning murakkab kompleksi bulib yuzaga chikadi. Ribosomal RNK ribosomalarning fakat struktura komponenti bulibgina kolmasdan, balki ularni iRNKning ma’lum bir nukleotidlar ketma - ketligi bilan boglanishini ta’minlaydi. Bu bilan peptid zanjiri xosil bulishning boshlanish va tugallanish chegarasini belgilaydi. Bundan tashkari ular ribosoma va tRNKning uzaro ta’sirini ta’minlaydi. Ribosoma tarkibiga kiruvchi oksillar rRNK bilan birgalikda xam strukturaviy, xam fermentativ vazifani bajaradi.
Prokariot va eukariot xujayralari ribosomalarining tuzilishi va funksiyasi juda uxshash, ular katta va kichik subzarrachalardan iborat. Eukariotlarda kichik zarracha tarkibi bir molekula rRNK va 33 molekula xilma - xil oksillardan iborat, katta subzarracha esa uch molekula rRNK va 40ga yakin oksillarni joylaydi. Prokariotlar, mitoxondriy va plastidaning ribosomalari uzlarida kam komponentlarni tutadilar.
Transport RNK (tRNK) - polinukleotid zanjir bulib, yadroda DNK asosida sintezlanadi keyin sitoplazmaga utadi. Ularning ulchami katta emas 75 - 95 nukleotiddan iborat bulib, xujayra RNKasining 10%ga yakinini tashkil kiladi. Xujayraning irsiy axborotdan foydalanishi jarayonida tRNK muxim urin uynaydi, xar bir tRNK ma’lum bir aminokislotani biriktirib ribosomaga polinukleotid sintezlanadigan joyga tashiydi.
Barcha tRNKlar komplementar kismlarining uzaro ta’siri xisobiga beda bargi shaklidagi ikkilamchi strukturani xosil kiladi, tRNK molekulasida ikkita faol nuktasi bulib, bir kismidagi triplet - antikodon bilan iRNK (kodoni) ga birlashsa, ikkinchisi - akseptor tomoni bilan aminokislotaga birikadi. tRNK molekulasi odatda uzun ipcha xolida bulmasdan komplementar kismlari(azotli asoslari) bilan bir - biriga yakinlashganda ular orasida vodorod boglari xosil bulgani uchun, yigilgan xolda buladi. tRNK molekulasining mustaxkam va turgun bulishi undagi komplementar kismlar orasidagi vodorod boglarining kupligi bilan belgilanadi. Vodorod boglari kancha kup bulsa molekula shuncha mustaxkam va turgun buladi. tRNK molekulasi iRNKning ma’lum bir kodonini anik bilibgina kolmasdan, balki shu kodonga tugri keladigan ma’lum bir aminokislotani oksil sintezi buladigan joyga etkazadi. tRNK uzining aminokislotasi bilan maxsus birikishi ikkita boskichda boradi va aminoatsil tRNK deb nomlanadigan birikma xosil bulishiga olib keladi (3-rasm). tRNK bilan aminokislotaning birikishi aminoatsil-tRNK sintetaza fermenti xossasi xisobiga amalga oshadi, sitoplazmada bunday fermentlar tuplami kup buladi.