Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Mavzular to’plami
1-Mavzu: Tibbiy ta’lim tizimida biologiyaning tutgan o‘rni
Reja

1.O’quv predmetiga kirish.
2.Biologiya fanlar tizimi.
3. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot usullari va uning muammolari.
4. Biologiya fanining nazariy va amaliy ahamiyati.
5. Hayot xossalari.

Insoniyatning tirik mavjudotlarga bulgan kdzikdshi juda kadimdan boshlangan, chunki tiriklik dunyosi insoniyat uchun fakat yashash uchun muxitgina bulib kolmasdan ularning xayoti va salomatligi uchun xavf soluvchi xam edi. Tabiiyki bu xolat insonlarga usimliklar va xayvonlar xakida boshlangich ma’lumotlarni tuplash, ularning foydali va zararli tomonlarini aniklash, klassifikatsiyalashga xarakat kilish, foydali va zararli, kasallik chakiruvchi guruxlarga ajratish imkoniyatini berdi. Ayrimlaridan esa ozik-ovkat sifatida foydalana boshladilar. Organizm- larning xilma - xilligi xakida ma’lumotlarning yigilishi, ularning kelib chikishi bir degan fikrga olib keldi. Bu fikr tibbiyot uchun juda axamiyatli edi, chunki tiriklikning kelib chikishining bir ekanligi barcha organik olam uchun xos bulgan universal biologik konuniyatlar biologik ob’ekt bulan inson uchun xam xos ekanligini kursatadi.

Zamonaviy biologiya ildizlari kadim - kadimlarga borib takaladi, bu fanning rivojlanishiga xissa kushgan olimlar xam kup, ularning ayrimlari xakida tuxtalamiz.
Gippokrat (er. oldin 760 - 360 yillar) - birinchi bulib, xayvonlar va odamning tuzilishini tushintirdi va kasallik kelib chikishida muxit omillari xamda irsiyatning urnini kursatdi. Gippokrat tibbiyotning asoschisi xisoblanadi.
Klavdiy Galen - birinchi marta odam va maymunlarni anatomik jixatdan takkoslab urgandi. U markaziy va periferik nerv sistemasini urgangan.
Leonardo da Vinchi (1452 - 1519) - bugimlarda suyaklarning boglanish uslublarini, yurak faoliyatini, kuzning kurish funksiyasini, odam va xayvonlar suyaklarining uxshashligini urgangan.
Karl Ber (1792 - 1876) - uzining ishlarida gomologik organlar nazariyasi va xomilalar uxshashligi konunlari xakida kup ma’lumotlar berdi uning bu ishlari embriologiya rivojlanishiga ilmiy asos bulib xizmat kiladi.
Barcha tirik mavjudotlarning kelib chikishi bir ekanligini tasdiklovchi eng muxim ilmiy dalil T.SHvann va M.SHleyden (1839) tomonidan yaratilgan xujayra nazariyasi xisoblanadi. bu nazariya tirik mavjudotlarning birligini ilmiy asoslab berdi. Xujayra tiriklikka xos asosiy xususiyatlarga uz - uzini yangilash, uz - uzini xosil kilish xamda uzini - uzi boshkarishga kodir. Evolyusiya tizimining kaysi pogonasidan joy olishidan kat’iy nazar barcha organizmlarning xujayrasi deyarli uxshash bulib, umumiy kurinishga ega, xujayra organik olam evolyusiyasi yusinida rivojlanib boradi. Bu nazariya tirik mavjudotlar morfologiyasi, fiziologiyasi va individual rivojlanishi konuniyatlarini urganishga turtki buldi.
CH.Darvin - 1859 yil evolyusion ta’limotni yaratdi va evolyusiyaning mexanizmlari va yullarini tushuntirdi.
L.Paster, R.Kox, I.Mechnikovlarning ishlari asosida mikrobiologiya mustakil fan sifatida sha^llandi.
G.Mendel (1865), G. de Friz, K.Korrens, K.CHermaklar (1900), T.Morgan (1910-1916). Dj.Uotson va F.Kriklar (1953) tomonidan irsiyatning fundamental konuniyatlarining ochilishi biologiyada juda katta yangilik bulib irsiy axborotlarning xujayradan xujayraga, xujayra orkali individdan individga uzatilishining umumiy mexanizmini tushuntirish imkonini berib, bu axborotlarni biologik tur chegarasida tarkalishini xam asoslab berdi. Irsiyat konuniyatlari xakidagi ma’lumotlar organik olam yagonaligi xakidagi fikrni asoslash uchun xam zarur, chunki bu konuniyatlar xisobiga jinsiy kupayish ontogenez va avlodlar almashinuvi kabi muxim biologik xolatlarni tushunish imkoniyati tugildi.
Usimlik va xayvon organizmlarining xujayraviy tuzilishga ega ekanligi xakidagi bu konuniyat shakli va ulchami jixatidan fark kiluvchi barcha xujayralar bir xil tuzilganligini va yaxlit bir xil funksiya kursatishini isbotladi. Keyinchalik bu ma’lumotlar tirik organizm- larning tuzilishi va funksiyasini ya’ni morfologiya, fiziologiyani xamda, tirik mavjudotlarning individual rivojlanishi konuniyatlarini urga- nishda turtki buldi. Tirik mavjudotlarning kelib chikishi bir ekan- ligini tulik tasdiklovchi ma’lumotlar xujayra xayot faoliyatidagi biokimyoviy (metobolizmni) va biog’izikaviy mexanizm jarayonlarini urganish natijalari asosida tulik tasdikdandi. Bu tasdikdar XIX asrning ikkinchi yarmida rivojlangan bulsada ular XX asrning 50-yillariga kelib D.Uotson va F.Kriklar tomonidan (1953) dezoksiribonuklein kislota (DNK) tuzilishi tushuntirilgandan keyin biologiyada molekulyar biologiya yunalishi paydo buldi. Biologiyaning xozirgi zamon boskichida molekulyar biologiya asosida yangi ilmiy-amaliy yunalish - genomika paydo buldi va u uzining oldiga odam va boshka organizmlar genomining DNK sini urganishni amaliy maksad kilib kuydi. Bunday biologik axborot- larni urganish asosida boshka turlarning genlarini kiritish yuli bilan maksadga muvofik yunaltirilgan uzgartirishlar kiritish imkonini berdi. Bunday imkoniyat tirik mavjudotlar xayot faoliyatidagi yagonalik va universallik mexanizmlarini tushuntiruvchi muxim dalil xisoblanadi.
Molekulyar biologiya uzining asosiy yunalishi deb xayotiy jarayonlarni urganish, xayotiy jarayonlarda biologik makromolekulalar (nuklein kislo- talar, oksillarning) rolini aniklash, irsiy axborotlarni saklash, ularni xujayralar tomonidan uzatilishi va ishlatilishi konuniyatlarini urgan- ishni oladi. Molekulyar biologik izlanishlar tirik organizmlarning umumiy xususiyatlari bulgan irsiyat, uzgaruvchanlik, biologik funksiya- larning maxsusligi, xujayralar va organizmlarning bir necha avlodlarida uz strukturalarini saklashni ta’minlab beruvchi universal fizik-kimyoviy mexanizmlarini ochib berdi.
Xujayra nazariyasi, irsiyat konunlari, biokimyo yutuklari, biog’izika va molekulyar biologiya xakidagi ma’lumotlar organik olamning yagona- ligini xozirgi zamon xolatida tasdikdaydi. Tiriklikning yagonaligi, tarixiy rivojlanish maxsuli ekanligi CH.Darvinning (1859) “Evolyusion ta’limot” kitobida asoslangan. Bu ta’limotning keyingi rivojlanishi ge­netika va populyasion biologiya yutuklari bilan boglik bulib,
A.N.Seversov, N.I.Vavilov, R.Fisher, S.S.CHetverikov, S. Rayt, I.I.SHmal- gauzenlarning ishlarida kursatilgan, shu xisobiga ular XX asrning eng maxsulli ilmiy faoliyatlariga kiradi. Evolyusion ta’limot tirik mavju- dotlarning kelib chikish birligini tushuntirib bir necha milliard yil oldin paydo bulgan tiriklikning tarixiy rivojlanish jarayonida yashash muxitiga moslashish xisobiga morfog’iziologik tuzilishi darajasi bilan farklanuvchi xilma-xil tiriklik shakllarining paydo bulishini kursatadi. Evolyusion nazariya barcha tirik mavjudotlar bir-birlari bilan genetik karindoshligi xisobiga boglangan degan xulosaga keladi. Xozirgi zamon evolyusion nazariyasi ulik va tirik tabiat urtasidagi xamda tirik tabiat va odam urtasidagi chegaraga shartli deb karaydi. Tirik organizmlar tuzilishini tashkil kiluvchi xujayra va tukimalarining molekulyar, atom tarkibini urganish natijalari xamda kimyoviy labaratoriyalarda tabiiy sharoitda fakat tiriklik uchun xos bulgan moddalarning olinishi, xayot tarixida ulik tabiatdan tiriklikka utish mumkinligini isbotladi. SHu jumladan ijtimoiy mavjudot bulgan - odamning paydo bulishi xam bio­logik evolyusiya konuniyatlariga mos keladi.
Klassik biologiyada xar xil guruxga kiruvchi organizmlarning karin- doshligini yoki uxshashligini ularning etuk xolatlarini, embriogenezini va kazilma topilmalarini takkoslash yuli bilan aniklaganlar. Zamonaviy biologiya bu masalani echishga ularning DNKsidagi nukleotidlar ketma- ketligidagi farklarni yoki oksillaridagi aminokislotalar ketma- ketligidagi farklar bilan aniklamokdalar.
YUkorida aytganimizdek dastlab odamlar organizmlarni ularning amaliy axamiyatiga karab klassifikatsiyalashga xarakat kilganlar, K.Lin- ney (1735) fanga binar klassifikatsiyani kiritdi, bunga asosan tirik tabiatda xar bir organizm xolatini aniklash uchun uning kaysi tur va avlodga mansubligini bilish zarur. Bu klassifikatsiya xozirgi zamon siste- matikasida xam kullaniladi. Evolyusion nazariya yaratilgunga kadar bio- loglar tirik mavjudotlarni ularning uzaro tuzilishidagi uxshashligiga karab ma’lum bir tur va avlodga kiritishgan.
Evolyusion nazariya esa organizmlarning genetik karindoshligiga karab uxshashligini tushuntirib, ilmiy asoslangan biologik klassifikatsiyani tuzdi. Organik olamning xozirgi klassifikatsiyasi bir tomondan tirik organizmlarning xilma - xilligini, ikkinchi tomondan esa kelib chikishi bir ekanligini tugri tushuntiradi. Tiriklikning kelib chikishi bir ekan- ligi xakidagi fikrlar XX asrda kilingan ekologik izlanishlarda xam uz tasdiklarini topdi. V.N.Sukachev biotsenoz xakidagi ma’lumotlarida yoki
Tenslining ekologik sistemalar xakidagi ma’lumotlarida tiriklikning muxim xossasini ta’minlovchi universal mexanizm tabiatda doim bulib turadigan modda va energiya almashinuvi ekanligini ochib berdi.
V.I.Sukachev - biotsenoz xakida, A.Tensli - ekologik sistemalar xakida tushunchalar berib - tabiatda doimiy bulib turadigan tiriklik xossasi modda va energiya almashinuvini taminlovchi universal mexa- nizmini tushuntirdilar. Bu almashinuv ma’lum bir xududda yashab va doimo uzaro munosabatda bulgan xar xil tuzilishga ega produtsentlar, konsu- mentlar va destruktorlar xisobiga amalga oshadi. V.I.Vernadskiyning biosfera va noosfera xakidagi ta’limoti barcha tirik mavjudotlarning jumladan odamning xam tabiatdagi urni va olamshumil rolini ochib berdi.
I.Vernadskiy - biosfera va noosfera ta’limotini yaratib, tirik organizm jumladan odamning tabiatdagi urni va planetar urnini tushuntirdi xamda inson tomonidan tabiatga keltirilishi mumkin bulgan ta’sirlari, ularning faoliyati natijasida kelib chikishi mumkin bulgan xar xil asoratlar xakida ma’lumotlar berdi.
R.Virxov xujayra nazariyasidan kelib chikkan xolda uni yanada takomillashtirish xisobiga xujayra patologiyasi konsepsiyasini yaratdi, bu konsepsiya uzok vakt tibbiyotning rivojlanishida asosiy yullarini kursatib berdi. Bu konsepsiya patologik jarayonlar xujayra darajasidagi patologik xolatlardagi strukturaviy - kimyoviy uzgarishlar xisobiga kelib chikishiga e’tibor karatdi va shu asosida amaliy tibbiyotda patalogik anatomiya va prozektorlik ishini paydo bulishiga sabab buldi.
A.Garrod odamlarda uchraydigan kasalliklarni urganishda genetik va biokimyoviy yondashib molekulyar patologiyaga asos soldi. Bu bilan u amaliy tibbiyotda xar bir odam organizmining kasalliklarga ta’sirchanligi bir xil emas ekanligini va odamlarning xar xil dori preparatlariga javob reaksiyasi individual xarakterda ekanligini ochib berdi.
Tiriklikning fundamental konuniyatlarini urganish uchun kilina- yotgan xar bir kadam va yangi yunalishlar tibbiyotning xolatiga xam uz ta’sirini kursatib keladi, bu esa patologik jarayonlarning mazmuni va mexanizmlarini kurib chikish kerak ekanligini kursatadi. SHu xisobiga davolash va profilaktik tibbiyotni tashkil kilishning prinsiplarini, diagnostika uslublarini xamda davolash yullarini xam kurib chikish talab kilinmokda.
Utgan asrning 20-30 yillariga kelib umumiy va eksperimental genetikaning yutuklari odam genetikasini chukurrok urganishga karatildi. XX asrning urtalariga kelib umumiy va eksperemental genetika yutuklari odam genetikasi yunalishidagi izlanishlarini jadallashtirdi, natijada patalogiyaning yangi bulimi bulgan - irsiy kasalliklar yunalishi paydo bulib, amaliy tibbiyotda - insonlarga tibbiy genetik maslaxat berila boshladi. Bularning xammasi molekulyar va zamonaviy xujayra patologiyasi va genetik injeneriya uslublaridan foydalanib ilgari ma’lum bulmagan kasalliklarni aniklash, davolash va oldini olish imkoniyatlarini yaratdi.
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib biologiyada fizika, kimyo, matematika va kibernetikaning fikr va uslublaridan keng foydalanib, kuzatuv ob’ekti sifatida mikroorganizmlardan keng foydalanildi, natijada biog’izika, biokimyo, molekulyar biologiya, radiatsion biologiya, bionika kabi fanlar paydo bulib tez rivojlana boshladi.
Genomika va zamonaviy molekulyar genetik texnologiyalar odamlarda gen kasalliklarini DNK ning nukleotidlar ketma-ketligi darajasida diagnostika kilishga yul ochdi xamda bir kator ogir somatik patologik xolatlarga (astma, diabet) odamlarda irsiy moyillik bulishi mumkinligini tushintirishdi. Odamlardagi kasalliklarni gen daraja- sida diagnostika kilishning usib borishi irsiy materialni genoterapiya va genoprofilaktika kilish imkoniyatlarini ochdi. Fanning yukorida keltirilgan yunalishlarining rivojlanishi va yutuklari natijasida molekulyar biologiya va genetik injeneriya fani yutuklari tibbiyot uchun ishlaydigan ishlab chikarish - tibbiyot biotexnologiyasi paydo bulishiga olib keldi va bu yunalish XXI asrda istikbolli yutuklarga ega bulishi kutilmokda.
Xozirgi kunda tibbiyotni tashkil etuvchilar va amaliy shifokorlar insonlarning salomatligi ular yashab turgan muxitning sifatiga va turmush tarziga tulik boglik ekanligini kursatishmokda. Bu esa tibbiyotni inson organizmiga ta’sir etuvchi ekologik omillarga kuprok e’tibor karatishga yunaltiradi.
Biologiyaning urganish usullari
Biologik fanlar tarixi shuni kursatadiki, biologiyaning rivojlanishi uni urganish usullari bilan bevosita boglik. Uzok yillardan buyon biologiyani urganishda beshta usuldan foydalaniladi: kuzatish, takkoslash, tarixiy, eksperimental va modellashtirish usullari.
Kuzatish usuli - eng kadimgi usul bulib, organizmlarni ilk urgan- ishdan boshlab bu usuldan foydalanilgan. Kuzatish xisobiga organizm- larning belgilari, ularning guruxi va turlari kursatiladi. K.Linney bu usuldan foydalanib, turni tushuntirib berishda juda katta yutuklarga erishdi. Bu usul uzok vaktgacha tirik tabiatni urganishda asosiy usul bulib xizmat kildi, ammo u xolatlarni chukur urganish imkoniyatlarini bermaydi. Kuzatish usuli bugungi kunda xam uz axamiyatini yukotmadi undan yangi turlarni urganishda, zamonaviy usullardan - elektron mikroskopdan foydalanib xujayraning nozik tuzilishi va ulchamlari xakida ma’lumotlar olishda keng foydalaniladi.
Takkoslash usuli - XVII - XVIII asrlardan boshlab kullanilib uning yordamida organizm va uning kismlarini uxshashligi va farkli tomonlari xakida ma’lumotlar olinadi. Biologiyaning bu usuli juda maxsuldor xisoblanadi, chunki bu usul yordamida usimliklar va xayvonlar sistema- tikasini asoslashda (K.Linney), xujayra nazariyasini shakllanishida (SHleyden, SHvann), rivojlanish tiplari (K.Ber) va evolyusion ta’limotni asoslashda (CH.Darvin) kup ma’lumotlar tuplangan. Bugungi kunda bu usul biologiyaning xar xil yunalishlarida keng kullaniladi. Biologiyada kuza- tish va takkoslash usulining kullanilishi fakat olingan ma’lumotlarni kursatish bilangina chegaralanadi.
Tarixiy usul - XIX asrning ikkinchi yarmida CH.Darvin tomonidan fanga kiritildi, bu usul olingan ma’lumotlarni oldingi natijalar bilan solishtirish imkoniyatini beradi. Uning yordamida organizmlarning paydo bulishi va rivojlanishi konuniyatlari, ularning strukturalari va funksiyalari shakllanishi tushuntiriladi. Tarixiy usul biologiyani tushuntirishda xilma - xil tirik mavjudotlar kanday paydo bulgan va faoliyat kursatayotganini ochib berishga imkon yaratadi. Bu usulning fundamental yondashuvi va prinsipi xisobiga biologiyada kayta kurilish paydo bula boshlagan.
Eksperimental(tajriba) usuli - bu usuldan biologiyada foydalanish kerak ekanligini ingliz faylasufi F.Bekon tomonidan XVII asrda kursatilgan bulib, u “eksperement - tabiatni tushuntirishning asos- laridan biri” degan. Eksperiment kuzatish va takkoslash usulidan farkli ravishda tajribakorning kuziga kuringan narsanigina urganmasdan balki predmetda chukur yashirinib yotgan xolatlarni xam urganish imkoniyatini beradi. SHu bilan birga tajriba - tabiatga savol berish imkoniyatini beradi, tirik sistemalarni maksadga muvofik urganadi, bu xolatlarni kayta yarata oladi.
Eksperimental usul biologiyaga U.Garvey tomonidan kon aylanishni tajribada urganganidan keyin kirib keldi, ammo eksperimental usulning biologiyada keng kullanishi XIX asrda fiziologiya orkali G.Gelmgols,
I.M.Sechenov, I.P.Pavlovning ishlari orkali kirib keldi, chunki fiziologiya barcha fanlar ichida birinchi bulib eksperimental fan buldi. G.Mendel eksperimental usuldan irsiyat va uzgaruvchanlikni urganishda foydalandi. Bu usul xisobiga biologiyada R.Kox va L.Pasterlar tomonidan olamshumul yangiliklar kilinib yangi mikrobiologiya fani paydo buldi.
XX asrning urtalariga kelib eksperimental usul biologiyada etakchi urinni egalladi, uning etakchi urinni egallishiga biologik tekshir- uvlarida yangi zamonaviy ilmiy uskunalar(elektron mikroskop, tomograf va b.k) va fizika, kimyo, biologiyaning yangi usullarining kullanishi sabab buldi. Bugungi kunda biologik tajribalarda mikroskopiyaning xar xil turlari, ultrayupka kesmali elektron mikroskopiya, biokimyoviy usullar, tirik xujayra, tukima va organlarni ustirish va kuzatish usullari, nish- onlangan atomlar usuli, rentgenstrukturaviy taxlil, ultratsentri- fugalash, xromatografiya va boshka usullar keng kullanilmokda. Eksperimental yondoshish va genetik taxlilning takomillashuvi xisobiga, fizika va kimyo usullarini kullash bilan DNKning strukturasi va genetik urni aniklandi.
Biologik kuzatuvlarda eksperimentning oliy shakli bulgan - model- lashtirish usuli keng kullanilmokda. SHu yunalishda muxim biologik jarayonlar, evolyusiyaning asosiy yunalishlari, ekosistemalarning xatto butun biosferaning masalan: global iklimiy va texnogen uzgarishlarni kompyuterli modellashtirish buyicha faol ishlar kilinmokda. Model- lashtirish usuli biologik bilimlarni inson faoliyatining barcha yunal- ishlarida kullash imkoniyatini berdi.
Biologiyaning muxim uslubiy prinsipi sistemali - strukturaviy yondashishdir. Bu yondashishning ma’nosi tirik sistemalarni rivojlanish darajalariga bulish, ularni urganish (analiz), keyin olingan ma’lumotlarni umulashtirish(sintez)dan iboratbir.
Tiriklikning xossalari
Kimyoviy tarkibining bir xilligi;
Strukturaviy tuzilishning yagonaligi;
Ochikliligi;
Modda va energiya almashinuvi;
Uz - uzini tiklash;
Uz - uzini boshkarish va xosil kilish;
Irsiyat va uzgaruvchanlik;
Usish va rivojlanish;
Ta’sirchanlik;
Diskretlilik va yaxlitlilik.
Kimyoviy tarkibining bir xilligi - tirik mavjudotlar va ulik ob’ektlar bir xil kimyoviy elementlardan xosil bulgan, ammo tirik mavjudotlar massasining 90%i oksillar, nuklein kislotalar, uglevodlar, lipidlar kabi murakkab organik molekulalarni xosil kiluvchi turtta C,
O, N, H elementga tugri keladi ;
Strukturaviy tuzilishning yagonaligi - xujayra er yuzidagi barcha tirik organizmlarning strukturaviy - funksional va rivojlanish bir- ligidir. Bundan fakat viruslar mustasnodir, ularda tiriklik xossalari xujayra ichiga kirganda yuzaga chikadi. Xujayradan tashkarida xayot yuk;
Ochikliligi - barcha tirik organizmlar tashki muxitdan tuxtovsiz modda va energiya almashinuvini amalga oshiruvchi ochik sistemalardir;
Modda va energiya almashinuvi - barcha tirik organizlar tashki muxit bilan modda va energiya almashinuvida buladi. Modda almashinuvi uzaro boglik ikkita jarayon natijasida amalga oshadi: organizmda tashki yoruglik va ozik energiyasi xisobiga organik moddalar sintezi va energiya ajralishi bilan kechadigan murakkab organik moddalarning parchalanishi jarayonidan iborat bulib bu energiya organizm tomonidan sarflanadi. Modda va energiya almashinuvi tashki muxitning tuxtovsiz uzgarib turadigan sharoitida kimyoviy tarkib doimiyligini ta’minlaydi;
Uz - uzini xosil kilish (reproduksiya) - tiriklikning muxim xossasi bulib, uning asosida tirik organizmlarning tuzilishi va funksiyasi xakidagi axborotlar yotadi, reproduksiya xisobiga xayot ushlab turiladi, chunki organizmlarning xayoti chegaralangan;
Uz - uzini boshkarish - xar kanday tirik organizm tuxtovsiz uzgarib turadigan muxit omillarining ta’sirida buladi. SHu bilan birga xujayra xayot faoliyati kechishi uchun ma’lum bir sharoitlar zarur. Uz - uzini boshkarish mexanizmi xisobiga organizm ichki muxitining nisbiy doimiyligi ya’ni kimyoviy tarkib doimiyligi va fiziologik jarayonlar kechishi intensivligi - gomeostaz ta’minlanadi;
Usish va rivojlanish - individual rivojlanish jarayonidagi son va sifat kursatkichi bulib, uning xisobiga asta sekinlik bilan ketma - ket organizmning individual xususiyatlari yuzaga chikadi. Bundan tashkari barcha tirik sistemalar evolyusiyalanib, tarixiy rivojlanish xisobiga uzgarib boradi.
Irsiyat va uzgaruvchanlik - irsiyat xisobiga belgi va xususiyatlar avlodlarga utadi, avlodlar ota - onalarga aynan uxshamaydilar, chunki irsiy axborotlar uzgaradi.
Ta’sirchanlik - xar kanday tirik organizm tashki va ichki taas- surotlarga tanlab javob kursatadi. Nerv sistemasi bulmagan organizm- larda (sodda xayvonlar, usimliklarda) ta’sirchanlik tropizm, taksis va nastiya kurinishida buladi. Tropizm - xarakatsiz organizmlarning (usim- liklar, substratga yopishgan xayvonlarning) taassurotga faol javob reak- siyasi. Nastiya - usimliklarning taassurotga yunaltirilmagan kurinish- dagi javob reaksiyasi. Taksis - xarakatchan organizlarning (sodda xayvon- lar, bir xujayrali usimliklar) taassurotga yunaltirilgan xarakat bilan javob reaksiyasi.