Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. Viruslar nima uchun hayotning hujayrasiz shakllariga kiritiladi?
2.Hujayraga ta’rif bering?
3.Nima uchun viruslar mustaqil yashay olmaydi?
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz


8-Mavzu: O’zgaruvchanlik va uning turlari
Reja

1.O’zgaruvchanlik

2. O’zgaruvchanlikning turlari
3.Mutatsion o’zgaruvchanlik
Uzgaruvchanlik deyilganda barcha tirik mavjudotlarning uzgarishi tushuniladi. Uzgaruvchanlik tufayli organizmda yangi belgi va xususiyatlar paydo buladi yoki andaydir bor bulgan belgi yukoladi. Organizmlarning xilma-xil bulishligi, uzgaruvchanlik natijasidir. Bitta turga kiruvchi opganizmlar urtasidagi fark uning genotipining uzgarishi bilan yoki tashki muxit ta’sirida yuzaga chikishi mumkin. SHunga kura, uzgaruvchanlikni ikkiga, ya’ni irsiy va irsiy bulmagan uzgaruvchanlikka ajratiladi. Irsiy uzgaruvchanlik genotipning uzgarishi natijasida sodir bulganligi uchun bu uzgaruvchanlikni genotipik uzgaruvchanlik xam deyiladi. Genotipik uzgaruvchanlik ikki xil buladi: kombinativ, muta- sion. Kombinativ uzgaruvchanlik jarayonida genlarning xar xil tuplamlari (kombinatsiyasi), ya’ni joylashish tartibining uzgarishi sodir buladi. Kombinativ uzgaruvchanlik uch xil yulda xosil bulishi mumkin. SHundan ikki yuli meyoz jarayoniga boglik bulib, gomologik xromosomalarning uzaro chalkashuvi va anafazada ota-ona xromosomalarining kutblarga tasodifiy ravishda ajralishi natijasida sodir buladi. Uchinchi yuli esa uruglanish jarayonida tuxum xujayrani kaysi urug xujayra uruglantirishiga boglik. Mutatsion uzgaruvchanlik organizm genlari va xromosomalarining sifat va son jixatdan uzgarishi natijasida yuzaga keladi. Irsiy bulmagan uzgaruvchanlikda esa genotipda uzgarish sodir bulmasdan fakat fenotip uzgaradi. SHuning uchun bu uzgaruvchanlikni fenotipik uzgaruvchanlik xam deyiladi (125 - rasm).
MUTATSION UZGARUVCHANLIK
Mutatsiya degan tushunchani fanga birinchi bulib gollandiyalik genetik G. De-Friz kiritdi. U kup yillar davomida usimliklarda uchraydigan mutatsiyalarni urgandi. Kuzatishlarini xulosalab, 1901- 1903-yillari uzining mutatsion ta’limotini yaratdi. Uning ta’rifiga kura, mutatsiya - bu irsiy belgilarning keskin uzgarish xodisasidir.

125- rasm. Uzgaruvchanlik xillari Ushbu mutatsion ta’limotda ilgari surilgan goyalar kuyidagilardir:

Mutatsiyalar tusatdan paydo buladi.
Mutatsiya natijasida xosil bulgan yangi belgilar turgundir.
Mutatsiyalar irsiy bulmagan uzgaruvchanlikdan farkli ularok uzgaruv­chanlikning urta miyona shakli tevaragida uzluksiz kator xosil kilmaydi. CHunki mutatsiya natijasida sifat jixatidan uzgarish sodir buladi.
Mutatsiyalar xar xil kurinishlarda paydo bulib, foydali va zararli bulishi mumkin.
Mutatsiyalarning uchrash extimoli urganilgan organizmlar soniga boglik.
Uxshash mutatsiyalar bir necha marta paydo bulishi mumkin.

126 -rasm. Mutatsiyalarning xillari.

Mutatsion ta’limot keyinchalik xar tomonlama rivojlantirildi va

mutatsiyalarning kuplab turlari aniklandi(126 - rasm). Mutatsiyalarning kuyidagi xillari mavjud.
I. Genomning uzgarish xususiyatiga karab:
G enom mutatsiyalari - xromosomalar sonining uzgarishi.
Xromosoma mutatsiyalari - xromosomalar strukturasining uzgarishi.
Gen mutatsiyalari - genlarning uzgarishi.
Geterozigota organizmda paydo bulishiga karab:
1. Dominant mutatsiyalar.
Retsessiv mutatsiyalar.
Mutatsiyalarning kelib chikish sabablariga kura:
Spontan mutatsiyalar, ya’ni mutatsiyani keltirib chikaruvchi sabab anik emas (uz-uzidan paydo buladigan mutatsiyalar).
Indutsirlangan mutatsiyalar (keltirib chikarilgan mutatsiyalar).
Irsiyatga berilishiga karab:
Generativ mutatsiyalar, ya’ni jinsiy xujayralarda buladigan va nasldan-naslga utadigan mutatsiyalar.
Somatik mutatsiyalar, ya’ni somatik xujayralarda sodir bulib, nasldan-naslga berilmaydigan mutatsiyalar.
Genom mutatsiyalari. Genom mutatsiyalari xromosomalar sonining uzgarishi bilan sodir buladi. Ma’lumki, bir turga kiruvchi organizmlarning barchasida xromosomalar soni va tuzilishi bir xil buladi. Xujayrada xromosomalarning gaploid tuplamida xar bir gomologik xromosomadan fakat bittasigina uchraydi. Agar diploid tuplamda 46 xromosoma bulsa, gaploid tuplamda esa 23 ta buladi. Ana shu gaploid tuplamdagi xromosomalar va ulardagi genlarning yigindisiga genom deyiladi. Gaploid tuplamdagi xromosomalar soni n xarfi bilan belgilanadi. Odatda normada buladigan mitoz va meyoz bulinishi tufayli keyingi xujayralarda xromosomalarning shu turi uchun xos bulgan doimiyligi ta’minlanadi. Lekin ayrim xolatlarda xujayralarning bulinish jarayoni buzilishi mumkin, natijada, birinchidan, xromosomalar kutblarga teng sonda ajralmaydi va kiz xujayralarda xromosomalarning soni teng bulmaydi, ikkinchidan, xromosomalar kutblarga ajralmasdan shu xujayraning uzida koladi, ya’ni sitokinez bulmaydi. Xujayra bulinishining buzilishi tufayli ayrim xromosomalarning soni oshib ketsa yoki kamayib kolsa bunday organizmlarni aneuploid yoki geteroploid organizmlar deyiladi. Agar xujayradagi gaploid tuplam xromosomalarining barchasi baravariga oshib ketsa bunday organizmlarni poliploid organizmlar deyiladi.
Poliploid xujayralar mitoz, meyoz va zigotalarning rivojlanishi jarayonida xosil buladi. G aploid tuplamdagi xromosomalar soni (n) 3, 4, 8, 16 va xokazo xissa otpishi mumkin. Agar 3 xissa oshsa triploid (3n), 4 xissa oshsa - tetraploid (4n), 8 xissa oshsa oktoploid (8n) deyiladi.
Gaploid tuplamdagi xromosomalar soni juft xissa oshgan, ya’ni 4n, 6n, 8n va xokazo organizmlarga xromosomalar soni muvozanatlashgan, tok xissa, ya’ni 3n, 5n, 7n va xokazo oshganlariga esa muvozanatlashmagan poliploid organizmlar deyiladi. Xromosomalar soni muvozanatlashmagan poliploid organizmlar yashashga uncha moslashmagan buladi, chunki tok sondagi gomologik xromosomalar meyoz davrida juftlasha olmaganligi sababli keynigi avlod xujayralariga teng taksimlana olmaydi. Xromosomalar soni muvozanatlashgan poliploid organizmlar esa yashashga yaxshi moslashgan bulib, ularda diploid organizmga nisbatan ayrim belgi va xususiyatlar kuchlirok namoyon buladi. CHunki takror keluvchi bir xil genlar aloxida xolatdagiga nisbatan shu belgini kuchaytirib yuzaga chikaradi. Xozirgi zamon gulli usimliklarining kupchiligi xromosomalar soni muvozanatlashgan poliploid usimliklar xisoblanadi. Poliploid organizmlar kelib chikishiga kura ikki xil bulishi mumkin, ya’ni avtopoliploid va allopoliploid. Avtopoliploid organizmlar - bitta turga xos bulgan genom sonning kupayishidan vujudga keladi, masalan, genom A bulganda diploid organizm - AA, avtotetraploid esa AAAA buladi. Alloploid organizmlar - xar xil turga mansub bulgan genomlar sonining oshishi bilan yuzaga keladi. Masalan, ikki turni chatishtirib olingan duragayning genomi A va V. SHu duragaydan olingan allotetraploid organizmning genotipi AAVV buladi. Allopoliploidlarning seleksiyada axamiyati juda katta, shuning uchun seleksionerlar allopoliploid turlarni kuplab yaratmokdalar. Xozirgi paytda sun’iy ravishda xayvonot olami vakillari orasida xam poliploid turlar yaratildi (ipak kurti, triton). Sodda xayvonlarning kupchiligi esa tabiiy poliploidlar xisoblanadi. Sutemizuvchilar orasida poliploid turlar aniklangan emas.
Genomdagi fakat ayrim xromosomalar sonining oshishi yoki kamayishiga aneuploidiya deyiladi. Aneuploidiya xodisasini birinchi bulib K. Bridjes drozofila pashshasida topgan edi. Aneuploidiya, odatda, xujayralarning bulinishi paytida ayrim xromosomalarning kutblarga ajralishining buzilishi natijasida sodir buladi. Bunday uzgarishlar somatik va jinsiy xujayralarda xam kuzatiladi. Agar bitta xromosomasi ortikcha bulgan gameta (n + 1) xromosomalari soni normada bulgan gameta bilan kushilib, zigota xosil kilsa, shu zigotadan rivojlangan organizmlarning xromosomalar soni bitta ortikcha, ya’ni 2n + 1 buladi (128 - rasm). Bitta xromosomasi kam bulgan gameta (n - 1) bilan xromo­somalar soni normada bulgan gameta kushilganda, xromosomalarining soni tulik bulmagan zigota xosil bulib, unda bitta xromosomasi kam bulgan (2n - 1) organizm rivojlanadi. Agar biron organizm xromosomalarining soni 2n +1 bulsa, trisomik, 2n - 1 bulsa monosomik, 2n - 2 bulsa nulisomik deyiladi. Ayrim xolatlarda bir xil xromosomaning uzidan 2 ta yoki 3 ta ortikcha uchrashi mumkin. Agar 2n + 2 bulsa tetrasomik, 2n +3 bulsa pentasomik deyiladi. G enomdagi xoxlagan bir xromosomaning soni oshib yoki kamayishi mumkin. Aneuploid organizmlarda fakat xromoso­malar soni uzgaribgina kolmasdan, ulardagi belgi va xususiyatlar xam uzgaradi.

Aneuploid xodisasi bugdoy, makkajuxori, tamaki, paxta, sichkon, mushuk, koramol va boshka kupgina organizmlarda yaxshi urganilgan. Odatda, barcha aneuploid organizmlar nimjon, yashashga yaxshi moslashmagan va umri kiskarok buladi.

Odamlarda xam barcha xromosomalari buyicha aneuploidlik xodisasi uchraydi. Masalan, 13, 18, 21 xromosomalar buyicha Patau, Edvards va Daun sindromlari yuzaga kelsa, jinsiy X xromosoma buyicha Kleynfelter va SHereshevskiy-Terner kasalliklari paydo buladi. Bu kasalliklar xromosoma kasalliklari deb atalib, ushbu bobning oxirrogida urganiladi.
Xromosoma mutatsiyalari.
T. Morgan ta’limotiga kura xar bir xromosoma bir-biriga boglangan ma’lum sondagi genlar tuplamidan iborat, bu genlar xromosomada kat’iy bir tartibda joylashgan. G enlarning joylashish tartibiga kura xar bir xromosoma fakat uziga xos aloxida tuzilish xususiyatiga ega. Bundan tashkari xar bir turga kiruvchi organizmlar xromosomalarining shakli fakat shu turga xosdir.
Xromosomalar shaklining uzgarishi uning ichki tuzilishining, ya’ni shu xromosomadagi genlarning joylashish tartibining uzgarishidan kelib chikadi. SHuning uchun xromosomalar tashki tuzilishining uzgarishi organizmda ma’lum bir belgi va xususiyatlarning uzgarishiga olib keladi. Xromosoma mutatsiyalari xromosomaning bir kismining uzilib kolishidan yoki boshka bir kismning ikki xissa oshib ketishidan va biron kismining 180° burilib kolishidan, bitta xromatidadan yoki xromosomadan ikkinchisiga biron kismining utib kolishi natijasida sodir buladi. Xromosomalarning kayta kurilishi natijasida bitta xromosomaning uzidagi yoki xromosomalardagi genlarning joylashish tartibining uzgarishi vujudga keladi. Bitta xromosomaning uzida buladigan uzgarishlar inversiya, deletsiya kabi mutatsiyalar kurinishida buladi. Inversiya - xromosomaning biron kismining 180° burilib shu xromoso- madagi genlarning joylashish tartibining uzgarishi. Inversiya sodir bulishi uchun xromosomaning ikki joyida uzilish bulishi kerak