Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1.Purin nima-yu, pirimidin nima?
2.DNK va RNK tar­kibiga qanday purin va pirimidin asoslari kiradi?
3. Molekular genetika nuqtayi nazaridan aytganda, irsiyat nima?
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz
9-Mavzu: Odam genetikasi.
Reja

1.Odam irsiyatini o’rganish tarixi

2. Geniologik usul
3.Sitogenetik usul
Odam biosferaning bir kismi va uning rivojlanish maxsuli bulib barcha organizmlar katori irsiyat va uzgaruvchanlik konuniyatlariga buysunadi. Genetikaning odam irsiyati va uzgaruvchanligini urgatuvchi bulimiga odam genetikasi yoki antropogenetika deyiladi. Odam genetikasi odamlarda uchraydigan barcha irsiy belgilarni urganadi. Odam genetikasining dastlabki rivojlanish davrlarida kishilar irsiy belgilarning nasldan-naslga utishi tugrisidagi tushunchalarni uzlarining xayotiy kuzatishlaridan keltirib chikardilar. Genetika fanining paydo bulishidan oldin, fransuz shifokori P. Mopertyuy (1750) olti barmoklilik (polidaktiliya) belgisining nasldan-naslga utishini, D.J. Adamson soglom, lekin yakin karindosh bulgan ota-onadan tugilgan bolalarda irsiy belgilarning paydo bulishidagi ayrim xususiyatlarni urgandi. 1800-1860-yillari gemofiliya va ranglarni ajrata olmaslik (daltonizm) irsiy belgi ekanligi aniklandi. Rus professori V.M. Florinskiyning (1866) fikricha, irsiyatni muxofaza kilish va uni yaxshilash nikoxda buladiganlarning maksadga muvofik tanlanishiga boglik. Fiziologik va insoniylik nuktai nazaridan olganda nikox bu avlod koldirishdir. Bu soxadagi maglubiyat uylanmasdan bulgan nikox natijasidir. Nikoxga (shaxsiy roxat deb karamasdan) xayotning eng muxim talabi, ya’ni avlod koldirish deb karash kerak va bu tugrida fakat ikki shaxs, ya’ni ota-onagina emas, balki butun jamiyat kizikishi lozim. V.M. Florinskiy uz vaktida va yoshlari bir-biriga teng yoki ozgina fark kiladigan kishilar nikoxini ma’kulladi. U yoshlarida juda katta fark bulgan kishilar nikoxi tarafdori emas edi, chunki bu nikoxdan mayib-majrux bolalar tugilishi mumkinligini aytadi.
Odam genetikasining paydo bulishida ingliz olimi F. Galtonning ishlari axamiyatlidir. F. G alton odamlarda ziyraklik, akliy kobiliyat va iste’dodning naslga berilishini urgandi. Uning ta’biriga kura genetikaning maxsus usullari bilan inson avlodini yaxshilash mumkin. SHu asosda u genetikada maxsus yunalish xisoblangan - evgenikani yaratdi va uning asosiy maksadi kilib odam avlodini yaxshilash deb belgiladi. Evgenika yunoncha suz bulib, "ev" - yaxshi, "gayus" - zot, ya’ni odam zotini yaxshilash demakdir. Evgenika xakidagi ilk ma’lumotlarni F. Galton uzining "Geniylar irsiyati" (1869) kitobida bayon etdi. F. Galtonning fikricha foydali genlarni kupaytirish bilan odam avlodini yaxshilash mumkin. Buning uchun esa fakat iste’dodli va kobiliyatli kishilardan nasl olishni, zararli belgilarni yukotish uchun esa shunday belgilari bulgan kishilardan nasl koldirmaslikka da’vat kildi. F. Galton, genetikaning egizaklar,avlodlar shajarasini tuzish, dermatoglifika usullariga asos soldi. U odamlarda uchraydigan poligen, ya’ni kup genlar bilan yuzaga chikadigan irsiy belgilarni urgandi. F. G altonning maksadlaridan biri uz millatining kelajagini yaxshilash edi. U bu masalani genetik, ya’ni biologik usul bilan amalga oshirishga xarakat kildi.
Rentgen nurlarining mutagenlik xususiyatini kashf kilgan amerika- lik olim G. Myuller xam evgenika tarafdori edi. U buyuk talant egalari bulgan (R. Dekart, L. Paster va shularga uxshash) kishilarning urug xujayralari bilan ayollarni sun’iy uruglantirish fikrini ilgari surdi va aklli odamlardan olinadigan uruglarni saklash uchun maxsus moslamalar (bank) yaratishni taklif kilib, bu uruglar shu urug olingan kishi ulimidan 20 yildan keyish ishlatilishi kerakligini aytdi.
Amerikada, Angliyada, Fransiyada, G ermaniyada evgenikani rivojlantiruvchi ilmiy jamiyatlar tuzildi. Bu jamiyatlardagi ilmiy ishlar jinoyatchi, ichkilikka mukkasidan ketgan, asab kasalligi bilan ogrigan kishilardan nasl koldirmaslikka karatilgan bulib, shunday kishilar axta kilindi. Lekin bu tadbirlar uzokka chuzilmadi va tez orada bekor kilindi.
1919-yili YU.A. Filipchenko Petrograd universitetida genetika kafedrasini, bilimlar Akademiyasi koshida esa evgenika buyicha jamiyatini tuzdi. Evgenika buyicha tuzilgan muassasalarda ayrim iste’dodli kishilarning(A.S. Pushkin, L.N. Tolstoy va boshkalar) avlodlar shajarasi urganildi. Keyinchalik rus evgeniklari jamiyati tuzilib, bunga N.K. Kolsov raxbarlik kildi. N.A. Semashko xam shu jamiyat a’zosi edi. Rossiyada 1932-yili tibbiyot biologiyasi instituti ochiladi. U 1935-yildan boshlab tibbiyot genetikasi instituti deb atala boshlandi. Institutda S.G. Levit raxbarligida 1930-37-yillar kandli diabet kasalligi buyicha ilmiy tadkikotlar olib borildi. Leykotsitlarni ustirish bilan odamlarning xromosomalari urganila boshlandi, lekin 1937-yili bu institut yopildi. Keyinchalik S.N. Davidenko N.P. Dubinin, D.D. Romashev, A.A. Malinovskiy, B.N. Efroimson, N.P. Bochkov, E.F. Dovidenko va boshkalar odam genetikasining rivojlanishida uzlarining katta xissalarini kushdilar.
Xozirgi kunda bizning respublikamizda evgenika masalalarini urganuvchi olimlar yuk. Lekin evgenikaning fakat ijobiy tomonlaridan- gina tibbiyot genetikasida foydalaniladi. Bu evgenikaga kaytish degan gap emas. Xozirgi zamon odam genetikasi, zamonaviy tekshirish usullarini amaliyotda keng kullab, tez sur’atlar bilan rivojlanmokda. Olimlarimiz oldida turgan bugungi kunning asosiy masalalari kuyidagilardir:
Jinsiy xujayralar orkali ota-onadan utgan irsiy omillarning organizmning individual rivojlanishida kanday yuzaga chikishi.
Irsiy kasalliklarning kupayish sabablari (xozirgi kunda irsiy kasalliklarning soni 6 000 tadan oshib ketgan(2017 y)).
Kasallikning kelib chikish sabablari.
Tashki muxitning irsiy kasalliklarning paydo bulishidagi roli va boshkalar.
Keyingi ma’lumotlarga karaganda er yuzida 4-5% bolalar irsiy kasallik bilan tugiladi. Bolalar ulimining 10-20% i irsiy kasallik tufayli sodir buladi. Kasalxonalardagi 25-30 % joylar irsiy kasallikka mubtalo bulgan bolalar bilan band. Birgina Daun sindromiga ega bulgan xastalarni bokishga ketgan xarajat butun gripp kasalligiga karshi kurashishga sarf kilingan mablaglarga teng. Irsiy kasalliklar deyarli barcha a’zolar buyicha uchraydi. Masalan, teri kasalliklaridan 250 tasi, asab kasalliklaridan 200 tasi irsiy xisoblanadi. Xozirgi kunda odam genetikasi va tibbiyot genetikasi oldida irsiy kasalliklarni urganish va ularning oldini olish borasida juda katta muammolar turibdi. Bu muammolarni echishda katta-katta kiyinchiliklarga duch kelinmokda. Asosiy kiyinchiliklar kuyidagilardir:
G enetik tadkikotlar uchun kuzatuvchi nikoxni uzi belgilamaydi.
Sun’iy ravishda mutatsiyalar olish mumkin emas.
Odam balogat yoshiga kech etiladi.
Kam avlod koldiradi.
X,ar xil nikoxlardan tugilgan avlodlarning usishida bir xil sharoit yaratilmaydi.
SHajara tulik tuzilmaganligi uchun irsiy kasalliklar xisobga olinmaydi.
Xromosomalar sonining nisbat kupligi (2n = 46) va ularni bir-biridan ajratishning murakkabligi.
Lekin bu nokulayliklarga karamasdan xozirgi kunda odam genetikasi uzining kuyidagi tekshirish usullari yordamida muxim masalalarni xal kilmokda.
Avlodlar shajarasini tuzish (geneologik usul).
Sitogenetik usul.
Egizaklar usuli.
Dermatoglifika.
Populatsion - xisoblash usuli.
Biokimyoviy usul.
Odamni genetik jixatdan urganishning kulaylik tomonlari shundaki, uning kupgina fenotipik ya’ni anatomik, fiziologik, immunologik, biokimyoviy va klinik belgilari juda yaxshi urganiladi.
Avlodlar shajarasini tuzish (geneologik usul).
Avlodlar shajarasini tuzish yordamida kuyidagilarni aniklash mumkin:
Urganilayotgan belgining irsiy yoki irsiy emasligini.
Irsiy belgining nasldan-naslga utish xarakterini.
Genning penetranligini.
Genlarning xromosomalarda joylashganligini va xokazolarni.
Avlodlar shajarasini tuzish usuli ikki boskichda olib boriladi: avlodlar tugrisida ma’lumotlarni tuplash va shajarasini tuzib uni taxlil kilish.
Birinchi boskichda tekshirilayotgan oila a’zolarining barchasi va shu oilaning kamida 3-4 ta oldingi avlodi urganiladi. Avlodlar shajarasini tuzish ma’lum bir malakani talab kiladi, chunki suralayotgan kishilarning xammasi xam uzlaridagi kasallikni tugri aytavermaydilar. Kasallikning paydo bulishi tugrisida anik ma’lumot tuplash kerak buladi. Xasta kishining uz karindoshlari tugrisida aytganlarini albatta shu oilaning boshka a’zolaridan olingan ma’lumotlar bilan takkoslash lozim. Kuzatilayotgan kishilarda kanday yukumli kasalliklar va jaroxatlar bulganligiga katta e’tibor berish kerak. CHunki bu kasalliklar irsiy kasallikni aniklashda yanglishishga olib kelishi mumkin. Avlodlar tugrisida etarli ma’lumotlar tuplangandan keyin, chizma kurinishida ularning shajarasi tuziladi. SHajarani tuzish probanddan boshlanadi. Proband - vrach kabuliga kelgan kishi. U kasal bulishi xam, sog bulishi xam mumkin. Kasal kishi xastaligi uchun, sog kishi esa avlodida shu kasallik bulganligi uchun keladi. Boshka, ya’ni avlodida irsiy kasallik bulmagan soglom kishi esa, uzi uylanmokchi bulgan shaxs avlodida irsiy kasallik borligini sezib, bunday nikoxdan kanday farzandlar tugilishi mumkinligini bilish uchun murojaat kiladi.
Avlodlarning chizma kurinishidagi tasvirini ifodalashda adabiyot- larda kursatilgan shartli belgilardan foydalaniladi (148-rasm). CHizmada proband tasvirlangan gorizontal chizikda uning aka-uka, opa-singillari (sibslar) kursatiladi. Urganilgan avlodlarning soni esa rim rakamlari (I, II, III, IV,V ) bilan ifodalanadi. SHu avlodlardagi oila a’zolarining xar birini arab rakamlari bilan belgilab, ularning shartli belgilari ustiga yoshlarini yozib kuyish mumkin. Bundan tashkari xar bir oila a’zolari tugrisida yana aloxida tulik yozma ma’lumot bulishi kerak. Agar nikoxda bulganlarning barchasidan urganilayotgan belgi buyicha ma’lumotlar tuplanmagan bulsa; yaxshisi uni chizmaga tushirmaslik kerak. Agar shajarasi tuzilayotgan oila serfarzand va karindoshlari juda kup bulsa, chizma gorizontal xolda emas, aylana xolida tuziladi.

148- rasm. Avlodlar shajarasini tuzishda ishlatiladigan asosiy shartli belgilar.

Avlodlar tugrisida ma’lumot yigilayotganda xar ikkala tomondan, ya’ni ota va ona uruglaridan tulik ma’lumotlar tuplanadi. Ma’lumotlar tuplanayotganda belgilarning irsiy ekanligi sezilsa, bu irsiy belgining uchrash chastotasi (penetrantligi) va yuzaga chikish darajasiga (ekspressivligi) aloxida e’tibor berish kerak. Xar bir oilaning chizma tasviri ifodalangandan keyin ularning avlodlar shajarasi genetik va statistik jixatdan taxlil kilinadi va olingan ma’lumotlar asosida urganilayotgan belgining irsiy yoki irsiy emasligi, dominant yoki retsessivligi, jins bilan boglangan yoki boglanmaganligi aniklanadi. Kupgina kasalliklarning avlodlarda uchrashida ma’lum konuniyat kuzatilsada, lekin genetik tashxis paytida ularni kaysi tipga kiritish ancha kiyin buladi.
Avlodlar shajarasida dominant belgi, juda yakkol kuzga tashlanadi. Agar ota-onaning birida dominant belgi bulgan bulsa, shu belgi
bolalarida xam albatta paydo buladi. Masalan, oltibarmoklilik (polidaktiliya) dominant belgi xisoblanadi. Oilada ota-onaning birida shu belgi bulsa, 50 % bolalari olti barmokli bulib tugiladi (149-rasm).

- rasm. Dominant belgining (oltibarmoklik) irsiylanishi.

Olti barmoklilik erkaklarda va ayollarda xam uchraydi, demak, bu belgini yuzaga chikaruvchi gen autosomada joylashgan. SHuning uchun bunday irsiylanishni autosom-dominant usuldagi irsiylanish, belgini esa autosom-dominant belgi deyiladi. SHajarada dominant geni bulmagan kishilarning barchasi soglom buladi, lekin tibbiyot genetikasi bu kishi- ning avlodida dominant gen bulganligini bilish, muxim axamiyatga ega.
Ayrim xolatlarda dominant gen uz belgisini tulik yuzaga chikarmasligi mumkin, ya’ni chala dominantlik bilan yuzaga chikadi. Bunda shajaraning chizikli tasvirida ancha uzgarish bulib, sog kishilarga nisbatan kasal kishilarning soni kamayadi. Kup xolatlarda belgining kanday irsiylanishi kayta ikkinchi nikoxdan keyin juda xam oydinlashadi. Agar ikkinchi nikoxda xam oldingisiga uxshash kasal bolalar tugilsa, demak, urganilayotgan belgi dominant xisoblanadi. CHunki retsessiv belgili kishilar orasida nikox kam uchraydi. Lekin ayrim izolyantlar orasida karindoshga uylanish va turmushga chikish retsessiv gen belgisining yuzaga chikishiga kulay sharoit yaratadi. SHuning uchun karindoshlar urtasida bulgan nikoxdan mayib-majrux bolalar kuprok tugiladi. Retsessiv gen bilan yuzaga chikuvchi belgilarning nasldan-naslga utishini aniklash ancha murakkabrokdir.
CHunki kasalligi retsessiv gen bilan yuzaga chikuvchi kishilarning ota-onasida dominant gen bulganligi uchun (Aa x Aa) ular soglom xisoblanadilar. Lekin bunday geterozigotali soglom ota-onadan 25 % kasal bolalar tugilish extimoli bor, xatto shu oilada fakat ikkita farzanddan bittasi kasal bulganda xam ularning ota-onalarining shu kasallikni yuzaga chikaruvchi gen buyicha geterozigotaligini bildiradi. Autosomadagi retsessiv gen ta’sirida yuzaga chikadigan irsiy kasalliklarga misol kilib fenilketonuriyani olish mumkin
Retsessiv gen bilan yuzaga chikadigan kasalliklar yakin karindoshlar urtasidagi bulgan nikoxlarda kup uchraydi (Aa x Aa). Agar ota-onadan biri geterezigotali, ya’ni kasallikni yuzaga chikaruvchi retsessiv genni tashuvchi bulsa-yu (Aa), ikkinchisi soglom bulsa (AA) bu nikoxdan tugilgan farzandlarning barchasi soglom buladi. Ota-onadan biri tashuvchi (Aa) bulib, ikkinchisi esa kasal bulsa (aa) birinchi avlodning uzidayok kasal bolalar tugilishi mumkin: Masalan, tutkanok (epilepsiya) kasalligida shunday xolatni kuzatish mumkin Sitogenetik usul. Odam genetikasida sitogenetik usul xozirgi kunda eng keng kullaniladigan usullardan xisoblanadi. CHunki xar bir irsiy kasallikka bu usulsiz tashxis kuyib bulmaydi. Bu usul asosan soglom va kasal odam xromosomalarini aniklashga asoslangan. Fleming 1892-yili kuzning shox pardasi xujayralarining mitoz bulinishini urganish paytida, metafaza davrida 22-28 ta xromatinni kuradi. Keyinchalik G. Vinivarter (1912) odam jinsiy bezlari spermatogoniy xujayralarida 47, ovogoniy xujayralarida esa 48 xromosoma borligini anikladi. Bir yildan keyin G. Vinivarter va T. Paynterlar erkak va ayol diploid xujayralarida 48 xromosoma borligini kursatdilar. Odam xromosomalarining kichkinaligi, sonining kupligi, ularni metafazada aloxida-aloxida joylashtiradigan moddaning bulmasligi tufayli uzok yillar davomida odam xromosomasining xakikiy soni aniklanilmadi.
T. Morgan irsiy belgilarni yuzaga chikaruvchi genlarning xromosomada joylashganligini kursatgandan keyingina xromosomani urganishga e’tibor oshdi va xromosoma jadal suratlar bilan urganilaboshlandi. SHved olimlari Dj. Tito va A. Levam 1956-yili sun’iy yul bilan odam embrioni upkasidan olingan tukima xujayralarida 46 ta xromosoma borligini anikladilar. SHu yili Angliyada CH. Ford va Dj.Xammerton odam spermatogoniy xujayralarida 46 ta xromosoma borligini topdilar. Keyinchalik kupgina tadkikotchilar normada odamning xar xil diploid xujayralarda (suyak kumigi, teri, jigar, limfotsit) xromosomalar soni 46 taga teng ekanligini tasdikladi.
Xrzirgi kunda odam xromosomalarini urganishda kichik limfotsitlardan keng foydalaniladi, chunki bunda organizmga zarar etkazmasdan bir necha millilitr periferik konni bir necha marta osongina olish mumkin, bu olingan konning xar bir millilitrida 1 - 3 -10⁶ ta kichik limfotsitlar buladi. Periferik konning deyarli barcha kichik limfotsitlari interfazaning G1 yoki Go davrida buladi va organizmda normal sharoit bulsada ular bulinmaydi. Lekin organizmdan ajratilgan kichik limfowitlarga ularning mitoz bulinishini tezlashtiruvchi kimyoviy moddalar ta’sir kilib, ya’ni sun’iy ravishda ustirib, kuplab kichik limfotsitlar olish mumkin. Olingan konning mikdoriga karab xromosomadan preparat tayyorlash makro va mikro usullarda olib boriladi. Agar ustirish uchun 5-10 mm kon olinsa makro, 0,5 ml olinsa, mikro usul deyiladi.
Limfotsitlarni sun’iy ustirib, ularning xromosomalarini urganishda asosan Murxed (1960) va Xangerford (1965) taklif kilgan usuldan foydalaniladi. Bu usul buyicha tirsak venasidan toza shprits yordamida kon (katta odamlardan - 5 - 10 ml ), olinib, sentrifuga probirkasiga solinadi va bir nechta tomchi geparin (geparin konni ivitmaydi) eritmasidan tomiziladi. Keyingi bajariladigan ishlar juda toza xonada davom ettirilishi kerak. Oradan 1-2 soat utgach olingan kondagi eritrotsitlar probirka tagiga chukadi. Pipetka yordamida probirka yukorisida ajralgan kon zardobi undagi leykotsitlari bilan olinadi va unga ozuka moddalar xamda leykotsitlarning mitoz bulinishini tezlashtiruvchi modda - fitogemaglyutinin (FGA) kushiladi. SHundan keyin leykotsitlari bor idishni 37 °S li termostatda 72 soat davomida ushlanadi. Bu vakt davomida leykotsitlar bulinib, soni kupayadi. Leykotsitlarni ustirishning tugashiga 3 soat kolganda, xujayralarning bulinishini metafazada tuxtatadigan modda - kolxitsin kushiladi. Kolxitsin axromatin ipchalarining xosil bulishiga yul kuymaydi va xromosomalar kutblarga ketmasdan xujayra urtasida tuplanadi. YA’ni xujayraning metafaza davri chuziladi. Metafazada xromosomalarning shakli anik namoyon buladi. Kolxitsin kushilgan, leykotsitlari bor va maxsus ozuka solingan probirka minutiga 1000 marta aylantiruvchi sentrifugada 5 minut aylantiriladi. SHundan keyin, probirka tagida chukma paydo buladi. CHukma ustidagi suyuklik oxistalik bilan tukiladi va probirkaga gipotonik eritma (0,5 % li kaliy xlor) kuyilib uy xaroratida
10 minut koldiriladi. Gipotonik eritmada xujayralar shishadi (burtadi), undagi xromosomalar esa sitoplazmada aloxida-aloxida bulib joylashadi. Probirka yana sentrifugada aylantirilib, leykotsitlar chukmaga tushiriladi; gipotonik eritma esa tukib tashlanadi. Probirkaga fiksator kuyiladi, fiksatorda xujayralarning bulinishi tuxtaydi va xujayralarning strukturasi xujayraning xayoti davrida kanday bulgan bulsa shundayligicha yaxshi saklanadi. Odatda, fiksator sifatida etil spirti va sirka kislotaning aralashmasi (3 : 1) ishlatiladi. Ozgina fiksatorda leykotsitlar chukmasi aralashtiriladi. SHu aralashmadan pipetkada bir tomchi olinib predmet oynasiga tomiziladi va xavoda kuritiladi. Kuritilgan preparatlar yadroni buyovchi buyoklardan birida buyaladi. Buyalgan preparatlar suvda yuvilib, xavoda kuritilgach, mikroskopda taxlil kilinadi.
Buyalgan preparatlardan mikroskopning kichik ob’ektivi yordamida metafazadagi xujayralar topiladi va xromosomalarning kanday joylash- ganligiga e’tibor beriladi. Agar xromosomalar xujayrada bir tekislik- da, dona-dona bulib joylashgan bulsa, bunday xujayralar tekshirish uchun yarokli deb xisoblanadi. Ular mikroskopning immersion ob’ektivida urganiladi. Odatda, xar bir odamning xromosomalar tuplami tugrisida ma’lumot olish uchun kamida 50 ta xujayradagi xromosomalar urganiladi. SHu xujayralar mikroskopda rasmga olinadi va xromosomalar rasmiga karab ularning soni, uzunligi, shakli va xokazolari aniklanadi.