Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1. Modifikatsion o’zgaruvchanlikni tushintiring
2. Biosfera evolyutsiyasini tushintiring
3. Nukliotidlar tuzilishini izohlang
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz

12- mavzu: Odam ekologiyasi. Antropogenez
Reja

1.Odam evolyutsiyasi

2. Odam evolyutsiyasi bosqichlari
3. Antropoginez
«Odam ekalogiyasi» tushunchasi adabiyotlarda 1920 yillarda paydo buldi. Lekii xozirgi kungacha bu tushunchaga anik bir ta’rif berilgan emas. G. I. Saregorodsovning (1976) fikricha «odam ekologiyasi» —odam bilan atrof-muxitning tabiiy omillari urtasidagi munosabatni urganuvchi fan. A. G. Voroninning tushuntirishicha «Odam ekologiyasi» tashki muxit omillarining odamga va odamning tashki muxitga ta’sirini urganishi kerak. Ushbu tushuncha keyingi yillari kuprok ishlatilmokda.
Inson xayotini tabiatsiz va tashki muxit omillarisiz tasavvur kilib bulmaydi. Odam bilan atrof-muxit urtasida doimo modda almashinuvi bulib turadi. Inson xayoti biosferaning boshka a’zolari: usimlik, xayvon, mikroorganizmlar bilan uzviy boglangandir. Uning organizmi xam tabiatda moddalar almashinuvi konuniyatiga, biologik ritmga, xaroratning fasliy uzgarishiga, kuyosh nuri ta’siriga va boshkalarga buysunadi. Lekin odam uzining oliy darajada rivojlanganligi va oddiy biologik tur bulib kolmasdan jamiyatning faol a’zosi ekanligi bilan boshka organizmlardan ajralib turadi. Odam oliy darajada rivojlanganligi uchun atrof-muxit omillariga moslashibgina kolmasdan uzi xam faol ravishda tabiatga uz ta’sirini utkazishi mumkin. Iisonning atrof-muxitga nisbatan bulgan faoliyati ikki xil yunalishda bulishi mumkin: ijobiy va salbiy.
Inson juda xilma-xil ekologik sharoitda yashashga moslashgan bulsada, bu sharoitlarning kupchiligi insonning yashashi uchun kulay emas. Er shari axolisining kupchilik knsmi tropik ulkalarda yashaydi. Bu joyning uzida xam ekalogik sharoitlar bir xil emas. SHunga kura tropik mamlakatlar axolisining uzlari xam ayrim morfllogik belgilari bilan bir-birlaridan fark kiladi. Bu erdagi eng asosiy ekalogik omillar — xarorat va namlik bulib, tub axoli kuvvati kam bulgan ozik-ovkat maxsulotlari bilan oziklanadilar. Ozik-ovkat maxsulotlari asosan usimlikdan tayyorlanganligi uchun uglevodli bulib oksil juda kam. SHunday sharoitga moslashish kuyidagi morflogik belgilarning paydo bulganligi xisobiga yuzaga kelgan: uzun buy, ozginlik, chuzinchok bosh, terining kora rangda bulishi, jingalak soch, keng burun va xokazolar. Organizmda issiklik xosil bulishining pasayishi, aksincha tashkariga issiklik chikarishning kuchayixi, ya’ni ter bezlari sonining kupayishi, ter ajralib chikishining kuchayishi, asosiy modda almashinuvining pasayishi va boshkalar shunday iklim sharoitiga nisbatan bulgan biologik moslashish (adaptatsiya) xisoblanadi. Ammo bu biologik moslashishlarga karamasdan tropik mamlakatlar axolisi orasida fakat shu joy uchun xos bulgan kasalliklar uchraydi. Masalan, teri kasalliklari va turli parazit xayvonlar keltirib chikaradigan kasalliklar.
Inson uchun yashash kiyin bulgan (ekstremal) mintakalardan yana biri chul va saurolardir. Bu joyning yukori xarorati, ultrabinafsha nurlari, bir sutka davomida xaroratning keskin uzgarishi, xavoning juda kurukligi, shamol, chang va boshka omillar birgalikda insonga judayam kuchli ta’sir kursatadi. Saxrolarda barcha irk vakillari yashaydi, ular bir xil iklim sharoitida yashaganliklari uchun ularda bir xil biologik belgilarning, madaniyatning, urf-odatning, ovkatlanishning yuzaga kelishiga olib keldi. Bundan tashkari issiklik almashinuvini kuchaytiruvchi, organizmning kizib ketishidan va kuyosh nurlari ta’siridan saklovchi, moslanishlar paydo buldi. Ammo bunday moslanishlarga karamasdan saxro axolisi orasida bir kancha kasalliklar uchraydi (yukori nafas yullarining shamollashi, xayvonlar orkali yukadigan tabiiy manbali kasalliklar va boshkalar).Togliklar xam odam uchun yashash sharoiti ogir bulgan joylar xisoblanadi. Togli sharoitda atmosfera bosimining past bulishi, kislorodning kamligi, xavoning sovukligi insonning yashaish uchun kupgina kiyinchiliklar tugdiradi. Odatda togda yashovchi kishilarniig konida kislorodning mikdori vodiyda yashovchilarnikiga nisbatan ancha kam buladi. ^onda kislorodning kamayganlign tufayli organizmdagi asosiy modda almashinish jarayoni va oksidlanish-kaytarilish jarayonida ishtirok etuvchi fermentlarning faolligi, buyrak usti xamda kalkonsimon bezning va boshka bir kancha organlarning ish faoliyati ancha sustlashadi. Lekin konnnng oksidlanishi kondagi eritrotsitlar sonining va gemoglobin mikdorining oshishi tufayli kuchayadi. Natijada organizmda kam mikdordagi kislorodga xam moslanish sodir buladi.Axoli uchun yashash sharoiti kiyin bulgan ulkalardan yana biri Arktikadir. Arktikaning iklimi tropik ulkalar iklimiga karama-karshi, ya’ni sovuk va kuyosh nuri etarli emas. Erli axolining ozukasi energiyaga juda boy bulib, asosan oksil va xayvon yogidan iborat. Uglevodlar esa juda kam iste’mol kilinadi. Nenets va chukcha axolisi ozukasining 70—80% ni gusht va xayvon yogi tashkil kiladi. Bu axoli urtasida tugilish yukori lekin 60 yoshdan oshgan kishilarning soni kam. Sovuk iklimda yashovchi axolining shu sharoitga moslanish belgilari, ya’ni tananing zich bulishi, suyak-muskul sistemasining yaxshi rivojlanganligi, skeletning mustaxkamligi, kukrak kafasining aylanasimon bulishi upkada gaz almashinuvining kuchayishi, ilik kumigida kon xosil kiluvchi joyning iisbatan kattaligi, kon zardobida oksil va lipidlarning kupligi, yoglar oksidlanishining kuchliligi va xokazolar nasldan-naslga utadi. Arktikada yurak tomir kasalliklari, shamollash kasalligi va kon bosimi yukori bulgan kishilar soni juda kam. Ammo ular organizmida doimo S va V vitaminlar etishmaydi. Bolalarning raxit bilan kasallanishi Arktikada janubiy ulkalarga karaganda 2,5— 3 marta kup. Kundalik turmushda (buguchilik, ovchilik, balikchilik) xayvonlar bilan yakin alokada bulish natijasida ularda bulgan kasallik kuzgatuvchi mikroorganizmlar odamga utib turli kasalliklarni yuzaga chikaradi. Masalan, bugu brutsellyoz kasalligi kuzgatuvchisining tashuvchisi bulibgina kolmasdan uning gushtidan odamlarga teniarinxoz kasalligi yukishi xam mumkin.
SHunday kilib, odam populyasiyasi tashki muxit ta’siriga ma’lum bir uzgaruvchanlik bilan javob beradi va moslashadi. Uzgaruvchanlik odam genotipining xar xil muxit sharoitida ma’lum bir fenotipini yuzaga chikara olish chegarasida buladi.
Xozirgi kunda sayyoramiz axolisining 3/5 kismi shaxarlarda yashaydi. SHaxarlarning kishlok joylardan fark kiluvchi uziga xos sharoitlari mavjud: suv ta’minotining, isitish sistemalarining markazlashganligi, maishiy xizmat turlarinig xilma-xilligi, tibbiy xizmatning saviyaliligi, uziga munosib ish topishning osonligi, bilimni oshiruvchi muassasalarining kupligi va xokazolar. SHunday kulay sharoitlar mavjudligi tufayli shaxar axolisi soni yil sayin kupaymokda. Ammo shaxarda, zavod, fabrika, transportning atrof-muxitni ifloslantirishi tufayli xar xil kasalliklar kelib chikmokda. SHaxarlarda axolining juda zichligi, axborotning kupligi nerv sistemasining charchashiga olib keladi. SHaxar axolisi kishlok axalisiga nisbatan yurak kon-tomir, upka, yomon sifatli usma, asab kasalliklari bilan kuprok kasaldanadilar.
Modda va energiya almashinuvi ekologiyasi. Ozik-ovkat maxsulotlaridan xosil bulgan energiya organizmning xarakati usishi, kupayishi va tana xaroratini doimiy saklashga sarf buladi. Organizm uchun kerak buladigan energiya mikdori atrof-muxit sharoitiga, yoshga, jinsga, tananing katta-kichikligiga va genetik xususiyatga karab xar xil buladi. Energiyaning asosiy manbalari yoglar, uglevodlar va oksillardir.
YOglardan xosil bulgan energiya barcha kishilarda bir xil emas. Bu kursatgich urta er dengizi tumanlari axolisida 21% ga yakii bulsa, garbiy Evropa axolisida 30% ni tashkil kiladi. Eskimoslar energiyaning 47% yoglardan olsa, kikuy axoliiy fakat 10% gina yogdan oladi. Urta Osiyo, Evropa axolisi esa yogni kam iste’mol kiladi, chunki ular organizmida yog oxirgi boskichigacha oksidlanmaydi. YOgni iste’mol kilish va uzlashtirish organizmning genetik xususiyatiga xam boglik.
Braziliyaning sugorilmaydigan va suvga yakin tumanlarida yashovchi axolining buylari uzun, ikkala tuman orasida joylashgan tropik tumanlarda esa past buyli kishilar yashaydi. Bu uchta tuman axolisi buyining uzunligidagi fark ularning kuprok nima bilan oziklanishiga boglik. Sugorilmaydigan joylarda yashovchilar chorvachilik bilan, suvga yakin joydagilar esa balikchilik bilan shugullanadi. SHuning uchun ular kuprok oksilga boy ovkatlar bilan oziklanadilar. Tropik tumanda yashovchilar dexkonchilik bilan shugullanadi. Ular ozukasida oksil emas, aksincha uglevodlar kup buladi oksilga boy ovkatlarni iste’mol kiladigan kishilarda odatda raxit, singa kasalligi deyarli uchramaydi.
Iklimga moslanish. Atrof-muxit xarorati uzgarib turishiga karamasdan odam tanasining xarorati doimo bir xil buladi. Inson issikka xam, sovukka xam osongina moslasha oladi. Issik ulkalarda yashovchi axolida ter bezlari kuchlirok ishlaydi, shuning uchun ter kup ajralib chikadi. Irkiga va millatiga karamasdan issik iklimga moslashish barcha kishilarda bir xilda buladi. Sovuk ulkalarda yashovchi axolining energiyaga bulgan talabi tropik ulkalarda yashovchilarnikiga karaganda kuchlirokdir. Bu talab ularning oksilga boy ovkatlarni iste’mol kilishlari bilan koplanadi. Oksil kabi yog xam sovuk iklimga moslanishda katta rol uynaydi. SHuning uchun Arktikada yashovchilar yogni va yogli ovkatlarni kup iste’mol kilishadi.Iklim sharoitiga moslanishda organizmning tana tuzilishi Bergman va Allenning ekalogik koidasiga buysunadi. Bergman koidasiga binoan bitta turga kiruvchi organizmlarning xarorat pasaygan joyda yashagan vakilida tanasining xajmi kattalashadi. Allen koidasiga kura esa atrof-muxit xarorati yukori bulganda shu sharoitda yashagan turning vakillarida kul va oyok uzun buladi. Odamda tana xajmi va oyok skeletlari shu koidaga buysunadi. Masalan, nssik iklimda yashovchi axolining tana xajmi sovuk iklimda yashovchilarnikiga karaganda kichik, kul va oyoklari esa uzun buladi. Issik iklim sharoitida yashovchi odamlarda usish davri chuzilib, balogatga etish davri esa ancha kechrok sodir buladi, issik iklim sharoitida yashovchi axolining buyi va kul-oyoklarining uzun bulishining boisi balki shundan-dir.
Burun teshigining shakli va iklim sharoiti urtasida xam uzviy boFlanish bor. Burun teshngining shakli unga tushadigan xavonnng kanday darajada namlanishiga boFlik. Odatda kuruk iklim sharoitida (chul va saxro) xavoda nam kam bulganligi uchun u burunda namlanishi kerak, shuning uchun bunday iklimda yashovchi axolining burun teshigi tor buladi. Burunga kirayotgan xavo kancha kuruk bulsa burundagi suyuklikning normada ajralishi shuncha buziladi. SHuning uchun bunday kishilarda burun bushl^i va nafas yullari kasalligi kup uchraydi. Lekin bu kasallik burun teshigi uzun bolgan Afrika axolisida uchramaydi.
Kasalliklar ekologiyasi. U yoki bu kasallikni keltirib chikaruvchi ekologik omillar xar xildir. SHulardan biri atrof-muxitni ifloslantiruvchi va kishlok xujiligida kuplab ishlatiladigan xar xil zaxri kotillar (pestitsid) va mineral uFitlardir. Bu zaxarli moddalar ozuka maxsulotlari orkali odam organizmiga tushib xar xil kasalliklarni keltirib chikarishi mumkin. Ma’lum bir mintakada kasalliklarning tarkalishi shu joyda yashovchi axoli bilan atrof-muxit urtasidagi munosabatga boFlik. Masalan, kulmak suvlar tuplanib kolgan joylarda bezgak chivinining yashashi uchun kulay sharoit yaratiladi va shu joylarda bezgak kasalligining paydo bulish extimoli yuzaga keladi. Afrika uyku kasalligining paydo bulishi uchun esa utlokzor bulishi kerak. Opistorxoz kasalligi daryo yokalarida yashovchi kishilarda kup uchraydi, chunki bu kasallikni keltirib chukaradigan chuvalchangning oralik xujayini balik bulib, kasallik odamga balik gushti orkali yukadi. Arktikada yukumli kasalliklarning quzg’atuvchisini tashib yuruvchi buFimoyokdilar bulmaydi. Ammo kishki transport sifatida ishlatiladigan itlar kupgina kasalliklarning (salmonellyoz, kutirish, xar xil gelmintoz) quzg’atuvchisini uzida saklaydi.
Ayrim yukumli kasalliklar butazorlarni va daraxtzorlarni yukotish natijasida yuzaga keladi, chunki bu erlarda yashovchi bezgak chivini, kalamushlar endi uz yashaydigan joylarini tashlab odamlar yashaydigan joylarga utadilar va bir kator yukumli kasalliklarning paydo bulishiga olib keladi. Lekin kishilarning yukumli kasalliklarga beriluvchanligi bir xil emas. Masalan, eritrotsitlarning shakli urokka uxshash bulgan (bu esa uziga xos kamkonlik kasalligini keltirib chikaradi) kishilar bezgak kasalligi eng kup tarkalgan joyda yashasalar xam bezgak bilan OFrimaydilar.
Kand kasalligini tarkalishi bir xil emas. Kora tanlilar orasida kand kasalligi kam uchraydi, chunki ularning ozukasi yukori kaloriyali emas. Lekin ozukaning uzgarishi bilan ularda xam kand kasalligi xuddi ok tanlilardagidek sonda paydo buladi. Ma’lumki urush yillari xam bu kasallik kamaygan, chunki axolining ozukasi asosan uglevodli bulgan. Ammo shuni eslatish kerakki ovkat maxsulotlariga nisbatan bulgan parxez kand kasalligining paydo bulishida eng asosiy omil emas. CHunki xar bir odamning kand kasalligiga moyilligi bir xil bulmasdan uning genotipiga boFlik. Kand kasalligi autosomada joylashgan retsessiv gen orkali yuzaga chikadi va bu retsessiv genning axoli orasida tarkalishi 20—25% ni gashkil kiladi.
SHunday kilib, xar bir joy axolisi shu joyning iklim sharoitiga moslashgan buladi. Kasallikning paydo bulishi va axoli sonining usishi axolining shu joyning ekologik omillar bilan kanday alokada bulishiga boglik. Axoli sonining usishi, kasallikni kamayishi axolining shu joy sharoitiga yaxshi moslashganligini bildiradi.
Antropogenez
Antropogenez antropoligiyaning eng yirik bulimi xisoblanadi. Antropogenez- odamning paydo bulishi tugrisidagi bilimlar majmuasi bulib, uz ichiga primatologiya, odam solishtirma anatomiyasi, odamning oliy nerv faoliyati tarakkiyoti va kadimgi odamlarning suyak koldiklarini urgatadi.
Olimlarni eng kup kiziktiruvchi masalalardan biri bu odamning paydo bulishi masalasidir. Ma’daniyat va bilimlar rivojlanishining boshlangich etaplarida kishilar oldida muxim savol turar edi, kanda y kilib va kaerdan uzlari kelib chikkan? Bilim va ma’daniyatning rivojlanshiga kura dunyodagi xar xil xalklarda odamning paydo bulishi xakida xar xil tasavvurlar paydo bulgan.
Odamning paydo bulishida dastlabki eng muxim va isbotlashgan mumkin bulgan fikrlar bildirgan CH. Darvin xisoblanadi. Darvin fikricha dunyodagi barcha tirik organizmlar birdaniga kanday bulsa shunday xolida paydo bulmasdan balki, asta-sekinlik bilan bir necha ming million yillar davomida shakllanganlar. SHu jumladan, odam xam shunday uzok yulni bosib utgan. Bu fikrlarni CH. Darvin «Odamning paydo bulishi va jinsiy tanlash» (1871) kitobida tulik bayon kilib berdi. CH.Darvin odamning asta-sekinlik bilan xayvonot olami vakilidan kelib chikkanligini isbot kilib berdi. Masalan, odamning tana tuzilishi xayvonot olami vakilining tana tuzilishiga uxshash va xayvonlarda uchraydigan barcha organlar odamlarda xam bor. Odamlarda uchraydigan kasalliklar kon guruxlari, xromosomalari va genlarining uxshashliklari primatlar turkumining boshka vakillariga xam xos. Uxshashlik ayniksa odam va xayvonlarning embrional rivojlanish davrida juda yakkol kurinadi. Odam embrioni dastlab balikga ya’ni jabra yoriklari borligi bilan keyinchalik amfibiyalar, reptiliyalar va nixoyat maymunga va embrional rivojlanishning oxirgi boskichlarida odamga uxshash buladi. Demak, odam uzining 9 oylik embrional rivojlanishi davrida butun tarixiy rivojlanishni takrorlaydi. Fakat embrional rivojlanish davrida emas keyin xam xayvonot olami vakillariga uxshash belgilariga ega bulishi mumkin. Masalan, «junli bola» ning tuFilishi. Dastlabki butun tanasi jun bilan koplangan bola Andrian Evtixiev 1820 yil Rossiyaning Kostroma gubernasida dunyoga keldi vash u xolatda oltmish yil umr kurgan. Uni Peterburg va Moskva shaxarlarining antropologiya muzeylarida «yovvoyi odam» kiyofasida namoyish etishganlar. Keyinchalik bunday xolatlar takror kuzatilgan. Bu xodisa atavizm deb ataladi. Atavizm xodisasining boshka kurinishlari xam kuzatiladi. Masalan, «dumlilik», «kup emiziklik».
Odam kaysi xayvonot olami vakilidan kelib chikkan, degan savol tuFiladi. Bu savolga Darvin javob berdi va aytdiki xozirda yashayotgan xayvonot olami vakillaridan odam paydo bulgan emas, xozirgi zamon odamsimon maymunlardan xam odam kelib chikkan emas. Darvin tushuntirishicha odamning ajdodi kadimiy odamsimon maymunlardir. Lekin bu maymunlar xozirgi kunda uchramaydi ularning barchasi kirilib ketgan, ammo ularning suyak koldiklari kolgan. Olimlar ularning ayrim suyaklarini jaFlar, tishlar, kalla suyaklari va ayrim xollarda butun skeleti xam topilgan. Darvin xayoti davrida xam shunday suyaklardan anchagina topilgan edi. Xozirgi kunda bunday topilmalar anchagina kupaydi va olimlarga odamning kadimiy ajdodi bulgan maymunlar bilan xozirgi zamon maymunlar urtasida kanday umumiylik borligi tuFrisida kuprok ma’lumotlar tuplandi. Bu esa odam evolyusiyasini urganishda eng muxim asos xisoblanadi.
Kadimiy odamsimon maymunlar kup belgilari bilan xozirgi zamon odamsimon maymunlariga uxshash, lekin gavdasining kichikligi bilan fark kiladi. Suyak koldiklaridan ma’lum bulishicha kadimiy odamsimon maymunlar daraxtlarda xam va erda xam yurishga moslashgan. Ular 15-20 million yil oldin Evropada, Afrika va Osiyoda yashaganlar. Bu kadimiy odamsimon maymunlardan ikkita evolyusion yunalish boshlangan. Birinchi evolyusion yunalish buyicha ketganlardan daraxtlarda yashashga moslanish paydo bulgan va daraxtlarlarda yashovchi xozirgi zamon odamsimon maymunlar paydo bulgan. Ikkinchi evolyusion yunalish buyicha ketganlar asosan erda yurishga moslashganlar va orka oyok yordamida tik yurishga moslashib oldingi oyok yordamida xar xil predmetlarni ushlash ularni kurol sifatida ishlatish malakasi paydo bulgan. Keyinchalik bu yunalishda ketadiganlardan odam paydo bulgan. SHunday kilib, xozirgi zamon odamsimon maymunlarining odamga uxshashligi ularning tarixiy rivojlanishi bir xil ekanligi bilan isbotlanadi. Ular orasidagi fark esa xar birining uziga xos yunalishda rivojlanganligi bilan belgilanadi.
Xozirgi zamon odamsimon maymunlarining evolyusion yunalishi bilan xozirgi zamon odamlarining evolyusion yunalishida juda katta farklar borligi uchun xozirgi kunda xozirgi zamon odamsimon maymunlaridan odamning kelib chikishi mumkin emas. Odam paydo bulishi mumkin, fakat eng kadimiy odamsimon maymunlardan. Ammo ular xozir yuk, barchasi kirilib ketgan, shu bois xozirgi zamon odamsimon maymunlardan odamning paydo bulishi mumkin emas.
Darvin fikricha, xozirgi zamon odamlari bilan maymunlar urtasida kandaydir oralik forma mavjud bulishi kerak. SHunday ekan ularning suyak koldiklari topilishi kerak. Ammo, Darvin xayotligi paytida bunday oralik formalarning suyak koldiklari topilmadi. Lekin, Darvin ulimidan 8 yil keyin gollandiyalik yosh vrach Evgeniy Dyubua 1891 yili Trinel degan joyda 15 metr chukurlikdan noma’lum bulgan xayvonning kala suyagi va tishini keyinchalik esa chanok suyagini topdi. Bu topilgan kala suyugining xajmi 900 sm3 edi. Xozirgi zamon odamsimon maymunlariniki esa 600-650 sm3 dan oshmaydi, odamlarda esa urtacha 1450
sm3 .
Ushbu kursatkich shuni bildiradiki kala suyagining egasi maymun xam emas va odam xam emas, boshkacha aytganda ikkalasi urtasidagi oralik forma xisoblanadiva uni maymun odam yoki pitekantrop deb atashdi. Pitekantroplar ikki oyokda yurgan, kullar erkin bulgan shu bois ular toshdan xar xil kurollar yaratganlar. Pitekantroplar 550-600 ming yil oldin yashagan.
Pitekantropga yakin ajdodlar xitoyda xam topilgan, ularni sinantroplar deb atalgan. Ularning bosh miyasi kattarok bulgan, ya’ni 1000 sm3 edi. Sinantroplar olovdan xam foydalanishgan deb taxmin kilishadi. SHu davrda yana geydelberg odamlari yashagan. Ularni germaniyadan topishgan.
Pitekantroplargacha er yuzida kimlardir yashaganmi?
1924 yil Kalaxara saxrosida (Janubiy Amerikada) odamsimon maymunlarning kala suyugi topilgan. Topilgan suyuk egasi afrika avstrolopitiki (janubiy maymun) deb ataladi. Uning bosh miyasining xajmi 520 sm3 bulgan. Afrika avstrolopiteklar odamning odamning eng kadimiy ajdodi xisoblanadimi? Yuk ular 1 million yil oldin yashagan. Ammo bu davrda odamsimon maymunlar bor edi.
Olimlarning fikricha primatlar 70 mln yil oldin paydo bulgan. Ular xoxlasa daraxtda xoxlasa erda yashaganlar. 30-40 mln yil ilgari ushbu primatlardan ikkita zvolyusion yunalish boshlangan. Birinchi yunalishda ketganlar daraxtda yashashga moslasha boshlaganlar va ularda xozirgi zamon va ulardan xozirgi zamon odamsimon maymunlari paydo bulgan. Ikkinchi evolyusion yunalishda ketganlar asosan erda yashashga moslasha borganlar va ulardan xozirgi zamon odamlari paydo bulgan. Primatlarning daraxtlarda xam erda xam moslashganlari kirilib ketgan. Keyinchalik bu ikki yunalishda ketgan primatlar bir-biridan ajralgan xolda tarakkiyot kilganlar va xozirda uziga xos evolyusion belgi va xususiyatlar paydo bulgan.
Odamning va odamsimon maymunlarning eng kadimiy ajdodi parapiteklar xisoblanadi. Ular erda xam daraxtlarda xam yashashga moslashganlar. Ulardan driopiteklar kelib chikkan. Driopiteklarningkaysidir guruxidan keyinchalik gominidlar evolyusiyasi boshlanadi (226-rasm).

50 тыс. лет

500 тыс. лет .

1 млн лет

2 млн лет
6 mln let
40 mln let
rasm. Inson kelib chikishining umumiy chizmasi.
Antropogenez 4 ta etapdan iborat:
Odamlarning kadimiy ajdodi - avstrolopiteklar.
Eng kadimiy odamlar - arxantroplar (pitekantroplar, sinantroplar, atlantroplar, geydelberg odamlar va bosh.).
Kadimiy odamlar - paleonlroplar (neandertallar).
Xozirgi zamon odamlar - neontroplar (kromanonlar). Odamlarning kadimiy ajdodi (avstrolopiteklar).
Avstrolopiteklar 4,5-6,5 mln yil oldin yashagan. Kazilma
koldiklariga karalganda ularning tishi deyarli odamlarnikiga uxshash bulgan, bosh miyasining xajmi 500 sm3 , ogirligi 35-55 kg. Ular ikki oyok bilan tik yurganlar (Homo erectus) (227 rasm).
Eng kadimiy odamlar - arxantroplar.
Arxantroplar oddiy mexnat kurollari tayyorlaganlar va ularni ishlata bilgan. Arxantroplarning buyi 150 sm, bosh miyasining xajmi 600-650 sm3 , tishlari odamlarnikidek bulgan. Arxantroplar 2-2,5 mln. yiloldin yashagan. Arxantroplardan pitekantroplar YAva orollarida topilgan, sinantroplar esa Xitoyda, geydelberg odamlari esa Germaniyada. Arxantroplarning barchasi tik yurgan va mexnat kurolini tayyorlagan va uni ishlatgan (Homo habilis). Ularning buyi 160 sm , bosh miya xajmi 800-1200 sm3 . toshdan kurollar yaratgan va olovdan foyddalangan.

rasm. Avstralopiteklar.

K^adimiy odamlar (Paleontroplar)
Paleontroplarning dastlabki suyak koldiklari Germaniyaning Neandertal daryosi kirgoklarida 1956 yil topilgan. SHuning uchun ularni neandertallar deb atashgan. Ular 250-350 ming yil ilgari yashagan. Bosh miyasining xajmi 1400 sm3 va nutk paydo buldi (228 rasm).

Xozirgi zamon odamlari (Neoantroplar)
Neoantroplar suyaklarining dastblabki koldiklari Fransiyaning Kro Manon degan joyidan 1868 yil topilgan. SHu bois keyinchalik ular kromanonlar xozirgi yashayotgan odamlardan deyarli fark kilmaydi. Buyining uzunligi 180 sm, bosh miyasining xajmi 1600 sm3 (229- rasm).
rasm. Kromanonlar.
Fan va texnikaning rivojlanishi natijasida bizning sayyoramiz uzgarishi mumkin. Bu uz navbatda odamlarda ayrim uzgarishlarning paydo bulishiga olib kelishi mumkin. Lekin, odamga xos bulgan eng muxim xususiyatlar uzgarmaydi.
Antropogenezning xarakatlantiruvchi kuchlari:
Biologik omillar
Odam evolyusiyasining dastlabki etaplarida muxit sharoitining uzgarishiga moslashish asosiy rol uynagan. Asosiy omillardan biri turt oyoklab yurishdan ikki oyoklab yurishga utish bulgan. YUrishdan ozod bulgan organ endi xar xil ish kurollarini yaratishda muxim rol uynagan.
Sotsial omillar
Mexnat, jamoa bulib yashash, nutk va tafakkur eng muxim sotsial omillar xisoblangan.
Odamlarning dastlabki paydo bulgan joylari
Odamlarning paydo bulgan joylariga kura ikki xil fikr mavjud: monotsentrizm va politsentrizm.
Monotsentrizm tushunchasi buyicha odamlar dastlab Afrikada paydo bulgan va keyinchalik butun dunyoga tarkalgan (230-rasm). Politsentrizm tushunchasi buyicha odamlar bir vaktning uzida dunyoning barcha joylarida paydo bulgan. Keyingi yillar politsentrizm fikri tarafdorlarining soni oshgani kayd kilingan.Ma’lumki, dunyodagi barcha odamlar bitta (Homo sapiens) turiga kiradi. Lekin, ushbu tur ichida odamlar ikkilamchi belgilari bilan teri rangi, tana kismlarining mutanosibligi, kuz kesimi, sochlarining xili bilan bir-biridan fark kiladi. Bu belgilar tarixiy rivojlanish jarayonida yuzaga kelib irk belgilariga aylangan. Homo sapiens turi ichida uchta katta irklar tafovut kilinadi: negroid (kora), evropoid (ok) va mongoloid (sarik) tanli. Bu uchta irk ichida yana 30 ga yakin kichik irklar mavjud.
Evropoid irki. Sochlari tugri yoki tulkinsimon kupincha sarik, terisi ok, sersokol, burunlari tor, lablari yupka buladi.
Mongoloid irki. Terisi bugdoy rang yoki tinikrok, sochi tugri va kattik, sokol va muylovlari kam yoki rivojlanmagan, yonoklari burtib chikkan, lab va burunlar urtacha kalinlikda va bodom kovok buladi. Bu irk asosan Osiyoda tarkalgan.
Negroid irki. Terisi kora yoki tuk jigar rang, sochi kora, jingalak, burni puchukrok, lablari keng, kalin. Asosan Afrikada kup yashaydi.
Irkiy belgilar odamlarning yashash sharoitiga moslashishi okibatida paydo bulgan. CHunonchi, negroid irkiga tananing kora bulishi kuyosh nurlaridan ximoyalanishda, mongoloid irkiga kuzning kichik va kiyik bulishi chang tuzonlardan ximoyalanishda yordam bergan.