Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1.Eukarioitlarga ta’rif berin
2.Transkripsiyani tushintiring
3.Biologik progresga ta’rif berin


Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz


11-Mavzu: Biosfera va odam. Biosfera tuzilishi.
Reja

1.Biosfera tarkibiy qismi

2. Biosferaning tirik qismi
3. Biosfera sturukturasi
Biz yashab turgan sayyoramiz yuzasida bundan 5—5,5 mlrd. yillar oldin uning pustlogi xosil bula boshlagan. Keyinchalik esa asosiy geologik kavatlari ya’ni atmosfera, gidrosfera va litosfera vujudga kelgan.Atmosfera 3 ta kavatdan tashkil topgan bulib, ular: troposfera, stratosfera va ionosfera. Troposfera Er yuziga tegib turuvchi pastki kavat bulib, 16 km balandlikkacha kutariladi va atmosfera massasining 80% ini tashkil kiladi. Troposferada moddalarning gorizontal va vertikal xarakatlari xamda ularning aralashishlari tufayli bulutlar yuzaga kelib yogingarchilik bulib turadi. Troposfera er yuzining nurlanishi xisobiga chikkan issiklik ta’sirida kizib, yukoriga kutarilgan sari undagi xarorat pasaya boradi va yukori chegarada xarorat — 50 0S gacha soviydi. Troposfera tarkibi 78,08% azot, 20,95% kislorod,93% argon, 0,03% karbonat angidrid va juda ozgina mikdorda neon, geliy, metan va boshkalardan iborat. Troposfera kavati ustida stratosfera joylashgan. Stratosferaning yukori chegarasi 100 km balandlikkacha chuzilgan bulib u erda xavoning xarorati 0—10°S issik buladi. Er yuzida fotosintez xisobiga xosil bulgan erkin kislorod stratosferada elektr zaryadlari va ultrabinafsha nurlari ta’sirida ozonga aylanadi. Atmosfera umumiy massasining milliondan bir kismini ozon tashkil kiladi. Ozonning eng kup kismi 25 km balandlikda tuplangan. Ozon kavati, ultrabinafsha va kosmik nurlarni uziga yutib, organizm xayot faoliyatida muxim rol uynaydi. Erga yunalayotgan 13% kuyosh radiatsiyasini ozon kavati yutadi. SHunnng uchun xam stratosferadagi xavo xarorati pastdan yukoriga karab — 56 dan — 10 gacha kutariladi. Stratosfera ustida ionosfera joylashgan bulib, undagi xavo ionlashgan buladi. Er yuzidan yukoriga kutarilgan sayin xavoning tarkibi uzgarib boradi. Xavoning kislorod va azotdan iborat tarkibi 400—600 km balandlikgacha saklanib, undan yukorida esa geliy va vodorod mikdori kupayadi.
Litosfera. U Erning kattik kavati bulib, uning kalinligi 50 km dan 200 km gacha boradi. Litosferaning yukori kismi Er pustlogini, pastki kismi esa Er mantiyasini xosil kiladi. Er pustlogi kuyidagi kavatlardan tashkil topgan: chukma, granit, bazalt. Litosferaning yukori kismida inson uchun zarur bulgan maxsulotlar etishtiriladi. Er pustlogi juda kup foydali kazilmalarga boy bulishi bilan birga atom va ximiya sanoatining zaxarli koldiklarini va kupgina chikindilarni uzida saklovchi makon vazifasini xam bajaradi.
G idrosfera. U Erning suvli kavati xisoblanib, abadiy muzliklarni, okeanlarni, dengizlarni, kullarni va daryolarni uz ichiga oladi. Bizning planetamizning umumiy maydoni 510 mln. km2 bulib, shundan 361 mln. km2 (71%) ni gidrosfera, kolgan kismini esa, ya’ni 149 mln. km2 (29%) ni kuruklik gashkil kiladi. Biosfera tushunchasini fanga birinchi bulib 1875 yili avstriyalik geolog E. Zyuss kiritdi. Uning fikricha Erning tirik organnzmlar joylashgan kismn biosfera deb ataladi. Biosferada sodir buladigan bialogik jarayonlar bilan olimlar va butun insoniyat kadimdan kizikib kelganlar. 1899 yili professor V. V. Dokuchaev Erda tuprok, xosil bulishi, fakat iklimga emas, balki tirik organizmlarga xam boglik ekanligini isbotlab berdi. Uning fikricha tuprok bir tomondan suv, xavo va mineral TOF jinslari, ikkinchi tomondan esa usimlik va xayvonot olamining bir-biriga uzaro ta’siri natijasida yuzaga keladi, ya’ni tirik organnzmlar bulmasa tuprok xam bulmaydi. Geolog V. I. Vernadskiy V. V. Dokuchaev goyalarini davom ettirib Erning geologik kavatiga tirik organizmlar ta’sirnni urgatuvchi yangi fan — bioximiyaga asos soldi. V. I. Vernadskiy fikricha, Er, okean va atmosferadagi xamma kimyoviy moddalar xayvon va usimliklar organizmiga tushib ular orkali yana tuprokka, suvga yoki xavoga utadi. Atmosferadagi fakat argongina tirik organizmlar bilan boglik emas, kolgan xamma elementlar moddalarning davriy aylanishi tufayli, tirik organizmlar orkali boshkariladi. Masalan, suv TOF jinslarini yuvib undagi kimyoviy moddalarni daryolardan dengizlarga tushiradi. Bu moddalar dengiz xayvonlari va usimliklari organizmiga utadi va ularning skeletlari orkali yana tuprok, yoki suvga tushadi. SHunday kilib fakat tirik organizm ishtirokidagina atmosferadan gidrosferaga, tuprokka, xayvon va usimliklarga kimyoviy elementlarning kuchishi ruy beradi. «Xech kanday mubolagasiz aytish mumkinki, deb yozadi V. I. Vernadskiy biosfera va planetamiz tashki pustlogining kimyoviy xolat doimo tirik organizmlar ta’siri ostida buladi».
Demak, biosfera tirik organizm yigindisini tashkil etuvchi oddiy bir xayot bulagi bulmasdan, balki bir butun va termodinamik konuniyatiga buysunuvchi joy xisoblanib undagi xayot neorganik muxit sharoiti bilan barcha tiriklikning doimiy va uzaro ta’sirida buladi. V. I. Vernadskiy biosferaga biokimyoviy nuktai nazardan ta’rif beradi V. I. Vernadskiy ta’rifi buyncha, «biosfera — bu organizmlar bilan ularni yashash muxit sharoitini uz ichiga oluvchi xayotning tarkalgan joyi». Xrzirgi paytda biosferaning ikkala tushunchasi xam, ya’ni biologik (Zyuss buyicha) va biogeokimyoviy (Vernadskiy buyicha) keng kulamda ishlatiladi.
Biosferaning tirik moddasi. V. I. Vernadskiy birinchi bulib fanga «Tirik modda» tushunchasini kiritdi. Biosferaning tirik moddasi bu planetamizdagi barcha tirik organizmlar biomassasining yigindisidir. Tirik modda tarkibiga usimlik biomassasi, xayvonlar biomassasi va mikroorganizmlar biomassasi kiradi. Erning biomassasi xayvonlarning 2 mln. va usimliklarning 500 ming turini uz ichiga olib taxminan bir necha yuz millon tonnani tashkil kiladi. Kuruklikning
biomassasi 6,5 x 1012 okean biomassasi esa 29,9x 109 tonnani tashkil kiladi.
Rakamlardan kurinib turibdiki, okean biomassasi kurukli biomassasidan 200 barobar kam. Okeanlarda xayvonot olamining vakillari usimliklarga karaganda 30 barobar kup, kuruklikda esa aksincha usimliklar olamining vakillari (98-99%) xayvonlar olamining vakillaridan (1-2%) kup. Okeanlar biomassasi kuruklik biomassasidan kam bulishiga karamasdan okean va kuruklikning biologik xosildorligi bir xildir. CHunki okeanning yuza kavati bir xujayrali suv utlari bilan koplangan bulib, ular deyarli xar kuni yangilanib, kupayib turadi, kurukli biomassasini yangidan kupayishi uchun esa kamida 15 yil kerak buladi. Xayvonot olami vakillarining 93% i kuruklikda va fakat 7% igina suvda xayot kechiradi. Usimliklarning xam asosiy kismi 92 % i kuruklikda, fakat 8% igina suvda yashashga moslashgan. Demak, kuruklik suvli muxitga karaganda yangi turlarning xosil bulishida kulay sharoit xisoblanadi. Atmosfera va tuprokda buladigan jarayonlarda katta rol uynaydigan tirik moddaning kuyidagi biogeokimyoviy funksiyalari ma’lum: gaz almashinuvi, oksidlanish kaytarilish reaksiyalari, metall tuzlarini ajratish, disperss xolatdagi elementlarni tuplash, organik moddalarni sintezlash na parchalash. Atmosferaning shakllanishida gaz almashinuvi juda, muxim rol uynagan. CHunki atrof-muxit bilan organizmlar urtasida buladigai moddalar almashinuvi kupgina gazli reaksiyalardan iborat bulib kislorod, karbonat angidrid, ammiak, metan, suv buglari va boshkalarning yutilishi va ajralishi natijasida yuzaga chikib erkin kislorodning paydo bulishi xamda tuplanishiga olib keladi. Tiriklikning kayta tiklanish funksiyalarini bakteriyalar va zamburuglar misolida kurish mumkii. SHu organizmlar ishtirokida buladigan desulfurizatsiya va denitrifikatsiyalanish jarayonida vodorod sulfid, azot ikki oksid, oltingugurtli metallar, metan va vodorod xosil buladi. Tashkaridan ma’lum bir tur kimeviy elementlarning yutilishi natijasida esa, tirik organizmlarda doimo kimyoviy elementlarning tuplanishi sodir buladi. Keyinchilnk bu elementlar Erning chukma kavatida tuplana boradi. SHuning uchun xam M. M. Kamshilov, biosfera — bu tirik organizmlar va minerallarning maxsus yulda xosil bulgan birligidir, - deb xisoblaydi. Erdagi tirik organizmlarning kuyoshdai oladigan energiyasi xisobiga moddalarning 2 ta davriy aylanishi ruy beradi: katta (geologik) va kichik (biologik). Geologik davriy aylanish, atmosferada moddalar va suvning davriy aylanishi xisobiga yuzaga keladi. Geologik davriy aylanish asosida tuprok, usimliklar, mikroorganizmlar va xayvonlar urtasida buladigan biologik davriy aylanish sodir buladi. Biologik davriy aylanish jarayonida tirik organizmlar va atrof-muxit urtasida kislorod, uglerod, azot, fosfor, oltingugurt va vodorod doimo aylanib turadi va ularning bir kismi biologik davriy aylanishdan chikib Erning chukma kavatida tuplanadi.
Biosfera strukturasi. Tirik organizmlarning birgalikda yashashi natijasida biotsenoz, ya’ni biologik birlik (xamjixatlik) xosil buladi. B i o s e n o z ma’lum bir geografik joyda yashyuvchi tirik organizmlar yigindisidir. Biotsenozda fakat tirik organizmlar urtasidagina moddalar almashinuvi sodir bulib kolmasdan, uning tirikmas kismi xam bu jarayonda faol ishtirok etadi. SHunga kura tuprok, er osti suvlari va biosferaning boshka kismlarining uzaro birligidan e d a f o t o p l a r xosil buladi. Atmosfera gazlari, namlik, xarorati, yoruglik, yogingarchilik va shu kabilarniig uzaro ta’siri xamda birligidan k l i m a t o p l a r yuzaga keladi. Edafotop va klimatoplarning uzaro ta’siri xamda birligidan e k o to p shakllanadi. Biosferada xayvonot, usimliklar dunyosi, tuprok, va iklim sharoiti bir xil bulgan joylarni uchratish mumkin. Tuzilishi jixatidan bir xil bulgan shunday joylarni (nina bargli urmon) b i o t op l a r deb ataladi. Biosfera nisbatan mustakil bulgan organizmlarning tabiiy tuplamlaridan iborat bulib, uzok tarakkiyot jarayonida ularning xar biri mustakil xolda uz-uzini boshkara oladigan sistemaga aylanadi.
Usimlik, xayvon, mikroorganizmlar va ulik tabiatning kismlardan tashkil topgan mustaxkam sistemaga b i o g e o s e n oz deyiladi. Xar bir biogeotsenoz kuyidagi tirik va ulik tarkibiy kismlardan tashkil topgan: 1 — usimliklar, 2 — xayvonlar, 3 — mikroorganizmlar, 4 — tuprok va er osti suvlari, 5 — atmosfera. Barcha biogeotsenozlar moddalar almashinuvi buyicha bir-biriga uxshash bulib, ularda moddadar aylanishida katnashuvchi uch xil organizmlar buladi:
Produtsentlar (xosil kiluvchi) —neorganik moddalardan organik moddalarni xosil kiluvchilar — (usimliklar).
Konsumentlar (iste’mol kiluvchilar) — autotroflar usimlik xosil kilgan ozik moddalar bilan oziklanuvchi organizmlar. Bu organizmlar 3 ta guruxga bulinadi: birinchi tartibli konsumentlar (bir xujayrali suv utlari bilan oziklanuvchilar va utxur xayvonlar), ikkinchi tartibli konsumentlar (gushtxur xayvonlar) va uchinchi tartibli konsumentlar (gushtxur xayvonlarni iste’mol kiluvchi gushtxur yirtkich xayvonlar va odam).R e d u s e n t l a r (tiklovchilar)— usimlik va xayvonlar tanasidagi organik moddalarni mineral elementlarga parchalovchi organizmlar (bakteriya va zamburuglar).
CHet el adabiyotlarida kupincha biogeotsenoz urniga uzining tarkibi va ma’nosi jixatidan biogeotsenozga juda yakin bulgan ekosistema tushunchasi ishlatiladi. Ekosistema tushunchasi umumiyrok bulib uning ya’ni ekosistemaning chegarasi anik emas, biogeotsenoz tushunchasida esa uning chegarasi juda anik ifodalanadi. Masalan, ekosistema tushunchasi buyicha xovuzni va okeanni xam ekosistema deyish mumkin.Biosferaning chegaralari va turgunligi. Tashki muxitning asosiy omillari (xarorat, bosim, suv, kimeviy elementlar yoruglik) mavjud bulgan joyda tirik organizmlar fakat yashabgina kolmasdan balki uzidan keyin avlod xam koldiradi. Tirik organizmlar atmosferada 22 km balandlikda, litosferada 4-5 km, ba’zi bir ma’lumotlarga karaganda 5-7 km gacha va gidrosferada 11 km chukurlikda uchrashi mumkin.Biosfera bundan 1,5 -2 mlrd. yil ilgari paydo bulgan bulsada, undagi tirik moddalarning umumiy massasi shu paytgacha uzgarmasdankolgan bulib 2,423 x1012 tonnani tashkil etadi. Bu biosferaningturgunligini kursatadi. Kuruklikda yashil usimliklarning umumiy massasi 97% ni, xayvonot olami va mikroorganizmlar massasi esa 3% ni tashkil etadi. Biosferaning turgunligi nisbiy bulib, uning turgunligini inson uzgartirishi mumkin. Bundan tashkari inson tomonidan yaratilgan biotsenozlar (dalalar, utloklar, yaylovlar istiroxat boglari va boshkalar) ya’ni agrotsenozlar xam turgun bula olmaydi. Agrotsenozlarda turlar soni juda kam. SHuning uchun bu sistemalarda uz -uzini boshkarish bulmaydi. Ularning yashashi uchun odamning faol aralashuvi va doimo dikkat e’tibori zarur. Tarixiy uygunlashgan moddalar aylanishiga ega bulgan va tabiiy shakllangan ekosistemalar esa turlarga boy bulib eng turgun ekosistema xisoblanadi.