Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1.DNK replikatsiyasi qnday fermentlar yordamida boradi va shu fermentlarning replikatsiyadagi vazifalarini izohlang
2.Mitoz bo'linish qanday bosqichlardan iborat?
3. Biosfera chegaralarini tushintiring
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz

10-Mavzu: Irsiy kasalliklar. Xromosoma va Gen kasalliklari.
Reja

1. Xromosoma kasalliklari

2. Avtasom kasalliklar
3. Getrosom kasalliklar

G enotipning uzgarishi bilan yuzaga chikadigan kasalliklarga irsiy kasalliklar deyiladi. Irsiy kasalliklarning barchasi xam nasldan naslga utavermaydi, chunki irsiy kasalligi bulgan individ juda erta xalok buladi yoki nasl koldirish kobilyatiga ega bulmaydi.

Irsiy kasalliklar tashki muxitning mutagen ta’sirida sodir buladi. Lekin bu jarayonda organizimning ichki muxiti ya’ni genotipi xam katta rol uynaydi, agar kasallik yuzaga chikishida xam atrof-muxit omillarining, xam genotip axamiyatli bulsa bunday kasalliklarni multiomilli (multifikator) irsiy kasalliklar deyiladi (oshkozon va un ikki barmokli ichakda buladigan jaroxat, jigar, upka kasalliklari, ateroskleroz, gipertoniya, yomon sifatli usma kasalliklarining ayrimlari va xokazo).
Irsiy kasalliklar soni yildan-yilga kupaymokda. Bunga sabab birinchidan irsiy kasalliklarni aniklovchi usullarning takomillashishi bulsa, ikkinchidan atrof muxitning mutagen omillari bilan ifloslanishidir. Ma’lumotlarga karaganda 5 % bola irsiy kasallik bilan dunyoga keladi va xar bir odamda kelajakda mutatsiyaga uchrashi mumkin bulgan 5-10 ta genlar buladi. Xrzirgi kunda 6000(2017 y) dan ortik irsiy kasalliklar aniklangan. Irsiy kasalliklarning boshka kasalliklardan farki shundaki ularning sodir bulishi uzok davom etadi. Irsiy kasalliklar morfologik belgilarning (kuyon lab, buri tanglay, kalta barmoklilik, olti barmoklilik), fiziologik jarayonlarning (konning ivimasligi, ranglarni ajrata olmaslik), biokimyoviy jarayonlarning (ma’lum bir fermentning bulmasligi) buzilishi bilan sodir bulishi mumkin. Irsiy kasalliklar xromosoma va gen kasalliklariga bulinadi.
XROMOSOMA KASALLIKLARI
Xromosoma kasalligi xromosomalar sonining yoki ular tuzilishining uzgarishi bilan sodir buladi. Xromosoma sonining uzgarishi odatda xujayralarning bulinish jarayonida xromosomalarning kutblarga baravar taksimlanmasligidan kelib chikadi.
Odatda, xromosoma kasalliklariga duchor bulganlar bolalik chogidayok xalok bulishadi yoki uzidan keyin nasl koldirmaydi. SHuning uchun xromosoma kasalliklari nasldan-naslga doimo xam berilmaydi va xar avlodda yangidan paydo buladi. Xozirgi kunda xromosomaning soni va strukturasining uzgarishi natijasida sodir buladigan irsiy kasalliklardan 2000 ga yakini ma’lum. Xromosoma irsiy kasalliklari autosomalarning va jinsiy xromosomalarning soni va strukturasining uzgarishi bilan yuzaga chikishi mumkin.
AUTOSOMALARGA BOGLЩ BULGAN KASALLIKLAR
Daun kasalligi. Bu kasallik angliyalik vrach L. Daun tomonidan 1866-yili aniklangan edi. Daun kasalligi odatda 21 autosomaning oshib ketishi natijasida sodir buladi. Bunday kasalliklarda 46 urniga 47 xromosoma kuzatiladi(169-rasm). Bu kasallik autosomalar sonining uzgarishi bilan yuzaga chikkanligi uchun erkaklarda xam, ayollarda xam kuzatiladi. Kasal bolalarning buyi past, kallasi kichik va Yumoloq, burunlari kalta, Kuz kesimi egri, kulok suprasi kichik,ogzi yarim ochik, ogzidan kupincha tili chikib turadi. Til, teri, lablari kurukva kupincha kuzda gilaylik buladi. Tishlar bir tekisda bulmaydi(169 - rasm). Boshida sochlari siyrak, sillik. Kul barmoklari kalta va yugon bulib, beshinchi barmok juda xam kichik.Kaft terisida fakat bitta kundalang ketgan egatcha buladi. Barmok uchlari terisidagi chizikchalarning shakli asosan ulnar tomonga ochiladigan ilmoksimon buladi. Kaftdagi atd burchak normada 57° dan oshmasa Daun kasalligida 80° va undan xam katta bulishi mumkin. Daun kasalligida kaft terisi nakshlarining kurinittti: a - soglom; b - Daun kasalligi bor kishiningkafti; s - Daun kasalligi bor kishining ung kuli.
Muskullar sistemasi xam juda sust rivojlangan. SHuning uchun bunday bolalar fakat akliy emas, jismoniy tomondan xam juda zaif buladilar. Ularda mustakil ravishda bir ishni bajarish xususiyati yuk. Ayrimlarini yozish va ukishga urgatish mumkin, lekin sanashni urgana olmaydilar. Ular xujalikdagi juda oddiy ishlarnigina bajarishlari
mumkin bulib, ularda bosh miya yaxshi rivojlanmagan buladi. G ipog’iz bezi, jinsiy bezlar va ikkilamchi jinsiy belgilar juda sust rivojlangan.
Kizlarda oylik siklning bulishi kam kuzatiladi. Odatda, Daun kasalligiga duchor bulganlarda farzand bulmaydi. Ammo farzandli bulganlari xam ma’lum, lekin bolalarining yarmi Daun kasalligi bilan tugiladi(171 - rasm).

- rasm. Daun sindromi bilan kasallangan odamlar va ularning kariotipi.

Daun kasalligi bor bolalarda immunitet past bulganligi uchun ular xar xil yukumli kasalliklarga bardosh bera olmasdan yoshligidayok ulib ketadilar. Xozirgacha bu kasallikning xosil bulish sabablari anik urganilgan emas. Lekin ma’lumotlarga kura kishlok axolisiga karaganda shaxar axolisi urtasida Daun kasalligi kup uchraydi. Onaning yoshi ulgaygan sari uning farzandlarining Daun kasalligi bilan tugilishi extimoli xam kupayadiDaun kasalligi xromosoma strukturasining uzgarishi bilan, ya’ni xromosomalararo translokatsiya natijasida xam sodir bulishi mumkin. Bunda ayollarda 21-juft xromosomaning asosiy kismi 13-15 xromosomaga larga, erkaklarda esa 20-xromosomaga kelib birlashadi. Natijada kariotipda xromosomalarning soni 45 bulsa-da, 46 xromosoma uchun genetik material etarli buladi. SHuning uchun bu uzgarishni muvozanat­lashgan translokatsiya deyiladi. SHunday translokatsiyasi bor kishilar­dan nazariy jixatdan 4 xil gametalar xosil bulishi mumkin va ular normadagi gametalar bilan uruglanganda kuyidagi zigotalar xosilbuladi. Translokatsiyasi bor gametani farklash uchun gametaningtepasiga T xarfi yozilgan. 23 - 23 - 46 norma
- 23T - 46T Daun 22 - 23 - 45 uladi 22T - 23 - 45T Daun Agar ota-onadan birida Daun kasalligi translokatsiya xisobiga yuzaga kelgan bulsa, shu oilada soglom bolaning tugilish extimoli juda kam bulib, 33 % ni tashkil kiladi. Odatda, Daun kasalligiga sitogenetik va dermatoglifik usullar yordamida tashxis kuyiladi. Lekin kasallikni davolash usullari xozirgacha anik emas.
Edvards kasalligi. 1960-yili D. Edvards kasal kizning kariotipini aniklaganda, unda bitta, ya’ni 18-xromosoma ortikcha ekanligini topdi (46 + 1) va bu kasallikning belgilarini tulik urgandi.
Edvards kasalligi bilan tugilgan ugil bolalar uzok yashamasdan xdyotining dastlabki oylaridayok vafot etadi, kiz bolalar esa 2-3 yoshgacha yashashi mumkin(172 - rasm).

- rasm. Edvards sindromi

Bunday kasalligi bor bolalar 9 oylik bulib tugilgan bulsa-da, vazni juda kichkina buladi. Kasallikning belgilari kuyidagilardir: ensa burtib chikkan, bosh uzunchok, jaglar va ogiz bushligi kichik, tanglay baland, kuloklar juda past joylashgan, kon aylanish sistemasi, kuriit kobiliyati va buyrakning tuzilishi buzilgan, kul barmoklari juda kalta. Kaftda kundalang ketgan burma bulib deyarli barcha barmoklar uchida yoysimon chiziklar kuzatiladi. Bu kasallik 4500, 6500 soglom bolaga bitta tugri keladi.
Patau kasalligi. Kasallikni birinchi bulib K. Patau 1961-yil urgangan. Kasallik bitta xromosomaning ortib ketishi bilan yuzaga chikadi (46 + 1). Bu ortikcha xromosoma 13-15-juft xromosomalardan biri bulib, kaysi bir juftga kirishini anik aytish kiyin. CHunki 13, 14, 15-juft xromosomalar bir-biriga juda uxshash. SHuning uchun Patau kasalligini D guruxga mansub xromosomalardan birining oshishiga boglab tushuntiriladi.
Bunday kasallik bilan bolalar odatda soglom ota-onalardan tugiladi va 3500, 4000 soglom bolaga bitta kasal bola tugri keladi.
Kasallikka xos belgilar kuyidagilardir: bolalarning vazni, buyi juda kichik va kupincha vaktidan oldin tugiladi. YUkori labida tanglayda yorikcha buladi. Kuz bulmasligi xam mumkin, bosh miya yaxshi rivojlanmaydi, barmoklar soni odatdagidan kup. Buyrakda, yurakda, ichakda, talokda, kizlarning bachadonida, ugil bolalarning esa moyagida kupgina uzgarishlar buladi. Dermatoglifika belgilaridan asosiy triradius 180° ga teng. Odatda kasal bolalar tugilgandan keyin 2-3 xafta ichida vafot etadilar. Kamdan-kam chakaloklar 2-3 yoshgacha yashashi mumkin

JINSIY XROMOSOMALARGA BOGLЩ BULGAN KASALLIKLAR

Kleynfelter kasalligi. Erkaklarda uchraydigan bu kasallikni 1942-yili K. Kleynfelter aniklagan edi. Kleynfelter kasalligida X-xromosomalar soni ortikcha buladi, ya’ni 44 XXY. Ushbu kasallik bilan tugilgan bolalarning sog bolalarga nisbati 1 : 1000 bulib, bu nisbat katta yoshdagi kishilarda xam saklanib koladi.
Kasallikning asosiy belgilari kuyidagilardir: buyni baland, kul va oyok uzun, tana shakli ayollarga xos: elka tor, tos suyagi keng, muskullar va urug chikaruvchi kanal yaxshi rivojlanmagan, urugdon juda kichik bulib, spermatogenez kuzatilmaydi. Kupchilik xolatda akliy zaiflik yuzaga keladi va ayrim xolatlardagina akliy tomondan normada bulishi xam mumkin. Barmok uchlari terisidagi tasvirlar kupincha yoysimon bulib, ulardagi egatchalarning (chizikchalarning) umumiy soni ancha kamaygan buladi
- rasm. Klaynfelter sindromi
Kasallikning 44+XXY(47) genotipligidan tashkari 44+XYY(47), 44+XXXY(48), 44+XXYY(48), 44+XYYY(48), 44+XXXXY(49), 44+XXXYY(49), 44+XXYYY(49) genotiplilari xam uchrab, uziga xos fenoti§li bulishi mumkin. Kasallik bularda ogirrok kechadi.
SHershevskiy-Terner kasalligi. Kasallikni 1925-yili NA. SHershevskiy va 1938-yili Ternerlar izoxlab berganlar. Bu kasallik ayollarga xos bulib, 1 : 3000 nisbatda uchraydi. SHu kasalligi bor ayollarda xromosomalar soni 45 ta bulib, bitta xromosoma kam buladi. Kasallik- ning asosiy belgilari kuyidagilardir: past buyli, engil vaznli, buyin juda kiska va burmali buladi, tuxumdon va ikkilamchi jinsiy belgilar yaxshi rivojlanmagan, elka keng bulib, tos suyagi va oyoklar kalta. Oylik sikl kuzatilmaydi. Kukrak bezlari rivojlanmay, ular urniga yog tuplamlari paydo buladi. YUz kurinishi uzining yoshiga karaganda kari kurinadi. Kaftdagi asosiy triradius atd kengaygan. Barmoklar uchida aylanasimon tasvirlar uchraydi. Kon aylanish, nerv va boshka ichki organlar sistemasida xam uzgarish sodir buladi. Bunday kasallikka chalinganlar uzidan nasl koldira olmaydi. Ularni davolash usullari xozirgacha topilgan emas. SHershevskiy-Terner kasalligining 44+X0 genotipli kurinishidan tashkari 46+X0, 44+XY, 46+XX genotiplilari xam uchraydi(175 - rasm).

- rasm. SHereshevskiy Terner sindromi

X-xromosoma buyicha trisomiya kasalligi. Bu kasallik odatda ayollarga xos bulib, 44 XXX genotipli buladi va 1 : 1000 nisbatda uchraydi. Fenotip juda xilma-xil bulishi mumkin. Tuxumdon uzgargan, akliy zaif bulib, jismoniy rivojlanish orkada kolgan, tanglay kattik va yukori joylashgan bulib, kariotipi normada bulgan soglom nasl koldirishi mumkin. Ayrim xolatda uzun buyli bulib, tuxumdon yaxshi rivojlangan bulmaydi, shuning uchun pushtsizlik erta paydo buladi. Kaft va barmok terisidagi nakshlar uzgargan, lekin normada xam bulishi mumkin. Kariotip barchasida deyarli bir xil, ya’ni 44 XXX, lekin ayrim xolatlarda 44 XXXX va 44 XXXXX genotiplilari xam uchraydi(176 - rasm). Bunday genotipli kasallarda tashki belgilarida uzgarishlar kuprok buladi.

176 - rasm X - Trisomiya sindromi

XROMOSOMALAR STRUKTURASINING UZGARISHIGA BOGLЩ BULGAN

KASALLIKLAR
"Mushuk chinkir^i" kasalligi. Kasallikni 1960-yili Djekobs urganadi. Keyinchalik esa (1963) bir oilada ikkita bolaning shu kasallik bilan tugilganligi aniklanadi. Bu bolalarning fenotipik jixatdan soglom bulgan onasining 5-xromosomada uzilish (deletsiya) bulganligi va xromosomaning shu uzilgan bulagining 13-15-juft xromosomalardan biriga kelib birikkanligi (translokatsiya) aniklangan. Bunday /muvozanatli translokatsiya natijasida onada uzgarish kam bulgan. Onadagi uzilish bulgan 5-xromosoma bolalarga utsa bolalarda "mushuk chinkirigi" kasalligi paydo buladi. Bolaga 5-xromosomaning uzilgan bulgan bulagi, ya’ni translokatsiyasi bor 13-15- xromosomalar utsa, bolada yukoridagi kasallikka xos belgilar sodir bulmas ekan.
"Mushuk chinkirigi" kasalligi bilan tugilgan bolalarning sog bolalarga nisbatan uchrash nisbati anik emas, lekin keyingi paytlarda bu kasallikka duchor bulgan bolalar sonining kupayganligi ma’lum. Xozirgi vaktda bu kasallik 1 : 50000 nisbatda uchrayotganligi ma’lum
G en kasalliklari gen mutatsiyalari natijasida bitta yoki bir nechta genning uzgarishi bilan yuzaga chikadi. Bitta genning uzgarishi natijasida kelib chikadigan kasalliklarni monogen kasalliklar, bir nechta genlarning uzgarishidan kelib chikadigan kasalliklarni esa poligen kasalliklar deyiladi. G en kasalliklari bulgan kishilarning barchasida moddalar almashinuvining buzilishi kuzatiladi.
AMINOKISLOTALAR ALMASHINUVINING BUZILISHI Fenilketonuriya. Bu kasallikni birinchi bulib Norvegiyalik vrach F. Felling aniklagan. U ikkita akliy va jismoniy tomondan zaif bolalarning siydigida ma’lum bir xid borligini sezadi. Bu bolalarning siydigini biokimyoviy usulda tekshirilganda juda kup mikdorda pirovinograd kislotasi borligi ma’lum buladi. Soglom odam konida bu modda uchramaydi. Xrzirgi kunda bu kasallikning kelib chikish sababi fenilalanin aminokislotasiga boglikligi aniklangan. Fenilalanin norma fenilalanin gidroksilaza fermenti ishtirokida tirozinga aylanadi. Fenilalanin gidroksilaza fermentini sintezi uchun javobgar bulgan genning mutatsiyasi natijasida fenilketonuriya kasalligi yuzaga keladi.(178 - rasm).
Bu ferment kasal bulganlarda faol bulmaydi yoki umuman sintezlanmaydi, natijada fenilalanin tirozinga aylanmasdan konda tuplanib, siydik bilan chikadigan pirovinograd kislotasini xosil kiladi. Bunday xolda, konda tuplangan pirovinograd kislota neyrotrop zaxar sifatida ta’sir kila boshlaydi, nerv xujayralarini zaxarlaydi va akliy zaiflikka olib keladi. Kasalda muskul tonusini kuzgaluvchanligi oshadi, kaltirash(epilepsiya xolati) kuzatiladi. Kasaldan «sichkon xid»i kelib turadi.

- rasm. Fenilalaninning parchalanishi

Tirozin xam organizmda muxim rol uynaydigan aminokislotalardan biri. Tirozindan boshka fermentlar ishtirokida 3,4-digidro-fenilalanin, noradrenalin, adrenalin va melanin xosil buladi. Agar fenilalanin gidroksidaza fermentining xosil bulishini ta’minlovchi gen mutatsiyaga uchragan bulsa, bu ferment xosil bulmaydi va ketma-ket buladigan yukoridagi kursatilgan biokimyoviy jarayonlar kuzatilmaydi.
Tirozinning xosil bulmasligi esa melaninning mikdorini juda kamaytirib yuboradi. ^onda melanin kam bulganligi uchun bunday kasallarning terisi sargish ok buladi. Kasallarda akliy zaiflik ularning bir yoshligidayok seziladi va ayrimlarida uzidan ketib kolish xolatlari (tutkanok) kuzatiladi. Kasallik kech aniklanib davolanmagan bulsa, kasalning axvoli juda ogirlashadi. Bu kasallik autosomadagi retsessiv gen ta’sirida yuzaga chikib, bolalar orasida 1 : 1000 nisbatda uchraydi(179 - rasm).

- rasm. Fenilketonuriyani autosoma-retsessiv tipda irsiylanishi.

Odatda akliy zaif bolalarning 1-2 % ida fenilketonuriya kasalligi buladi. Bu kasallikni aniklashda asosan biokimyoviy usuldan foydalaniladi. Siydikka bir necha tomchi 5% FCI3 eritmasidan tomizilganda yashil rang paydo buladi. Kasallikni davolashda parxez asosiy rol uynaydi, ya’ni kasal fenilalanin aminokislotasi kup bulgan ozukalarni iste’mol kilmasligi kerak. Kasallikning oldini olishda siydikning dastlabki biokimyoviy taxlili va genetik vrachning maslaxati katta rol uynaydi.
Alkoptonuriya. Bu kasallikda fenilalanin va tirozinning keyingi kurinishlarga utish jarayoni (metabolizm) buziladi. Fenilalanin xisobiga va ovkat bilan organizmga tushgan tirozin normada gidroksi- fenilpirovinograd kislotasiga aylanadi. Bu kislota esa, uz navbatida gomogentizinoksidaza fermenti yordamida gomogentizin kislotasiga aylanadi. Alkoptonuriya kasalligida esa, gomogentizinoksidaza fermenti - ning sintezini belgilovchi gen mutatsiyaga uchragani uchun organizmda bu ferment juda kamayib ketadi. Natijada, tukimalarda va fiziologik suyukliklarda gomogentizin kislotasi tuplanib koladi.
Alkoptonuriyali kasal siydigidagi alkopton xavoda oksidlanganligi uchun siydik tezda korayib koladi. YOshlikda alkoptonuriya kasalligi sezilarsiz bulib, yosh ulgaygan sari kasallikning belgilari paydo bula boshlaydi va kushuvchi tukimalarda gomogentizin kislotasi tuplanib, buginlardagi togaylar sarik-binafsha rangga kiradi, kulok suprasi va burun togaylari korayadi(180 - rasm).

- rasm. Alkoptonuriya kasalligi

YOsh ulgaygan sari togaylarda kora pigment tuplanib bugim kasalliklari paydo buladi. Bu kasallik 5 : 1 000 000 nisbatda uchraydi. Davolashda parxez asosiy xisoblanib, kasal fenilalanin va tirozini kup bulgan ozukalarni kam iste’mol kilishi kerak.
Albinizm. Bu kasallik tirozinni melaninga aylantiruvchi tirozinoza fermenti sintezini boshkaruvchi genning mutatsiyaga uchrashi xisobiga sodir buladi. Albinizm kasalligida terida, sochda, kuzning rangdor pardasida rang bulmaydi va kuzning kurish kobiliyati ancha susayadi. Albinizm kasalligi tulik yoki kisman paydo bulishi mumkin. Tulik albinizm autosomadagi retsessiv gen ishtirokida yuzaga chiksa, kisman albinizm esa autosomadagi dominant gen bilan yuzaga chikadi. Tulik albinizm 1 : 15 000, kisman albinizm 1 : 20 000 nisbatda uchraydi.Tulik albinizmda teri va sochda pigment bulmaganligi uchun teri va soch ok buladi, kuzning rangdor pardasida rang bulmaganligi uchun kon tomirlar kurinib turadi va shuning uchun kuz kizil rangda buladi. Kisman albinizmda terining ayrim joylaridagi ok doglar (pigmentsiz joylar) kuzatiladi. Ayrim xolatlarda soch ok bulib, teri va kuz pigmentli buladi.
Fakat kuzda pigmentning bulmaslik xolati xam kuzatiladi. Bunday kishilarga yoruglik tez ta’sir kiladi. Ayrim xolatlarda albinizm kasalligida eshitmaslik va ayrim a’zolar rivojlanishida kator kamchiliklar kuzatiladi. A^SH da tulik albinizmli kishilar yashaydigan kishlok bor (181 - rasm)

181 - rasm. Albinizm bilan kasallanganlar oilasi.

Ular fakat kechasigina tirikchilik kiladi, kunduzi esa uylaridan tashka- riga chikishmaydi. Amerikalik olimlar ularni tibbiy kurikdan utkazib turishadi. Xrzirgi kunda ular uchun teriga surtiladigan dori yaratdilar. Bu dori teriga surilgach odam kuyoshda 2 soat yurishi mumkin.

Albinizm bir necha genokopiyalidir, ya’ni kasallardagi bir xil fenotipni xar xil genotiplar yuzaga chikaradi. Kasallik autosom retsessiv xisoblansada, autosom-dominant xolatda xam yuzaga chikishi mumkin. Bu esa albinizm kasalligining bir xil klinik belgini namoyon kiluvchi allel bulmagan genlar mutatsiyasi xisobiga paydo bulishini kursatadi.
UGLEVODLAR ALMASHINUVINING BUZILISHI
Uglevodlar almashinuvining buzilishi bilan yuzaga chikadigan kasalliklar xilma-xildir. Organizmdagi mono-, di- va polisaxaridlarni parchalovchi fermentning sintezida katnashuvchi genning mutatsiyasi natijasida galaktozemiya, fruktozuriya, pentozuriya, sand kasalligi va boshka kasalliklar yuzaga chikadi.
Galaktozemiya. Birinchi marta galaktezemiya kasalligi xakidagi ma’lumot 1908 berilgan. Kasallikning kelib chikish sabablari, fakatgina 1956 yilga kelibgina ma’lum buldi. Kasallikning uchrash chastotasi 1:20 000 nisbatdan boshlanib, yangi tugilgan chakaloklarda 1:120000 nisbatgacha boradi. Kelib chikish sabablari: Organizmda boradigan normal metobolizm jarayonida, ovkat maxsulotlari tarkibidagi laktoza, fermentlar ta’sirida glyukoza, galaktozagacha parchalanadi. G alaktezimiya kasalligida ushbu jarayonni amalga oshiradigan ferment - galaktozo- 1 - -fosfaturidiltransferaza etarli darajada ishlab chikarilmaydi yoki ushbu fermentni ishlab chikarilishiga javobgar bulgan genning mutatsiyaga uchraganligi sababli, umuman ishlab chikarilmaydi.
Natijada, turli tukimalarda organizm uchun toksik-zaxarli bulgan galaktoza -1-fosfat tuplana boshlaydi va u jigarning kattalashshib ketishiga, kataraktani rivojlanishiga, jigar sirroziga, buyrakni utkir va surunkali etishmovchiligiga, xamda bosh va orka miya xujayralarining zararlanishi okibatida akliy zaiflikka olib keladi. G alaktozo-1-fosfat ni parchalovchi galaktozo-1-fosfaturidiltransferaza fermentining etishmasligi tufayli, organizm galaktozani uzlashtira olmaydi, shuning uchun u konda va tukimalarda tuplanib, organizmga zaxarli ta’sir kursata boshlaydi(183 - rasm). Buyraklar faoliyatini buzilishi natijasida, siydik tarkibida oksillar va aminokislotalar aniklanadi. Kasallik bolada ona sutini ema boshla-
gan dastlabki kunlardayok paydo buladi. Vaktida shifokor tomonidan yordam kursatilmasa yoki notugri tashxis kuyilib, notugri davolash ishlari olib borilsa, emizikli bolalarning 75% ni xayoti, ulim bilan tugashi mumkin. Galaktozemiya autosoma - retsessiv tipda irsiylanadigan kasallik bulib, oilada ushbu kasallikka duchor bulgan farzand tugilishi uchun, er va xotinning ikkalovi xam, ushbu gen buyicha geterozigotali(tashuvchi) bulishi kerak.

- rasm. G alaktezemiya kasalligi Kasallik belgilari kuyidagilardir: kayt kilish, sargayish, ozish, ich ketish, organizmda suv mikdorining kamayishi, ichki organlar rivojlanishining buzilishi, akliy zaiflik, kasallikning ogir turida bola bir necha oydan keyin uladi, kasallik 1 : 70 000 nisbatda uchraydi. Kasallikka tashxis kuyishda kondagi galaktoza mikdori aniklanadi. Galaktozemiya kasalligida galaktozaning mikdori oshib ketadi. Kasallikni vaktida aniklab, parxez bilan davolash mumkin.

Mukopolisaxaridozlar. Bu kasalliklar mukopolisaxaridlar almashinuvining buzilishidan kelib chikadi. Mukopolisaxaridlar lizosomalarda kuplab tuplanadi, chunki lizosomada ularni parchalovchi fermentlar bulmaydi.
Mukopolisa^aridoz kasalligi bilan ogriganlarda skelet, kalla suyagi, yuz, kuz va ichki organlar tuzilishi uzgaradi va akliy zaiflik kuzatiladi. Mukopolisaxaridlar talok, togay, suyak kumigi va kushuvchi tukimalarda tuplanib, kon va siydikka ajralib chikadi. Bu kasallik bilan ogrigan bolalar uzogi bilan 12 yoshgacha yashashi mumkin. Xrzirgi kunda mukopolisaxaridoz kasalligining 7 xili mavjud bulib, barchasi xam bir
- rasm. Mukopolisaxaridoz

хил фенотипни юзага чикаради. Мукополисахаридозларнинг барча тури аутосомадаги рецессив ген оркали ирсиятга утади(183 - расм).
LIPIDLAR ALMASHINUVINING BUZILISHI
Organizmda fosfolipid va glikolipidlarning parchalanishi ferment­lar ishtirokida boradi. Fermentlar sintezini esa maxsus genlar boshkarib turadi. Bu genlar mutatsiyaga uchraganda fermentlar xosil bulmaydi va organizmda lipidlar tuplanib koladi. Organizmda lipidlarning tuplanishi esa kupgina kasalliklarning paydo bulishiga olib keladi (gangliozidoz, sfigomielinoz, glyukoserebrozidoz). Lipidlar almashinuvi buzilishidan asosan leykodistrofiya kasalliklari kelib chikadi.
Gangliozidoz. Bu kasallikda gangliozidlar almashinuvini boshka­ruvchi geksozaminidaza fermenti juda kamayib ketadi. Gangliozid- larning kupchilik kismi bosh miyada, jigarda, talokda, kuzning tur pardasida tuplanib, akliy zaiflik, kul va oyoklar xarakatining susayishiga va kurish kobiliyatining buzilishiga olib keladi. Kasallikning doimiy belgilaridan biri kasallarning ovozga juda kuchli ta’sirlanishidir. Bunday kasallar tusatdan chikkan ovozga kullarini kutarib, oyoklarni yozish va yigib olish kabi xarakatlar bilan javobberadilar. Kasallik autosomali retsessiv belgi bulib 1:250000 nisbatda uchraydi. Bu kasallikka duchor bulganlar 2-4 yoshligidayok vafot etib ketadi.
Leykodistrofiya. Bu kasallik mielin tarkibiga kiruvchi lipidlar almashinuvining buzilishi bilan yuzaga keladi. Leykodistrofiya -neyrodegenerativ kasallik, moddalar almashinuvining irsiy buzlishi bilan boglik bulib, mielin moddasini metobolizmi buzilishi oktbatida , bosh va orka miyada mielin moddasi yigilib kolishi natijasida yuzaga keladi. Leykodistrofiya. miyaning ok moddasi(yunoncha «leukos»- ok ) zararlanishi bilan boglik bulgani uchun, shunday nomga ega. Leykodistrofiyaning 60 ga yakin xar xil turlari mavjud. Xar bir turining kelib chikishida, ma’lum bir fermentning sinteziga javogar bulgan genning anomaliyasi muxim rol uynaydi. Leykodistrofiyaning kup turlari autosoma retsessiv tipda irsiylaeadi, ayrim turlari esa, jins bilan boglik xolda xam irsiylanadi. Xdttoki spontan mutatsiya natijasida yuzaga kelgan xolatlari xam kuzatilgan. Mielinning parchalanishi natijasida nerv xujayralarida lipidlar tuplanadi va shu xujayralarni zaxarlaydi. Kasallarda akliy zaiflik, xarakatsizlik, kurish nervining ta’sirchanligining yukolishi, eshitish xususiyatining pasayishi va xokazo belgilar kuzatiladi. Ayrim xolatlarda kasallik belgilari 20 yoshdan keyin yuzaga chikishi xam mumkin.(184 - rasm).

184 - rasm. Leykodistrofiya

PURIN VA PIRIMIDIN ALMASHINUVINING BUZILISHI

Purin va pirimidin almashinuvining buzilishidan kelib chikadigan irsiy kasallik organizmda gipoksantin-fosforibozil-transferaza (GKFBT) fermentining etishmasligidan paydo buladi, bu ferment erkin xolatdagi purin birikmalari bulgan guanin va gipoksantinning nukleotidlarga aylanish jarayonini tezlashtiradi. Agar bu ferment etishmaydigan bulsa, organizmda siydik kislotasining mikdori oshib ketadi. Agar sog odamda normada 1 g siydik kislotasi bulsa, purin va pirimidin almashinuvining buzilishidan paydo buladigan kasalliklarda uning mikdori 20-30 g ga teng buladi. Kasallik belgilari bolaning chakalok davridayok yuzaga chika boshlaydi va muskullar kiskarishining kuchayishi va ta’sirchanlik xususiyatining oshishi bilan namoyon buladi.
G emoglobinopatiya(GP) - bu irsiy gemolitik anemiya kasalligi bulib, odam gemoglobini(Nv)ning sintezini buzilishi bilan boglik. G emoglobinopatiya kasalligiga uchragan odamning eritrotsitlarida soglom odamlar organizmida uchramaydigan anomal globulinlar paydo buladi. Soglom odamlarning eritrotsitlarida kuyidagi normal globulinlar buladi. NvA(a-2-R-2) - 92-95 %,NvA2(a2-2), NvB(a2-t-2) - 1-3 %, ^Grower, NvRog1epyo. Uroksimon anemiya gen strukturasida sodir buladigan genetik defekt: globinning v - zanjirida bitta aminokislota(kupincha glyutamin) urniga boshka aminokislota(valin) bilan almashinishi natijasida yuzaga keladi. Bu kasallik gemoglobin strukturasining uzgarishi bilan yuzaga keladi. Masalan, uroksimon shaklli eritrotsitlarga ega bulgan kam konlik kasalligida R-bogning 6-xolatida valin glyutamin kislotasi bilan almashishi gemoglobinda yomon eruvchanlik va yukori polimerlanish xususiyatining paydo bulishiga olib keladi (186-rasm). SHunday belgisi buyicha geterozigotali organizmlar odatda soglom buladilar. Lekin xavoda kislorod mikdori kamayishi bilan kasallik belgilari paydo bula boshlaydi. Gomozigotali organizmlarda esa kasallik belgilari juda erta boshlanadi va surunkasiga kislorodga tuyinmaslik, kam konlik, kon aylanishining buzilishi va tromboz xodisalari kuzatiladi. Gemoglobinning yukorida kursatilgan uzgarishi bezgak kasalligi keng tarkalgan joylarda kup uchraydi, chunki gemoglobindagi bu uzgarish eritrotsitlarni ularga tushgan bezgak parazitiga chidamli kilib kuyadi va geterozigotali organizmlarning yashash kobiliyatini oshiradi