Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»
Germaniyadagi tarixiy, yangi tarixiy maktab. V.Zombartning
Yüklə 438,5 Kb.
|
|
2.Germaniyadagi tarixiy, yangi tarixiy maktab. V.Zombartning
g‘oyaviy evolyusiyasi. Yukorida keltirilgan bilimlari e’tibor qilinsa, Germaniyada klassik maktab yuzaga kelmadi, tarixiy maktab yaratilda va unda iqtisodiyot nazariyalari xalq xo‘jaligi tarixi bilan shugullanishi zarurligi kayd etiladi. Bunda asosiy e’tibor millat ruxiga boglanadi. XIX asrning ikkinchi yarmida Germaniyadagi nemis iqtisodchilari avvalgi davrdagi iqtisodiy adabiyotda vujudga kelgan reaksion, millatchilik an’analarini davom ettirib, uni yanada kuchaytirdilar, prussiya xarbiylarining 44
tajovo‘zkorlik muddaolarini qo‘llab-quvvatladilar va kuklarga ko‘tarib maqtadilar. Siyosiy iqtisodning rivojlanishi Germaniya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o‘ziga xosligini aks ettirar edi, monopolistik kapitalning tez o‘sishi, Germaniya imperializmining tajovuzkorligi, feodal sarkitlarining uzoq vaqtdan beri saqlanib kelayotganligi mana shu o‘ziga xoslikni belgilab bergan edi. Oqibatda ijtimoiy ziddiyatlar, nemis proletariatining sinfiy ko‘rashi keskinlashdi. Shu davrda Germaniya iqtisodiy bilimlarida yangi tarixiy maktab yetakchi o‘rinni egallar edi. Berlin dorilfununining professori Gustav Shmoller (1838- 1917) shu maktabning asoschisidir. Bu professor ochikdan-ochik iqtisodchilarning konservativ qanotiga boshchilik qilar edi. «Xalq xo‘jaligi to‘g‘risidagi umumiy ta’limot asoslari» kitobi (1900-1904) uning siyosiy iqtisodga oid asosiy asaridir. G.Shmoller, o‘zidan avvalgi b.rosher bilan b.gildebrandning eski tarixiy maktab asosiy koidalari va usullarini meros qilib olgan edi. U yirik burjuaziya, zamindorlar, «yer egalari», amaldorlar manfaatlarining ifodachisi, prussiya monarxiyasi tarafdori edilar. Shmoller Markcha qarashlarga jon-jaxdi bilan ko‘rashar, ijtimoiy, sinfiy muammolarni siyosiy iqtisoddan olib tashlashga, uni xalq xo‘jaligi tarixi faniga aylantirishga o‘rinar edi. U iqtisodiy ta’limotning ahamiyatini pisand qilmay, siyosiy iqtisodning nazariy ruxini inkor etib, faktlarni va statistika materiallarini o‘rganish, xalq xo‘jaligidagi xodisalarni bayon etib berishni siyosiy iqtisodning boshvazifasi deb xisoblar edi. G.Shmoller ilmiy tarixiylikka xech qanday aloqasi bo‘lmagan tarixiy usulga tayanar edi. U marksizmning iqtisodiy-ijtimoiy formatsiyalar to‘g‘risidagi ta’limotiga keskin xujum qiladi, jamiyat taraqqiyotidagi sifat siljishlarini kat’iyan rad etdi. G.Shmoller siyosiy iqtisod xalq xo‘jaligidagi jarayonlarni va iqtisodiy kategoriyalarni o‘zicha talqin qilish g‘oyasini ilgari surdi. U iqtisodiyotda odob-xuquq omilini belgilovchi omil deb xisoblar, chunki xar bir xalqning xayotiy tarzi odob koidalarida, xo‘jalik xuquqida asosiy ifodasini topadi, deb ta’kidlar edi. Bu koida yangi iqtisodiy maktab namoyondalarining asarlarida xukmron g‘oya edi. Yangi tarixiy maktab iqtisodchilari xo‘jalik turmushida burjua- pomeshchik davlati xal qiluvchi rolni uynaydi, deb bilar edilar. Ular Germaniya imperiyasini tinimsiz maktashar, kuchli milliy davlat barpo etilsin, deb da’vat qilishar, uning agressiv davlat bo‘lishi kerakligini oqlashar edilar. Shmollerning fikricha, Prussiya (garmon) davlati jamiyat-taraqqiyotning asosiy kuchi, «Oliy nemis irki ruxiy odob-axloqlarining» barqarorligini ta’minlaydigan «Eng salmoqli mulkiy kapital» dir. Faqat kuchli milliy 45
davlatgina iqtisodiy ravnakini, nemis burjuaziyasining xukmronligini ta’minlashi, sinfiy ziddiyatlarni tugatishi mumkin, deb xisoblar edi u. G.Shmoller iqtisodiyotda axlok va xuquq omillari belgilovchi rolni uynaydi, deb xisoblaydi, ishlab chiqarishni pisand qilmasdan, uning tabiiy va ijtimoiy jixatlarini korishtirib tashlar edi. G‘ayri ilmiy ayirboshlash konsepsiyasining vaqili bo‘lmish l.brentano realizatsiya va ayirboshlash sharoitlarining o‘zgarishi xo‘jalik turmushida, ishlab chiqarish shakllarida belgilovchi ahamiyatga ega bo‘ladi, deb xisoblaydi. L.Brentano liberal (erkin) burjuaziyaning manfaatlarini ifodalab, nemis ishchilari sinfini unga buysundirishga intilar, ishchilar sinfining revolyusion chikishlarini pasaytirishga o‘rinar edi. U «Ijtimoiy inoklik» g‘oyasini targib qilar, ingliz tred-yunionlarining tajribasini tashvik etar edi. Brentano o‘rtaga tashlagan isloxotlar programmasi (dasturi) kasaba soyuzlari, fabrika qonunlari orqali korxona egalari tomonidan ishchilarga qisman yon berishni ko‘zda tutar edi. Shu maksadda u matbuot kooperatsiyasida, uy-joy kurilishi va boshqalardan ham foydalanishni tavsiya etar edi (bu fikrlar institutsionalizga xos bo‘lib, kuyida to‘larok qarab chiqiladi). G.Shmollerning shog‘irdi Verner Zombart (1863-1941) Germaniyadagi yangi tarixiy maktabga yaqin edi.
sungra esa berlin
qarshi ko‘rashning noziq usullarini nemis burjuaziyasiga xizmat qildirdi, marksizmga tilyoglamalik bilan xushomad qilish orqali uni bo‘zib ko‘rsatadi, uning revolyusion mazmunini sikib chiqarishga o‘rindi. K.Marksning olimligini uning revolyusionligidan ajratishga o‘rinib, Marksizm asoschisi ta’limotidagi mana shu ikki negiz to‘g‘risidagi mana shu revolyusionlik guyo «Mutafakkirning utkir zexni» ni xiralashtirib kuyganligi xaqidagi da’voni ko‘tarib chikdi. Chunonchi qiymatning mexnat nazariyasi «ishning g‘oyasi» deb e’lon qilinib, «Fikran mantikiy bir ish» dan iborat etilib ko‘rsatiladi. Qo‘shimcha qiymatni zombart taxlil uchun yarokli bo‘lgan nazariy timsol, mavxumlik debgina xisoblash ishchilarni ekspluatatsiya qilishning manbai ekanini inkor qildi. U ishlab chiqarishning uch omili (kapital, mexnat, yer) xususidagi nazariyaning tarafdori edi. Zombartning asarlarida antogonistik ziddiyatlar, iqtisodiy inkirozlarning mukarrarligi inkor etiladi, kapitalizm tartibga solingan, rejali rivojlanib boradigan xo‘jalik tarzida tasvirlanadi (bu fikrlar tarix sinovdan utdi). Markcha kapitalizmning muqarar ulimi bashoratiga qarama-qarshi, uning rivoji va ravnaki yo‘llari isbotlab berilgan. Yüklə 438,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|