Tashkil topgan. To‘liq yoki qisman bir-biriga kiruvchi detallar birikma hosil qiladi

d
d
d
x


ёки 
max
min
D
D
D
x


бўлиши керак. 
Joizlik qiymati har doim musbat bo‘ladi va u detalning tayyorlanish aniqligini 
ifodalaydi, ya’ni joizlik qiymati qanchalik kichik bo‘lsa, detal shuncha yuqori 
aniqlikda tayyorlangan yoki aksincha hisoblanadi. 
Chizmalarda chekli o‘lcham nominal o‘lchamdan chetga chiqishlar bilan 
ifodalanadi. 
Chekli og‘ishlar — bu chekli va nominal o‘lchamlarning algebraik ayirmasiga 
tengdir. Yuqorigi og‘ish YES (teshik), yeS (val) — bu yo‘l qo‘yilgan eng katta va 
nominal o‘lchamlarning algebraik ayirmasiga teng
. 
ES=D
max
-D
H
, eS=d
max
-d
H
(2-3) 
Pastki og‘ish YEI (teshik), yei (val), bu yo‘l qo‘yilgan eng kichik va nominal 
o‘lchamlarniig algebraik ayirmasiga teng. 
EIқD
min
-D
H
, eiқd
max
-d
H
(2-4) 
Teshik va valning joizlik qiymatlari yuqorigi va pastki chekli og‘ishlarining 
algebraik ayirmasiga teng, ya’ni 
T
D
қES-EI; T
d
қes-ei (2-5) 
Haqiqiy og‘ish deb, haqiqiy va nominal o‘lchamlar orasidan algebraik farqqa 
aytiladi. 

---

)
(
)
(
H
H
x
x
d
D
d
D
x
−
=

Og‘ishlar musbat, manfiy yoki nolga teng bo‘lishi mumkin.
O‘zaroalmashinuvchanlikni ta’minlash uchun talab qilingan o‘lchamlar 
muayyan
aniqlikda tayyorlanishi lozim. Agarda ularning haqiqiy o‘lchamlari chekli yo‘l 
qo‘yilgan o‘lchamga yaqin yoki teng bo‘lsa, ularning ishlash resurslari ham 
cheklangan bo‘ladi. Shuning uchun detallarning haqiqiy o‘lchamlarini aniqlashda 
o‘tuvchi (O‘T) va taqaluvchi (T) chegaralardan o‘tish tahlil qilinadi. O‘tuvchi 
chegara — bu detalning maksimal metall miqdoriga teng bo‘lgan chekli o‘lchami 
bo‘lib, teshik uchun Dmin val uchun dmax hisoblanadi (2-rasm) 
Taqaluvchi chegara bu detalning minimal metall miqdoriga teng bo‘lgan 
chekli o‘lchami bo‘lib, teshik uchun Dmax val uchun dmin hisoblanadi. 
Masalan, valning haqiqiy o‘lchami dmax ga teng bo‘lsa, uning ishlash resursi katta 
hisoblanadi va aksincha, haqiqiy o‘lcham dmin ga teng bo‘lsa u ma’lum muddat 
o‘tgandan so‘ng (yeyilishi natijasida) ishga yaroqsiz holga keladi. 
Ikki yoki undan ortiq detallarni tutashuvchi yuzalari bo‘yicha birikishidan 
birikmalar hosil bo‘ladi. Ular qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan bo‘ladi (3-rasm). 
Agarda teshikning tutashuvchi o‘lchami (D) valning tutashuvchi o‘lchami (d) dan 
katta bo‘lsa ular orasidagi ayirma tirqish (S) deb ataladi. 
SqD-d (2-7)
Agarda sochilish chegarasida bo‘lgan detallar o‘zaro biriksa va bunda teshik 
o‘lchamlari val o‘lchamlaridan katta bo‘lsa, tirqishning sochilishi ham maksimal va 
minimal qiymatlari orasida bo‘ladi (4-rasm) bundan maksimaltirqish
S
max
= D
max
-d
min
yoki
Smax= ES-ei (2-8)

---

minimal tirkish S
min
=D
min
-d
max
ёки S
min
=EI-es o‘rtacha tirkish 
 S
 ўрт
=0,5(S
max
=S
min
) (2-9) 
Agar valning tutashuvchi o‘lchami teshikning tutashuvchi o‘lchmidan katga 
bo‘lsa, ular orasidagi ayirma taranglik (N) deb ataladi. 
N=d-D (2-10) 
Taranglikning sochilish chegarasi maksimal taranglik (Nmax) va minimal 
taranglik (Nmin) bilan aniqlanadi (5-rasm). 
N
max
= d
max
-D
min
ёки N
max
= es-EI 
N
min
= d
min
-D
max
ёки N
min
=ei-ES 
O‘rtacha taranglik 
N
ўрт
=0.5(N
max
=N
min
) 
 
Bir detalni ikkinchisiga nisbatan siljish darajasi o‘tqazish bilan aniqlanadi. 
O‘tqazishlar uch hil bo‘ladi: tirqishli, oraliq va tarang. 
Birikma detallarini grafik ravishda tasvirlash, val va teshikning chekli 
o‘lchamlari farqini aniqlashni osonlashtiradi ular orasida xosil bo‘ladigan tirqish, 
taranglik va joizlik qiymatlarini hisoblashni soddalashtiradi. Eng katta va eng kichik 
yo‘l qo‘yilgan o‘lchamlar orasidagi shtrixlangan yuza joizlik maydoni deb ataladi 
va uning balandligi joizlik qiymatiga teng. Ammo bunday sxema yetarli tushunchani 
bersa ham, lekin ma’lum bir masshtabda chizish noqulaydir, chunki detal o‘lchami 
bilan uning chekli og‘ishlari orasidagi farq juda katgadir. Shuning uchun, amaliy 
maqsadlar uchun joizlik maydonini chizishning oddiy sxemasida, chekli og‘ishlarni 
hisoblashning boshlang‘ich nuqtasi qilib, nominal o‘lchamga teng bo‘lgan 
gorizontal nol chizigi qabul qilingan. Nol chizigidan ma’lum masshtabda chekli 
og‘ishlarning musbat ishoralilari yuqoriga, manfiy ishoralilari pastga qo‘yiladi. 
qo‘yilgan qiymatlardan nol chizig‘iga parallel o‘tkazilgan chiziqlar orasi joizlik 

---

maydonining chegaralari hisoblanadi. 
Joizlik maydoni sxemasini ko‘rishni quyidagi misollarda ko‘ramiz. 
1-misol. qo‘zg‘aluvchan silindrik birikmada teshik 
O55
қ0,30
мм, 
val
030
,
0
60
,
0
55
−
O
мм, 
Teshik 
Nominal o‘lcham: D
H
=50 мм, ES=0,030 мм EI=0,0
Eng katga chekli diametri: D
max
=DқES=50=0,030=50,030 
Eng kichik chekli diametri: D
min
=D
H
=EI=50=0,0=50,0 
Teshik joizligi: T
p
=ES-EI=0,30-0=0,030 
Val 
Nominal o‘lcham: d
H
=50 мм, es= -0,030 мм, ei=-0,060
Eng katta chekli diametri: dmax=dH=es=55-0,03=54,97 mm 
Eng kichik chekli diametri: dmin=d=ei=55-0,06=54,94 mm 
Val joizligi: T
d
=es-ei=-0,030=0,060=0,030 мм 
Val o‘lchamlari teshik o‘lchamlaridan kichik bo‘lganligi uchun tirqishli 
o‘tkazish hosil bo‘ladi, uning chekli qiymatlari: 
Eng katga tirqish: S
max
=D
max
-d
min
=50,03-54,94=0,90 мм
Eng kichik tirqish: S
min
=D
min
-d
max
=50-54,97=0,030 мм 
O‘tqazishning joizligi bu maksimal va minimal tirqishlar yoki taranglik 
ayirmasiga teng, ushbu misol uchun tirqishli o‘tkazishning joizlik qiymati (TS) 
quyidagicha aniqlanadi: 
T
s
=S
max
-S
min
=0,090-0,030=0,60 мм 
bundan tashqari T
s
=T
d
қT
d
=0,030=0,030=0,60 мм 
Birikmaning joizlik maydoni grafigini chizamiz. Buning uchun nominal 
o‘lchamga teng bo‘lgan gorizontal nol chizig‘ini chizamiz (6-rasm). 
Ordinata o‘qiga oddiy masshtabda chekli og‘ish qiymatlarini qo‘yamiz. 
Teshikning yuqorigi og‘ish qiymati 0,030 mm, pastki egish qiymati «O» ga teng, 
uning joizlik maydoni ana shu qiymatlardan nol chizig‘iga parallel qilib o‘tqazilgan 
chiziqlar orasida joylashgan va uni TD bilan belgilaymiz. Yuqoridagi singari valni 

---

chekli og‘ish qiymatlarining ishorasi manfiy bo‘lgani uchun nol chizig‘idan pastga 
qo‘yamiz va shu gorizontal chiziqda orasida val joizlik maydoni Td ni ajratamiz. 
Ushbu grafikdan shunday xulosa qilish mumkinki, agar teshikning joizlik 
maydoni val joizlik maydoni ustida joylashgan bo‘lsa, tirqishli o‘tqazish hosil 
bo‘ladi.