Tashqi savdo siyosati, uning O’zbekiston iqtisodiyotidagi ahamiyati

БУ ЭСКИ МАЪЛУМОТ!!!!
Tashqi savdo dinamikasi⁴

Endi mustaqillik yillarida, aniqrog’I 1992-2003 yillar davomida eksport hajmi o’zgarishi dinamikasini tahlil qilamiz.
БУ ЭСКИ МАЪЛУМОТ!!!!
Tashqi savdo aylanmasi, eksport, saldo⁵

Ushbu grafikdan ko’rishimiz mumkinki, O’zbekiston Respublikasida tashqi savdo aylanmasi hamda eksport 1992-1996 yillada o’sish tendensiyasiga ega bo’ldi. Keyinchalik bu ko’rsatkichlar 2002-yilgacha kamayish xarakteriga ega bo’ldi, bunga asosiy sabab quyidagilardan iborat:
Janubiy-sharqiy Osiyoda kuzatilgan iqtisodiy krizis O’zbekiston tashqi savdosiga ham salbiy ta’sirga ega bo’ldi. Ayni paytda bu regiondagi davlatlar bizning eng asosiy savdo hamkorlarimizdan hisoblanishadi.
1996-yildan boshlab tashqi savdoni boshqarish darajasi ortdi, avvalo birinchi navbatda import hajmini cheklashga qaratilgan savdo siyosati olib borildi. Bu siyosat valyuta konvertatsiyasidagi to’siqlar orqali tashkil qilinishi import hajmini kamaytirdi. Grafikka yaxshi e’tibor bersak aynan 1996-yildan boshlab savdo balansida musbat saldoga erisha boshladik. 2002-yilda konvertatsiya muammosi olib tashlangani, hamda eksportni rag’batlantiruvchi tashqi siyosat natijasida tashqi savdo hajmi, import va eksport hajmi o’sishda davom etmoqda. Tashqi savdo balansi musbatligi saqlanib qolmoqda va uning qiymati oshib bormoqda.
БУ ЭСКИ МАЪЛУМОТ!!!!
Eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibining o’zgarib borishi
E ksport tarkibi⁶
“Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va uni O’zbekiston sharoitida bartaraf etish yo’llari” kitobida takidlanishicha so’ngi yillarda mamlakatimiz eksporti tarkibida chuqur o’zgarishlar yuz bermoqda, avvalo xom ashyo bo’lmagan mahsulotlar o’rni oshib an’anaviy eksport mahsulotimiz bo’lgan paxtaning o’rni kamayib bormoqda. Buni quyidagi ikkita diagramma bo’yicha tekshirib ko’ramiz, ushbu diagrammalar eksport tarkibini 2003 hamda 2007 yillardagi tarkibini ko’rsatib beradi.
Grafiklardan ko’rinib turibdiki kuzatilayotgan yillar davomida eksport tarkibida biz uchun an’anaviy bo’lgan paxta tolasi hajmi kamayib 14% gacha pasaygan, shuningdek oltin hajmida ham pasayish ro’y berdi. Ushbu yillar davomida energetika mahsulotlari ulushi oshdi, mahsulotlar soni oshib boshqa tovarlar deb nomlangan qismda o’sish kuzatildi. Oziq ovqat mahsulotlari eksportining oshishi kuzatildi.
Eksport tarkibida xom-ashyo bo’lmagan mahsulotlar ulushi 2008-yil yakunlariga ko’ra 71% dan oshiqroqni tashkil qildi⁷.
Shuningdek so’ngi yillarda eksport geagrafiyasi o’zgarmoqda. Avval Yevropa mamlakatlari va MDH davlatlari eksportimizning asosiy tashkil qiluvchilari bo’lgan bo’lsalar, hozirgi kunga kelib uning tarkibida Sharqiy Osiyo mamlakatlari ulushi oshib bormoqda.

2.3. Tashqi savdo siyosatini takomillashtirish zaruriyati, muammolar va istiqbolli o’zgarishlar

Mamlakatimizda faol tashqi siyosat olib borilayotgan bo’lsada hal qilinishi kerak bo’lgan muammolar talaygina. Ushbu bobda aynan shu muammolar haqida to’xtalib o’tamiz va ularni hal qilish bo’yicha qanday ishlar amalga oshirish mumkinligi haqida fikr yutitamiz.
Dastlab muammolarni import sohasidan boshlasak va uning iqtisodiyotimizga ta’siri haqida to’xtalsak. Ushbu ishimiz davomida ta’kidlab o’tganimizdek importga o’rtacha tariflar miqdori 14,8% ni tashkil qiladi va bu mamlakatimiz importga tariflar bilan juda katta to’siqlar qo’ymayotganini ko’rsatadi. Ammo import sohasida quyidagi to’siqlar va muammolar mavjud:

• 
  O’zbekiston Respublikasiga import operatsiyalarini amalga oshirish o’rtacha 109 kunni tashkil qiladi, bu juda katta fursat bo’lib importga katta to’siqlardan biridir
  

• 
  Importni soliqlar yordamida cheklash yo’lga qo’yilgan bo’lib kirib kelayotgan mahsulotlarga qo’shilgan qiymat solig’i, ayrim tovarlarga esa aksiz soliqlari solinadi, bu esa mahsulot narxining ichki bozorga ancha qimmat bo’lib kirib kelishiga, va o’z-o’zidan uning raqobatbardoshligi pasayishiga olib keladi. Bu bilan import hajmi ham pasayadi.
  
• 
  Bojxona oformleniyasining ko’p vaqtni olishi hamda unga katta to’lovlar
  
• 
  Import operatsiyalarini olib boorish uchun tayyorlanishi kerak bo’lgan hujjatlar sonining ko’pligi va uni tayyorlash jarayonlarining qiyinligi
  
• 
  Valyuta konvertatsiyasi bilan bog’liq bo’lgan muammolar ham importga to’sqinlik qilgan, ammo so’ngi yillarda bu masala ijobiy hal qilinmoqda. Ammo baribir chet el valyutasi konvertatsiyasi vaqti ancha kattaligicha qolmoqda.
  
• 
  Kirib kelayotgan mahsulotlar va ularning ehtiyot qismlariga sertifikatlarni talab qilish.
  
• 
  Import qilinayotgan mahsulotlar haqida TIAISVga tayyorlanishi kerak bo’lgan hujjatlar sonining ko’pligi
  
• 
  Bojxona nazorati hamda uni tashkil qilish bilan bog’liq muammolar
  
• 
  Moliyaviy muammolar
  

Import qilinayotgan mahsulotlarga jami qo’shimcha to’lovlar mahsulot narxining 41% ni tashkil qiladi, bu esa to’siqlar ancha kattaligini ko’rsatib turibdi.
Bular birinchi navbatda import qilinayotan mahsulotlar narxiga hamda ularning kirib kelish vaqtiga ta’sir qiladi. Bu bilan mahsulotlarning ichki bozordagi raqobatbardoshligi pasayadi, hamda mahsulotlarning qimmat narxda bo’lishi aholi turmush darajasiga salbiy ta’sir qiladi.
Mahsulotlarning importi qiyinlashishi o’z navbatida ichki ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta’sir qiladi. Ular o’z ishlab chiqarishlari uchun zarur xom-ashyolarni o’z vaqtida ola olmaydilar, ularning xarajatlari oshadi va milliy iqtisodiyotimizga katta ziyon yetishiga, uning maksimal darajada rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.
Importga katta to’siqlar bo’lishi o’z navbatida boshqa davlatlarning javob harakatlariga olib keladi, yashirin tarzda ular ham har xil to’siqlardan foydalanishga o’tadilar. Mamlakatga kirib kelayotgan investitsiya hajmi ham import cheklanishi bilan o’zining potensialidan cheklana boshlaydi.
Mamlakatimiz eksportni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan tashqi savdo siyosatini olib bormoqda, bu bilan so’ngi yillarda eksport hajmi juda tezlik bilan o’smoqda, mamlakatimiz to’lov balansida muammolar umuman ko’zga tashlanmayapti. Ammo shu bilan bir qatorda eksport operatsiyalariga salbiy ta’sir qiluvchi, ekspotni yanada tez sur’atlar bilan o’sishiga yo’l qo’ymaydigan bir qancha muammolar ko’zga tashlanib turibdi.