- tashqi transport bozorida ishlash uchun xalqaro standartlarga muvofiq
savdo-sotiq va yuk tashish bo‘yicha standart hujjatlarni qo‘llash.
Ushbu turdagi tashishlar, shubhasiz, o‘xshash xususiyatga ega va ko‘pincha
sinonimlar sifatida ishlatiladi, ammo huquqiy jihatdan tashuvchilar o‘rtasida
munosabatlarni tartibga solishda bir xillik yaratish maqsadida qaysi transport turiga
eng ko‘p ustunlik berish masalasi ko‘rib chiqilishi kerak..
Kombinatsiyalashgan tashish tashishning mohiyatini aks ettirmaydi, chunki u
asosan "yuk" tushunchasiga amal qiladi. Aralash tashish transportga qaratilgan -
uning ishlatilish turlari soni, uni "aralashtirish "ma’nosini belgilashga ruxsat
bermaydi.
Xalqaro aralash tashish ichki tashishdan chegaradan o‘tish bilan farq qiladi,
bu chegara punktlarida ma’muriy tartibotlarni amalga oshirish uchun qo‘shimcha
hujjatlar to‘plamini tayyorlash zaruratiga olib keladi.
Xalqaro aralash tashishlar
aralash transport hujjati deb nomlangan yagona transport hujjati asosida amalga
oshiriladi. «Intermodal tashish» atamasi keng ko‘lamli bo‘lib, ijtimoiy hayotning
katta hodisasini aks ettiradi va bu tashishni huquqiy hodisa sifatida belgilash
imkonini bermaydi.
“Multimodal (modal) tashish” tushunchasi chet ellarda muvaffaqiyatli
qo‘llanilmoqda va tarjima maqsadlarida qulayligi uchun universal hisoblanadi.
Multimodal tashishning o‘ziga xos jihati shundaki, “aralash” tashish birinchi
navbatda tashishning holatini emas, balki yukning
talablarini hisobga oladi,
jo‘natuvchi va qabul qiluvchi o‘rtasida o‘zaro transport jarayonini ta’minlaydi.
“Intermodal tashish”- xalqaro tashishlarda (xalqaro transport koridorlaridan
foydalangan holda) yagona transport hujjati bilan yuklarni bitta yuk birligi
bo‘yicha bitta transport vositasidan boshqasiga o‘tkazish yo‘li bilan yetkazib berish
tizimi. Bunday tashishning asosiy elementi - xalqaro tashish talablariga muvofiq
bojxona muhrlanishiga ruxsat beruvchi intermodal yuk bo‘linmasi, bu muhrni
buzmasdan yukka kirish imkoniyatini istisno qiladi. Boshqacha qilib aytganda,
transport vositalarining o‘ziga xos xususiyati bu erda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Bundan tashqari, transport vositasida yuklarni joylashtirish (tashkil etish) yo‘llari
ham yuklarni birlashtiruvchi yuk tashish uchun xarakterlidir. Ba’zi nazariyalarga
ko‘ra, intermodal transport tushunchasi quyidagicha shakllantirilishi kerak:
Intermodal tashish bir yuk tashish uchun bir nechta
transport vositasi orqali
yuklarni yoki yo‘lovchilarni yetkazib berishni anglatishi kerak.
Ushbu yetkazib berish usulining asosiy afzalligi operator tomonidan har xil
tashish vositalaridan maksimal darajada foydalanish, shuningdek yuk tashish
jarayonida ularni jo‘natish, tashish, qayta ishlash, omborlarda saqlash, port ichi
ekspeditorlik ishlari, qabul qilish, rasmiylashtirish kabi qo‘shimcha
xizmatlarni
taqdim etishdan iborat.
Huquqshunoslik adabiyotlarida berilgan ta’rif: multimodal tashuvlarning
asosiy xususiyati yuklarni tashish davomida (“aralash tashish operatori” deb
ataladi) yuklarning xavfsizligi uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olgan shaxsning
mavjudligi va shu bilan birga bitta tashuvchining vazifalarini o‘z zimmasiga
olishida qaraladi. Agar shaxs tashish davomida yuklarning xavfsizligi uchun
javobgarlikni o‘z zimmasiga olmasa, u multimodal tashish operatori emas, balki
ekspeditor hisoblanadi.
Bunday holatda, yuk tashuvchisiga etkazilgan zarar uchun mas’uliyat yuk
tashishning har bir pudratchisiga yuk tashuvchi aybdor bo‘lgan hollar bundan
mustasno.
Multimodal tashish mijozga yoki jo‘natuvchiga bevosita multimodal operator
bilan bevosita aloqa o‘rnatishga imkon beradi, va, albatta,
har bir tashuvchi bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshirilmaydi, shuningdek bu usul qulay va
tejamkorhisoblanadi.
Transport zanjirining elementlari turli xil transport turlaridan iborat
bo‘lganligi sababli ularning sifatli hamkorligi ularning hamkorligini talab qiladi.
Multimodal tashish tizimining uzluksiz va tezkor ishlashini tashkil etish uchun eng
yaxshi rivojlangan transport infratuzilmasi zarur bo‘lib, uning asosiy elementi
terminal tizimi hisoblanadi. Ayni paytda davlatga tegishlm va xususiy terminallar
soni ortib bormoqda.
Misol uchun, G‘arbiy Yevropada bir qator kontinental tarmoqni o‘z ichiga olgan va
bir necha mamlakatlarda transportning turli usullarini birlashtiradigan Yevropa terminal
tizimi mavjud. 1979 yilda BMTEIK (BMT Yevropa iqtisodiy komissiyasi) doirasida
multimodal tashish jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy, texnik, ma’muriy va
huquqiy
masalalarni hal qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ishchi guruhi tashkil etildi.
Har qanday bozor kabi, multimodal tashuvlar bozorida ikki tomon bor: talab va
taklif. Hozirda bunday faoliyatning bir necha yo‘nalishlari mavjud:
- multimodal transport sohasida milliy transport siyosatini o‘rganish;
- xalqaro huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish;
- multimodal tashuvlar uchun jo‘natuvchilar talabining yo‘nalishlarini tadqiq qilish;
- yuk birligining o‘lchamlari, og‘irligi va aralash tashuvlarni tashkillashtirishning
oqibatlari masalalarini hal qilish.
Ta’minot tomonida temir yo‘l transporti bazasida multimodal tashuvlarda ikkita
asosiy usul mavjud. Birinchi usul “piggibek” tashishlar deb ataladi. Bu yuklarni kuzovi
olib qo‘yiladigan transport vositalarida multimodal tashish, treylerlarni avtomobil va
temir yo‘l orqali yuklarni tashishdir.
G‘arbiy Yevropada “piggibek” tashuvlarning ko‘pchiligi
avtomobilsozlik
kompaniyalari tomonidan tashkil etilgan. Ushbu firmalarning ustav kapitalida temir yo‘l
kompaniyalari ulushi cheklangan. Piggibek tashuvlar asosan marshrutning boshlang‘ich
va yakuniy egalariga (masalan, yuk tashuvchi terminali va qabul qiluvchi terminal)
mas’ul bo‘lganligi sababli, terminaldan terminalga xizmat qiladi.
Bozorning boshqa tomoni - multimodal transportning iste’molchilari tomonidan
yaratilgan talab. "Piggibeking" tashuvlar iste’molchilarining aksariyati avtomobilsozlik
kompaniyalari va ekspeditorlardir. Avtotransport kompaniyalari ushbu turdagi
tashuvlarni bir-biri bilan va yuk tashuvchilar bilan birlashtirib, yuk tashuvchilarning
talablarini qondirish maqsadida, raqobatning ortib borayotgani sababli sifat va miqdorni
oshirishga e’tibor bermoqdalar.
Piggibeking ko‘plab korxonalar eksport faoliyatining bir xil sohasidagi hamkorlikni
o‘z
ichiga oladi, chunki katta va mashhur kompaniyalar kichik firmalarning chet ellik
tarqatish kanallarida ishtirok etadilar.
Piggibeking - bu biznesdagi o‘z o‘rnini egallab turgan firmalar sheriklar bilan
xizmatlarni oqilona taqsimlashni ta’minlaydigan holatdir. Ikkinchi usul - konteynerlarda
tashish. Umuman olganda konteynerlarda tashish transport (dengiz, avtomobil, temir
yo‘l va hatto havo) turlari orqali ishlatilishi mumkin. So‘nggi yillarda temir yo‘l
konteynerlarini tashish bo‘yicha mijozlarning qiziqishi ortib bordi.
Dostları ilə paylaş: