Telman orucov
“525-ci qəzet”.19-20.01.2007
Yüklə 3,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“525-ci qəzet”.19-20.01.2007
İngiltərə: təəssüratlar və düşüncələr 71 Ada dövləti olan Böyük Britaniya təkcə öz tarixi keçmişi ilə deyil, həyat tərzi, özünəməxsus qaydaları ilə sehrli, bir qədər də müəmmalı bir ölkə təsiri bağışlayır. İki min il əvvəl (b.e.ə.55-ci ildə) Roma sərkərdəsi Yuli Sezar buraya hücum edərək, ölkənin cənubunu işğal etmişdi. O vaxta qədər isə ada işğallardan yayına bilmişdi. XVII əsrdə dəniz dövlətinə çevrilmiş İngiltərə ayrı-ayrı qitələrə ayaq açmağa başladı, müxtəlif yollarla əsasən koloniyalar yaratmaq və iqtisadi asılılığa salmaq vasitəsi ilə müstəmləkələrə malik olub, böyük imperiya yaratdı. Artıq XIX əsrdə Böyük Britaniya imperiyası insan yaşayan bütün qitələrdə öz müstəmləkələrinə sahib idi, bu kraliça Viktoriyaya, vaxtilə İspaniya imperiyası barədə deyilən “Mənim imperiyam üzərində günəş batmır” sözlərini təkrar etmək hüququnu verirdi. İndi də ingilis dilli xalqlar Şimali Amerikanın nəhayətsiz sərvtələrinə nəzarət edirlər. Bunlarla yanaşı İngiltərə dünyanın sürətli tərəqqisinə yol açan Sənaye inqilabının beşiyi olmaqla bəşəriyyət üçün əvəzolunmaz xidmət göstərmişdir. Bu ölkə ilə qiyabi tanışlıq nə qədər uzun çəksə də, hətta dərin xarakter daşısa da, əyani ünsiyyət daha çox şey vəd edirdi. Maraqlandığın bir diyarı və xalqı yaxından müşahidə etmək, onların müxtəlif cəhətləri ilə təmasda olmaq heç də adicə həvəs adlandırıla bilməzdi. Təyyarə Londonun Qatvik hava limanına yaxınlaşdıqda aşağıda yamyaşıl çəmənliklər, əkin tarlaları gözə dəyir. Şair Cerard Hopkinskin vaxtilə yazdığı “Şirin, xüsusi nəzərə çarpan kənd mənzərəsi”in həqiqət olduğuna yəqinlik tapırsan. Sonralar addımbaşı müşahidə etdiyimiz və xoşladığımız bu mənzərə ingilis ədəbiyyatında və peyzaj rəssamlığında layiqli yerini tutmuşdur. Təyyarə meydanında qarşılamağa çıxmış iyirmi beş il əvvəl ailələrimizin qonşuluq etdiyi, hazırda Londonda yaşayan İlqarla və bir qədər əvvəl tələbə uşaqları ilə görüşə gəlmiş Milli Məclisin bir neçə çağırış deputatı olan yerlimlə mehriban görüşürük. Gənc və köhnə dostumun idman maşınına bənzər “Mersedes”ində paytaxta yola düşürük. Yolların hamarlığı, güzgü səthi kimi düzlüyü o qədər də təəccübləndirmir, mən hətta ekvatorial Afrikada belə rahat və səliqəli magistralları görmüşəm. London ətrafında isə yol şəbəkəsi olduqca mürəkkəbdir. Çünki ölkənin paytaxtı milli nəqliyyat sisteminin bəbəyidir. Elə bil ki, İngiltərədə bütün yollar Londona aparır, başlıca dəmiryol şəbəkəsi də burada birləşir, həm də bu şəhər iri və kommesiya nöqteyi-nəzərindən ən mühüm su nəqliyyatının mərkəzidir. Ona görə paytaxt ətrafında yolların bir-birini kəsib keçməsinə, müasir viadukların çoxluğuna heyrətlənmək lazım gəlmir. Lakin bu mürəkkəbliyə çox sayda nişanlar asanlıqla baş çıxarmaq xüsusiyyəti ilə yanaşı başgicəlləndirici çətinliyə bir sadəlilik verir. Sonrakı müşahidələrim də bir daha təsdiq etdi ki, deyəsən aramlı həyat tərzinə alışmış İngiltərədə və Şotlandiyada heç kəs sürətlə hərəkət etmək barədə düşünmür, cıdırdakı at qaçışına göstərdikləri həvəsdən fərqli olaraq avtomobil derbisini o qədər də sevmirlər, idarə etdikləri nəqliyyatı sakit, mən deyərdim ki, ifrat ehtiyatlılıqla sürürlər. Elə bil ki, maşın sürətlə getmir, yavaş-yavaş üzür, 72 deyəsən hər bir sürücü sükan arxasına əyləşməmişdən əvvəl hirsini, qəzəbini, nəhayət, dəlisovluğunu tərk etdiyi yerdə qoyur, heç vaxt nə sürət və nə də əylənc vurmaqda biruzə vermir, öz təmkinini və soyuqqanlılığını qoruyub saxlamağı bacarır. Orada sürücülərin bir-birini, ya piyadanı söyməsi kraliçaya qarşı qiyam qaldırmaq kimi ağlabatmayan bir hadisə olardı. Yollardakı, şəhərlərin küçələrindəki hərəkət qaydaları bu barədə yanılmadığını bir daha təsdiqləyir. İndicə daxil olduğumuz iri metropoliyada küçələr o qədər də geniş deyildir, səkilər xeyli genişdir, lakin burada tıxaclara olduqca az rast gəlirsən, yalnız şəhərə girəndə və oradan çıxanda, xüsusən iş günü başa çatdıqda bu nizamsızlığın ifadəsi kimi irəliləmə sürətinin bir qədər azaldığını görürsən. Digər təəccübləndirici bir cəhəti isə küçələrdə, yollarda iri minik maşınlarına nadir hallarda rast gəlməkdir. İngilislər kiçik, yığcam maşınlara üstünlük verirlər. Kiçik maşınların mühhəriki nisbətən az işlənmiş qaz buraxır, onu hərəkət vaxtı döndərmək də xeyli asandır, həmçinin böyük olmaması tıxaclara gətirib çıxarmamağa köməklik edir, küçədə saxlayanda da az yer tələb edir və yavaş hərəkət etdikdə onun qorxulu təhlükə törətməsi ehtimalı da azalır. Adətən bir şəhərə və ya mənzərəyə qiymət verərkən onları başqaları ilə müqayisə edirsən. Dünyanın bir çox gözəl şəhərlərini görən adamda isə bu müqayisəni obyektiv aparmaq imkanı yaranır. Çoxları güman edir ki, burada Parisin müstəsna gözəlliyini, Romanın tarixi abidələr bolluğunu, Nyu-Yorkun qüdrət zirvələrini, Pekindəki qədimliliklə müasirliyin vəhdətini, Madriddəki keçmişini hələ qatılığını itirməmiş kölgəsini görməyəcəkdir. Mübaliğəyə yol vermədən demək olar ki, Parisin gözəlliyini, Romanın abidə zənginliyini, Nyu- Yorkun möhtəşəmliyini, Pekinin təzadları yoluna qoyan səmərəli həll üslubunu, Madridin keçmişi yaşatmağa qayısının göz oxşayan nümunələrinin hamısını Londonda seyr etmək mümkündür. Bu şəhərin tarixi Roma işğalı dövründən başlanır. Londonun mərkəzi daha yığcam və daha zəngin olması ilə fərqlənir. Şəhərin arxitekturasında xaricin təsiri danılmazdır, lakin əcnəbi üslublar da ingilis aspektini qəbul etmişlər və bu görkəmdə təzahür edirlər. Memar Kristofer Renin inşa etdiyi tikililərdə isə Avropa Renessansının təsiri özünü daha güclü qaydada biruzə verir. Londonun ən məşhur meydanı Trafalqar-skverdir. Bu meydanı fərqləndirən cəhət orada bağın olmaması və daim adamlarla dolu olmasıdır. Burada 1805-ci ilin oktyabrındakı Trafalqar döyüşünün qəhrəmanı olmuş Horatsio Nelsonun heykəli ucalır. Heykəlin durduğu qələbə sütununun hündürlüyü 55 metrdən çoxdur. Heykəlin ətrafında iki fəvvarə, qara daş şirlər, canlı göyərçinlər vardır. Seçilmiş hərbçilərin xatirə heykəlləri admiralın abidəsini əhatə edir. Fransa və ispan donanması üzərində qələbə günü admiral Nelson flaqman gəmisinin göyərtəsində gəzişərkən yaxınlıqdakı fransız gəmisindən snayperin atdığı güllə onu ölümcül yaralamış, az sonra o, həyatla vidalaşmışdı. Admiral Nelsonun ledi Hamiltonla sevgisi də onun hərb şücaəti kimi şöhrət tapmışdı və bu ehitarslı məhəbbətdən yeganə qızları yadigar qalmışdı. Abidənin əhatəsindəki daş dövrədə onun döyüşdən əvvəl gəmilərinə göndərdiyi sözlər nəşr olunmuşdur: “England expects that every man will do his duty» - «İngiltərə gözləyir ki, hər kəs öz borcunu yerinə 73 yetirəcəkdir». Skverin (meydanın) şimal hissəsində Milli Qalereyanın sütunlu binası yerləşir. Nelsonun abidəsindən cənubda isə kral I Çarlzın heykəli ucalır. Bir qədər cənubda isə baş nazirin iqamətgahı olan Dauninq-strit, 10 yerləşir. Bu evlərdən ibarət gödək küçədə, baş nazirin iqamətgahının yanında hökumət binaları sıralanır. Parlament skver isə Britaniyanın iki mühüm binasına, Parlamentin palatalarına və Vestminister abbatlığına aparır. İngiltərə Parlamenti 1265-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır, parlamentizmin tarixində və inkişafında xüsusi yer tutur. Turistlər üçün maraqlı olan yerlərdən biri isə hazırda kraliçanın yaşadığı Bukingem sarayıdır. Bu saray XVIII əsrin əvvəlində Bukingem hersoqu tərəfindən tikdirilmiş, altmış il sonra kral III Corc tərəfindən satın alınmışdır. İlk dəfə kraliça Viktoriya Bukingem sarayını monarxların London iqamətgahına çevirmişdir. Trafalqar-skverdə dolaşdıqdan sonra Milli Qalereyanı ziyarət etməmək bağışlanmaz günah sayıla bilərdi. Britaniyada olan rəsm əsərlərinin ən böyük kolleksiyası məhz burada nümayiş etdirilir. Qalereyada Renessas rəssamlarının əsərləri geniş yer tutur. Bu muzey italyan, ispan, holland, fransız və ingilis rəssamlarının bir sıra inciləri ilə öyünə bilər. Buradakı tablolar təkcə unikal və bütün dünyada məşhur olmaları ilə deyil, həm də onların düşünülmüş ardıcıllıqla təqdim edilməsi ilə seçilir. Burada müxtəlif milli rəngkarlıq məktəblərinin tarixi inkişafı haqqında geniş məlumat almaq mümkündür. Sandro Bottiçellinin «Venera və Mars», Rafaelin «Asideya madonnası», Mikelancelonun «Xristin dəfn edilməsi», Leonardo da Vinçinin «Madonna kahada» əsərləri bu İntibah titanlarının yaradıcılığı ilə yenidən tanış olmaq imkanı yaradır. Muzeydə Titsianın dini mövzudakı tabloları nümayiş etdirilir. Flamand rəssamı Paul Rubensin «Parisin məhkəməsi» tablosu mübahisə edən üç ilahə barədəki qədim mifin təsvirindən daha çox qadın bədəni gözəlliyinin tərənnümünə həsr edilmişdir. İspan Dieqo Velaskesin «Venera güzgü qarşısında» tablosu da canlı fərdi obraz yaratmaqla qadın bədəninin cazibədarlığını nümayiş etdirir. Lakin burada naturalizmdən əsər-əlamət yoxdur, yüksək sənət poeziyası vardır. Holland Rembrandtın «Qocalıqda avtoportret» əsəri məşhur rəssamın çəkdiyi əzabları, onu daxili aləmini göz önünə gətirir, şəxsiyyətin mənəvi yüksəlişini əks etdirir. İspan rəssamı El Qrekonun «Alverçilərin məbəddən qovulması» tablosu isə İncil əhvalatlarına həsr edilmişdir. Burada İisus Xristin fiqurası ön plana çəkildiyindən daha cazibədar görünür. İngilis rəssamlığı isə Uilyam Hoqartın, Tomas Qeynsboronun, Con Konsteblin əsərləri ilə, əsasən axırıncıların peyzaj tabloları ilə təqdim olunur. Alman rəssamı Kiçik Hans Holbeyn ömrünün son onilliyini İngiltərədə yaşayıb-yaratdığından onun yaradıcılığına xüsusi məhəbbətlə yanaşılır. Muzeydə onun məşhur «Elçilər» («Səfirlər») əsəri nümayiş etdirilir. Bu əsərlərin bir çoxu reproduksiyalardan artıq yaddaşlara hopmuşdu. Lakin onlarla orijinalda yenidən görüş isə adama böyük sevinc bəxş edir. Eks-deputat lövhələrdəki məlumatları diqqətlə oxuyub, tablolarda təsvir olunanlara daha dərindən nüfuz etməyə cəhd göstərirdi və yorğunluğumuza baxmayaraq həqiqətən bu incilərdən ifadə oluna bilməyən bir həzz aldıq. Muzeylə tanışlıqdan sonra biz onun Londonda təhsil alan dörd oğlunun 74 yaşadığı şəhərin ucqarında yerləşən evə yollandıq. Onlar iki mərtəbəli beş otaqlı evdə yaşayırlar, daha doğrusu evi kirayə götürmüşlər. Evin arxada artırma rolunu oynayan kiçik meydançası, aşağıda isə çəmənlikdən və ağaclardan ibarət olan həyəti vardır. Tələbə qardaşlar səhər yeməyini və şamı yay vaxtı mətbəxin davamı rolunu oynayan bu üstü açıq hollda təmiz havada yeyirlər. Onlar universitetdə oxumaqla yanaşı işləyirlər, özlərinin qazancı hesabına kirayə pulunu verir, təhsil, qida xərclərini ödəyirlər. Ortancıl qardaş beynəlxalq kommersiya üzrə mütəxəssisdir, daxili kommersiya şəbəkəsində işləyir və iki bankdan işləmək barədə təklif almışdır. Böyük qardaş həkim sertifikatı və lisenziyası almışdır, dildən dörd imtahan verdikdən sonra şəhərdəki klinikalardan birində işləyəcəkdir. Üçüncü qardaş mühafizə xidmətində çalışır və vaxtaşırı Uimbldon stadionunda keçirilən mühüm futbol oyunlarına pulsuz baxmaq imkanı qazanır. Kiçik qardaş isə kompyüterlərin sirlərinə yiyələnmək niyyətindədir. Həkim olan qardaş hədiyyə kimi mənə Londonda maraqla oxunan yazıçı kimi tanınmış Robert Harrisin yeni «Imperium» kitabını bağışladı və Tsitseronun həyatından bəhs edən bu əsər həm də onun zövqü barədə təsəvvürümü bir qədər də möhkəmləndirdi. Bizi isə daha çox maraqlandıran ingilislərin düşüncə və həyat tərzlərinə bələd olmaq idi və belə imkanları əldən vermək istəmirdik. İngilislərin ən yaxşı xüsusiyyətlərindən biri soruşulan hər şeyə səbirlə cavab vermələri, sualı cavabdan əvvəl dəqiqləşdirmələri, şəhəri yaxşı tanımayan adama hər cür köməklik göstərməyə daim hazır olmalarıdır. Onlara müraciət edildikdə öz niyyətlərini elə bil ki, unudub, könüllü xidmət göstərməyi özlərinin borcu kimi ön plana çəkirlər. Avropada adamların bir-birinə qarşı nəzakətli və həssas davranmaları adi haldır. Ancaq xahiş edən adama lazım olduğundan artıq köməlik göstərmək əziyyətinə qatlaşmaq xüsusiyyəti ilə ilk dəfə İsveçrədə rastlaşmışdım. İndi isə bunun daha qabarıq nümunələrini addımbaşı İngiltərədə görürdüm. Metroda tanış olduğumuz ingilis nəinki xəritədə axtardığımız ünvan barədə bizə geniş izahat verdi, sonra isə əlavə etdi ki, elə özü də həmin stansiyaya gedir, orada da öz yolundan ayrılıb, axtardığımız yerə qədər bizi müşayiət etdi. Bu əziyyətinə razı olmasaq da, londonlulara xas olan qonaqpərvərliyi nümayiş etdirməkdən o, daxilən həzz alırdı. Başqa bir vaxt isə biz şəhərin sakini olan bir hindli ilə tanış olduq. O, Hindistanın Qucarat ştatından idi, orada yaşayan parsları da, onların ən zəngin nümayəndəsi olan milyarder Tatanı da tanıdığını bildirdi, Mahatma Qandinin həmyerlisi olduğu ilə fəxr etdiyini də yada salmağı unutmadı. O, qırx ildən çoxdur ki, Londonda yaşayır və tikintidə dülgər işləyir. Doğma ştatından olan qızla ailə qurmuş, hinduizm dininə məxsus olan nişanələri və ibadətləri qoruyub saxlamışdır. Alnındakı qırmızı süni xal da onun dini mənsubiyyətindən xəbər verirdi. Yeni vətənindəki milli, irqi münasibətlərə marağımızı hiss etdikdə, o, səmimi qaydada bildirdi ki, burada yaşadığı uzun müddət ərzində irqçilik təzahürlərinə rast gəlməmişdir. Mənfi münasibətin nümayişi üçün isə onun dərisinin rəngi və digər antropoloji xüsusiyyətləri yaxşı nişangah rolunu oynaya bilərdi. İngiltərədəki qibtə edilən qaydalardan biri muzeylərə pulsuz, sərbəst şəkildə daxil olmaq imkanıdır. Muzeylər supermarketlər kimi olduqca təmiz saxlanılır, döşəmədə toz və hansısa 75 çirk ləkəsi görmək mümkün deyildir. Fərqləndirici digər bir cəhət də sərt qadağaların olmamasıdır. Dünyanın əksər muzeylərində addımbaşı iradlarla rastlaşmaq təhlükəsi olduğu halda, burada gələnlərə xəbərdarlıq edilməsi yəqin ki, istisna hal sayıla bilər. Britaniya muzeyi dünyanın ən məşhur arxeoloji və etnoqrafik muzeyi sayıla blər. Buradakı eksponatlar müstəsna tarixi və elmi dəyərə malikdirlər. Muzeydə Akropol məbədlərindən gətirilmiş çox sayda barelyef nümunələri ilə tanış olmaq imkanı qazanırsan. Bu mərmərdə yonulmuş insan və at təsvirləri qədim yunan heykəltəraşlığının olduqca yüksək səviyyəsini nümayiş etdirir. Özü də onlar statik qaydada deyil, hərəkətdə, ekspressiyada verilmişdir, onu yaradanların anatomiyaya da yaxşı bələd oludqları qənaətinə gəlirsən. Bu eksponatlar Yunanıstan Osmanlı imperiyası əsarətində olarkən ingilislər tərəfindən ələ keçirilib, vətənlərinə gətirilmiş, sonralar isə muzeyin mülkiyyətinə verilmişdir. Antik dünyaya məhəbbət bəsləyən bu adamlar həmin hərəkətləri ilə bəşəriyyətin öyündüyü bu mədəni sərvətlərin qorunub saxlanmasına bəlkə də əslində əvəzsiz xidmət göstərmişlər. Yunanlar nə qədər narazılıq etsələr, gileylənsələr də, hətta tarixi keçmişlərinin yadigarlarını qəsb edən saydıqları bu adamlara minnətdar olmalıdırlar ki, onlar bu nadir nümunələrin qarət edilməsinin, itib-batmasının, hansısa varlı bir adamın şəxsi kolleksiyasında gizlədilməsinin qarşısını bəlkə də qanunsuz hesab edilən hərəkətləri ilə almağı bacarmışlar. Yunanlar Parfenon məbədindən götürülmüş, Fidinin yaratdığı ilahə Afinanın qızıl heykəlinin daim xiffətini çəkirlər və bu məsələdə də ingilisləri təqsirləndirirlər. Britaniya muzeyinin ən maraqlı eksponatlarından biri Assuriya heykəltəraşlığının monumental abidələri olan daşdan yonulmuş, insan – həm kişi, həm qadın başı olan nəhəng, qanadlı şir heykəlləridir. Assuriya incəsənəti miladdan əvvəlki dövrün 1500-cü ilindən 612-ci ilinə qədər olan doqquz əsri əhatə edir. Muzeydəki əsərlər həmin sənətin ən muhüm nümunələri olmaqla vaxtilə giriş qapılarının keşiyini çəkir, həm də barelyerlər kimi divarları bəzəyirdi. Əvvəllər isə bu fiqurlardan rəsm əsərlərində döyüş və ov səhnələrini təsvir etmək üçün istifadə edilirdi. İri həcmli bu heykəltəraşlıq nümunələri möhtəşəmlikləri ilə fərqlənirlər. Bir çox muzeylərdə qədim Misirin sfinksləri nümayiş etdirilsə də, qanadlı şir fiqurları bu muzeyin eksponatlarına müstəsnalıq xüsusiyyətləri bəxş edir. Bu böyük məbədlə tanış olmaq üçün günlərlə vaxt sərf etmək lazımdır, tələsik müşahidə isə maraq yanğısını lazımınca söndürə bilmir. Yeganə pullu muzey isə madam Tyusso muzeyidir. Buradakı mum fiqurlara tamaşa etmək istəyi yəqin ki, adamlarda böyük şəxsiyyətlərə virtual qaydada olsa da yaxınlaşmaq istəyindən irəli gəlir. Ona görə də muzeyə girmək arzusunda olanların küçədə dayanan növbəsi azalmaq bilmir. Digər məşhur yer isə yazıçı Konan Doylun təxəyyülündən yaranan Şerlok Holmsun Beyker-stritdəki ev muzeyidir. Bura ilə daha çox ruslar maraqlanırlar. Axı bir vaxtlar xəfiyyə Şerlok Holmsun macəraları SSRİ məkanında sevilə-sevilə oxunurdu və bu marağı həmçinin kinofilmində dünyada onun ən uğurlu obrazını yaratmış artist Vasili Livanovun oyunu xeyli yüksəltmişdi. Londonu oludqca yaxşı qulluq edilən iri və gözəl parklar şəhəri adlandırmaq 76 olar. Ən iri park sayılan Hard-park da, Qrin-park da, Recent-park da çəmənlikləri, dendroloji ağacları və kolları, xüsusən gül-çiçəkləri ilə gözü oxşayır. Gül-çiçəklər xüsusi qayğı, harmoniyanı nəzərə almaqla seçilir, bəzi çiçəklər dibçəklərdə olsa da, elə ustalıqla düzülür ki, elə bil torpaqdan baş qaldırır. Marbl tağının şimalında yerləşən Recent -parkdakı çiçək ləklərinin hər biri gözəlliyinə, rəngarəngliyinə görə dahi rəssamın fırçasından çıxış tablonu yada salır. Bura vaxtilə kral VIII Henrinin ov qoruğu imiş. Yəqin ki, görkəmli fransız rəssamı, impressionizmin banisi Klod Mone bu parkların mövcudluğu müqabilində öz tablolarını yaratmaq üçün həyətində natura rolunu oynayan gül-çiçək ləkləri düzəltmək əziyyətinə qatlaşmağı lazım bilməzdi. Londonda parklar bir-birinin yaxınlığında, biri digərinin tamamlamaq qaydasında yerləşir. Hayd-park yaxınlığındakı Kensiqton bağlarında Londonun ən əlamətdar abidələrindən biri olan Albert memorialı yerləşir. Bu hündür qızıl suyuna çəkilmiş abidəni aşağı qatda təsvir olunan 175 adam heykəli əhatə edir. Abidə kraliça Viktoriyanın sevimli əri və müdrik insan olan Albertin 1861-ci ildəki ölümünün on illiyi münasibətilə ucaldılmışdır. Albert sonuncu məktubunu Vətəndaş müharibəsinə cəlb edilmiş Birləşmiş Ştatlara göndərmişdi. Bu vaxt ingilislərin «Trent» gəmisində yoxlama aparılarkən Konfederatın elçiləri tanınmış və bu Şimalda böyük hay-küyə, İngiltərəyə qarşı müharibəyə başlamaq çağırışlarının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu. Yalnız prezident Abraham Linkolnun ehtiyatlılığı və Albertin onun mövqeyinə dəstək verməsi iki ölkə arasında silahlı münaqişə başlanmasının qarşısını almışdı. Albertin ölümü Viktoriyanı olduqca mütəəssir etmişdi və əziz ərinin itkisinə görə kraliça uzun müddət tənhalığa qapılmışdı. Parkdan kənarda, memorialın qarşı tərəfində yeddi min nəfərlik tamaşaçı yeri olan, ellipsoid formalı və qübbəli Royal Albert Hollun binası ucalır. Burada çox sayda kollec və muzey yerləşir. Ümumiyyətlə, Londonu həm də heykəllər şəhəri adlandırmaq olar, lakin buradakılar fiqurları SSRİ-də qoyulan heykəllərdən fərqli olaraq iri həcmlərdən, böyük kütləli olmaqdan mitinq jestlərindən xalidir. Onlarda insanlar özlərinə xas olan adi pozalarda təsvir olunurlar. Mərkəzdə ucaldılan ser Uinston Çörçillin - bu görkəmli dövlət xadimi və XX əsrin Demosfeni sayılacaq bir natiqin heykəlində patetika əlamətləri yoxdur. Elə bil ki, bu iri gövdəli adam çəliyinə söykənərək İkinci dünya müharibəsi vaxtı faşistlərin aviasiya bombardmanlarının dağıtdığı binalara baxmaq üçün gəldiyi kimi, indi də fikirli-fikirli yavaş addımlarla küçədə gəzir. İngilisin gözündə dahi də, qəhrəman da hər şeydən əvvəl insandır, onun ən uğurlu ifadəsi də başlıca təyinatının vəsfinə tapılır. Burada real şəxsiyyətləri mifləşdirməyə yol verilmir, onun böyüklüyü nümayiş etdirilərkən uğursuzluqları, şəxsi xarakterində olan çatışmazlıqlar ört-basdır edilmir, çünki nöqsanlar ləyaqətlərin inkarına xidmət etmir, əksinə onların fonunda fövqəltəbii xüsusiyyətlər daha qabarıq nəzərə çarpır. Bu fikri kraliça I Elizabetin, dahi Şekspirin tərcümeyi hallarında gizlədilməyən detallar parlaq qaydada sübut edir. Bu xalq öz tarixinə olduqca məhəbbətlə, həm də onu qoruyub hifz etməkdən 77 irəli gələn obyektivliklə, qərəzsizliklə yanaşır. İngilislər çox sayda tarixi şəxsiyyətlərinə öz ehtiramlarını onların xatirəsini tirajlaşdırmaqda görmürlər. Lakin burada da azacıq istisna halları vardır, bunu sağlığında «Virgin» - «Bakirə» ləqəbi daşıyan kraliça I Elizabet və dövlətin tarixində ən uzun müddətdə 63 il ərzində tax-tacda olmuş Viktoriya təşkil edir. Bu iki tarixi şəxsiyyət küçələrin, meydanların, qatarların adlarında yaşayırlar və onlar artıq daha çox rəmz rolunu oynayırlar. Onların müqayisələrə sığmayan əməlləri bu xatirələrə ölməzlik bəxş etmişdir. I Elizabet xalqı 1588-ci ildə İspanların Məğlubedilməz armadası üzərində əvvəllər müşkül görünən qələbəyə səsləmiş, döyüşçüləri ruhlandırmaq üçün özü onların yanına gəlib, alovlu nitq söyləmişdi. Nəticədə, təbiətin də köməyi ilə ispan donanmasının darmadağın edilməsi İngiltərəni mühüm dəniz dövlətinə çevirmiş, onun qüdrətini və nüfuzunu xeyli yüksəltmişdi. İngiltərə əmin-amanlıq və çiçəklənmə dövrünə qədəm qoymuşdu. Bu gələcək böyük imperiyanın yaranması üçün okeanların qapısını ona açmış və ölkəyə nəhayətsiz imkanlar vermişdi. I Elizabet xalq arasında çox populyar idi. Bu kraliçanın hökmranlığı illəri İngiltərənin «qızıl dövrü» adlanır, bu dövrdə ədəbiyyat, teatr görünməmiş yüksək səviyyəyə qalxmışdı. Şekspirin pyesləri antik dövrün teatrını da zənginləşdirərdi, heç şübhəsiz, dahi dramaturqlar olan Esxil, Sofokl və Evripid özləri uyduqları panteonda bu orta əsrlər dühasına layiq olduğu yeri verərdilər. Kraliça Viktoriya da yaşadığı epoxaya öz adını vermişdir. O, sadəcə imperatriça deyildi. Napoleon dövründə memarlıqdakı və tətbiqi sənətdəki üsluba «amper – imperiya» adı verildiyi kimi, onun hökmranlığı dövründə bir qrup mədəniyyət xadimi yeni üslubun tərəfdarları kimi özlərini «viktoriyaçılar» adlandırırdılar. Bakirə kraliçadan fərqli olaraq Viktoriya böyük siyasət qayğılarına baxmayaraq sevimli ərinə sədaqətli arvad olaraq qalırdı, dörd oğul və beş qız doğmuşdu. 42 yaşında dul qalanda onun doqquz uşağı var idi. Onun dövründə həm də monarxiyanın nüfuzu xeyli artmışdı. İngilislərin öz tarixlərinə sevgisi heç də baş vermiş hadisələri süni şəkildə boyamaq, onlara ifrat parlaqlıq vermək kimi ağılsız hədlərə gəlib çatmır, onun solğun səhifələrinə bəraət vermək, haqq qazandırmaq meyillərinə məhəl qoymurlar. İngilis tarixçiləri öz xalqının və ölkəsinin salnaməsinə saxta qədimlilik vermək, bu yeri tarixin beşiyi adlandırmaq kimi şirnikləndirici aldanışdan çox-çox uzaqdırlar. Onlar nə Qay Yuli Sezarın «Qall müharibəsi haqqında qeydlər» kitabında adada yaşayan uzaq əcdadlarının primitiv, yayımvəhşi həyat tərzi keçirməsi barədəki mülahizələrini inkar etmək və onlara düzəliş vermək fikrinə düşmürlər, nə də Kamelot hökmdarı və özlərinin iftixar mənbəyi olan kral Arturun tarixi deyil, yarımmifik şəxs olduğunu etiraf etməkdən yayınmırlar. Əksinə, onu da qeyd edirlər ki, qədim Roma minillik dəqiq tarixə malik olduğu, qələmə alınmış görkəmli şəxsiyyətlər və hadisələr bu tarixin səhiflərini bol-bol bəzədiyi halda, ingilislər belə bir vaxtda meydana gələn və VI əsrə aid edilən qəhrəmanın mövcudluğunua böyük şübhə altında yanaşmağa məcburdurlar. Onlar olduqca düzgün hərəkət edirlər, çünki tarix üzərinə vurulan boya bir qədər sonra parçalanıb, yoxa çıxır. Tarixi saxta tədqiqatlar, maddi dəlillər, uydurulmuş artefaktların 78 köməyi ilə saxtalaşdırmaq yoluna düşənlər tezliklə özlərinin aldandıqları qənaətinə gəlməli olurlar. Bəzi xalqlardakı bu iyrənc adət onların xeyrinə yox, əslində ziyanına işləyir. Saxta tarix hökmən özü-özünü ifşa etməli olur. İngilis öz ədəbi dilini də minilliklərin arxasına aparıb çıxarmır, bu xalqın öz mənşəyi qarışıq olduğu kimi, dili də poliqlotdur, müxtəlif mənbələrdən götürülmüşdür. V və VI əsrlərdə burada məskunlaşan anqlo-saksonların dili müasir ingilis söz tərkibində üstünlük təşkil edir. İngilis dili yalnız 1362-ci ildə yenidən bərpa edilərək rəsmi dil elan olunmuşdur. Dilin yayılması ilə xarakterik ingilis həyat tərzi də üstün gəlməyə başladı. Qədim xalq olsa da italyanların ədəbi dili də XIII əsrdə meydana gəlmişdir. Dante Aliqyerinin məşhur «İlahi komediya»sı da bu dildə yazılmışdı. XIV əsrdə yaşamış Cefri Çoser isə ingilis xalqının ilk böyük şairi hesab olunur. Onlar İngiltərədə ilk mərkəzləşmiş dövlətin əsasını 1066-cı ildə qoyan normandiyalı I Uilyamın, Uilyam Fatehin olduğunu, İngiltərə taxt-tacında şotlandların, hollandın, almanların olduğunu tarixi mənsubluğu şübhə doğurmayan bir fakt kimi qələmə alırlar. Hannover sülaləsindən olan bəzi Böyük Britaniya kralları hökmranlıqlarının ilkin dövründə heç ingilis dilində danışa bilmirdilər. Vaxtilə kral I Eduard ingilis dilində danışa bilməmək cəhətindən hiyləgərliklə istifadə edərək, ingilis ağalığı ilə razılaşmayan uelsliləri aldatmışdı. O, narazı uelslilərə demişdi ki, Uelsdə doğulan və ingiliscə danışa bilməyən bir şəxsi sizə hökmdar təyin edəcəyəm. Bu onun dünən burada doğulmuş, gələcək kral II Eduard olacaq doğma oğlu idi. Vədin mahiyyətindən baş çıxarmayan uelslillər əvvəlcə sevinmiş, sonra aldandıqlarını anlamışdılar. XIII əsrin sonunda kralın həmin oğlu ilk dəfə Uels prinsi tutulunu qəbul etmiş və o vaxtdan indiyədək taxt-taca iddialı olan prins bu titulu daşıyır. Bir şotland yazıçısının yazdığı kimi İngiltərəyə hökmranlıq edənlər arasında Oliver Kromvelldən başqa əslən ingilis olan heç kəs olmamışdı. Birinci dünya müharibəsi illərində Britaniya Almaniya ilə müharibə apardığından kral V Corc öz alman soyadının Böyük Britaniya taxt-tacına uyğun gəlməməsinə görə ondan imtina etmiş və özündən başlayan sülaləni Vindzor sülaləsi adlandırmışdı. İngiltərə və Şotlandiya şəhərlərindəki heykəllərə əsasən bu xalqların tarixini açılmış kitab kimi oxumaq olar. Onlar hətta başqa xalqlardan olan həmyerlilərinə, həmçinin müttəfiqlərinə ehtiramla yanaşmaqda xəsislik göstərmirlər. Londonda Birinci dünya müharibəsinin qəhrəmanı, Fransa marşalı Ferdinand Foşun heykəlini gördükdə xeyli təəccübləndim. Düzdür, müharibənin son dövründə o, mütəffiq qüvvələrin baş komandanı olmuşdu. Və müharibə bitəndən on il sonra vəfat etdikdə Napoleonun cəsədi saxlanılan Əlillər evində dəfn edilmişdi. Minnətdar ingilislər müharibənin qələbə ilə başa çatmasında dəyərli xidmətləri olmuş bu sərkərdənin xatirəsinə məhz belə yüksək qiymət vermişdilər. Mançestrin mərkəzində isə İngiltərənin baş naziri olmuş, London polisini yenidən təşkil etdiyinə görə ictimai asayişin müdafiəçilərinin «Pilçilər» və ya «Bobbilər» kimi onun adını daşıdıqları və atdan yıxılıb ölən Robert Pilin heykəli qoyulmuşdur. Ondan bir qədər aralıda şəhərin küçələrinin birində dayanıb gəlib-gedənlərə tamaşa 79 edən bürünc heykəl diqqəti cəlb edir. Bu utopik sosializmin banilərindən biri olan Robert Ouendir. Digər nəzəriyyəçi həmkarlarından-Tommazo Kampanelladan, Morellidən, Mablidən, Sen-Simon və Şarl Furyedən fərqli olaraq Robert Ouen pratiki olaraq sosial islahatçı kimi tanınırdı. 1840-cı ildə Lankaşirdəki Lanark pambıq fabrikalarının meneceri və həmmülkiyyətçisi olmuşdu. Və burada sosial rifah proqramını tətbiq etmiş və «icma modelini» qurmuşdu. Onun sosialist nəzəriyyəsi digər eksperimental icmalarda da sınaqdan keçirilmişdi. Lakin bütövlükdə uğursuz nəticə ilə üzləşmişdi. Elmi marksizmin banilərindən biri olan Fridrix Enğelsin fabrikaları da Mançester şəhərində yerləşirdi və o özü çox vaxt burada yaşayırdı. Londonun Hayget qəbiristanlığında isə Karl Marksın qəbirüstü büstü ucalır. Marks ömrünün xeyli hissəsini bu şəhərdə yaşamış və burada, özü də Britaniya Muzeyinin kitabxanasında «Kapital» əsərini yazmışdı. O, peyğəmbərcəsinə qeyd edirdi ki, kütlələr bu ideyaya sahib olduqdan sonra o, maddi qüvvəyə çevriləcəkdir. Həqiqətən də marksizimlə silahlanmış bolşeviklərin rəhbərliyi altında Rusiyada sosialist inqilabı qalib gəldi, yeni cəmiyyət qurulmağa başladı. Sonralar isə dünyada sosializm sistemi meydana gəldi. Dünya iki qütbə bölündü. Əvvəlki qütblər isə imperiyalarda və müstəmləkələrdə təmsil olunurdu. Lakin real sosializmin ömrü uzun olmadı, bir əsrdə doğulub, onda da süquta düçar oldu. SSRİ-nin iflasa uğraması və dağılması ilə dünya sosializm sistemi sıradan çıxdı, onun yerində Kuba və Şimali Koreya kimi xırda qəlpələr qaldı. İngiltərə Sənaye inqilabı vasitəsilə digər bir quruluşu kaptalizmi meydana gətirmişdir. Bu cəmiyyətdəki istismarı ifşa edərkən Marks öz «Kapital»ında faktiki sübutlar kimi fabriklərdə istehsal və əmək şəraitini yoxlayan nəzarətçilərin yazılı məlumatlarına geniş yer vermişdi. Sosializmdən fərqli olaraq kapitalizm öz qüsurlarına və eybəcərliklərinə heç də aludə olmurdu, vurulmurdu, onları ört- basdır etmir, diqqətdən yayındırmırdı. Əməyin, istehsalın təşkilində aparılan islahatlar yolu ilə bu anadangəlmə ləkələrindən azad olmağa çalışırdı və buna tədricən nail olurdu. Hələ 1880-ci illərdə Bismark Almaniyada işçilərin sosial müdafiəsinə dair geniş tədbirlər həyata keçirmişdi. İngiltərədə isə 1911-ci ildə ilk dəfə işsizlik üzrə sığorta tətbiq edilmişdi. Kapitalizm öz dayaqlarına, ona həyat verənlərə qayğı göstərməyə başladıqda, bu işdə elmi-texniki tərəqqinin, texnoloji inqilabın da rolu heç də az deyildi, kapitalla əmək arasındakı ziddiyyətlər azaldı, antoqonizimdən uzaqlaşdı. Kapitalın əməyə göstərdiyi qayğı, onun özünün daha sürətlə böyüməsinə, çiçəklənməsinə şərait yaratdı. Sosializm isə ümumən sosial güzəştlər bünövrəsi üzərində qurulsa da, işsizliyi hər cür, hətta səmərəsiz yollarla aradan qaldırsa da, əhalinin sosial rifahını əsaslı qaydada yaxşılaşdıra bilmədi, bu mübarizə müstəvisində kapitalizmə hərtərəfli uduzdu. Maddi rifahı yüksəltmək şüar və arzudan o tərəfə keçə bilmədi, ərzaq təminatındakı çətinliklər və məhdudiyyətlər vaxtaşırı, əslində ardıcıl olaraq təkrar olduğundan bir vaxtlar müqqədəslik haləsinə bürünmüş məqsədlər də gözdən düşdü, öz saf əhəmiyyətini itirdi, ehtiyac seli təsadüfən baş qaldıran azacıq xoşbəxtlik nişanələrini silib yoxa çıxardı. Bibliyadakı «Xoşbəxtlik torpağı» kimi nəzəriyyənin vəd etdiyi parlaq gələcəyin 80 aldadıcı parıltısı da sönməyə başladı və bu ilğım artıq şüurlara və ürəklərə təsir göstərmək gücündə deyildi. Real sosializm özünün hədd bilməyən iddialları və olduqca cılız imkanları ilə gözdən düşdü, özünün «gil ayaqlar üzərində gəzən Koloss» olduğunu biruzə verdi. Əvvəllər bütün çətinliklərə dözüm təlqin edən məslək möhkəmliyi də ovxalanıb, küləyin sovura biləcəyi toz təpəsinə çevrildi. Böyük dövlət dağıldıqdan sonra, onun xarabalığı üzərində baş qaldıran yeni dövlətlər həm irsdən gələn, həm də zəifliyindən sirayətləndiyi problemlər xəstəliyinə tutuldu, bədbəxtlikdən həm də buna milli münasibətlər zəminində yaranan və başqasının ərazisinə yiyələnmək məkrindən əmələ gələn silahlı münaqişələr əlavə olundu. İngiltərə, bəxti gətirilməyin bariz sübutu kimi ancaq bir qanlı inqilabla üzləşməli oldu, vətəndaş müharibəsindən başlanğıcını götürən bu münaqişə tarixdə ilk dəfə kralın boynunun vurulması ilə nəticələndi. Lakin 100 min nəfərin qurban getməsinə səbəb olan həmin faciəli dövr heç iki onillik də davam etmədi və ölkə yenidən əmin-amanlıq bəxş edən monarxiya sisteminə qayıtmalı oldu. Fransada isə bir əsr yarım sonra baş verən inqilab öz sələfindən kralı edam etməyi qəbul etsə də, daha qanlı xarakter daşıdı. Ölkə sarsıntılara məruz qaldı, inqilabın meydana gətirdiyi gilyotinadan da betər olan Avropa üçün Napoleonu siyasət və müharibə səhnəsinə atması ilə qitənin torpaqlarının qanla suvarılmasına yol açdı. Sonra Napoleon ordusunun acı məğlubiyyətləri dövrü gəldi və Fransa da şimal qonşusu kimi monarxiya xilas kəmərinə əl atsa da, inqilabın caynaqları XIX əsrin sonrakı onilliklərində onun boğazını boğmaqda davam etdi. İngiltərə isə hər cür təhlükələrə baxmayaraq daxilindəki sabitliyi qoruyub saxlaya bildi. İngilislərin məişət qaydaları da keçmişi kimi digər avropalılarınkından və amerikanlarınkından fərqlidir. Bu qaydalar zaman keçdikcə belə qüvvədə qalmaqda davam edir. Adi bir cəhəti götürək: su kranının altındakı tasda hökmən ortadakı deşiyi qapamaq üçün klapan vardır. Kranın özü də olduqca gödəkdir və az qala yanındakı tas divarına dəyir. Bu isə əli-üzü yumaqda xeyli çətinlik törədir, çünki ovucu su ilə doldurmaq mümkün olmur. Bu ondan irəli gəlir ki, ingilislər bizim kimi krandan gələn su ilə əl-üzlərini yumurlar, onlar tasın aşağıdakı deşiyini bağlamaqla onu su ilə doldurur və onda əl-üzlərini yuyurlar. Suya sabun köpüyü və əlavə nə qatılsa da fərqi yoxdur, onlar bunu çirkli hesab etmirlər, həmin su ilə yuyunmaqda davam edirlər. Yuyunma qurtardıqdan sonra deşik açılır və çirkli su axıdılır. 1960-cı illərdə keçmiş baş nazirin jurnalist oğlu – Ralf Çörçill Moskvaya gələndə «Rusiya» mehmanxanasında yaşayırmış, nömrəsində vacib sanitariya qurğusu xarab olduğuna görə hay-küy qaldırıbmış. Vətəninə döndükdən sonra tənqidi yazı yazmış, rusların çox geri qaldıqlarını həm də onunla əsaslandırıbmış ki, burada hətta tasdakı deşiyi bağlamaq üçün klapan da yoxdur və onlar bu çatışmazlığa əhəmiyyət də vermirlər. Bəlkə də bəzilərinə bu qeydlər əhəmiyyətsiz məsələ kimi görünə bilər. Lakin məişət qayğıları xalq haqqında çox şeyləri deyir. Çörçill özü də Amerika haqqında demişdi: «Burada tualet kağızı çox nazik, qəzetlər isə çox qalındır». Amerikalılar isə İngiltərə müstəmləkəçiliyinə qarşı inqilabi mübarizə apardıqlarından həmin xalqa xas olan çox şeydən həmçinin imtina etmək 81 istəyirdilər. İngilislər sol əldəki çəngəl və sağ əldəki bıçaqla yeyirlər. Amerikalılar kralla mübarizə əlaməti kimi ingilislərin xörək yemək qaydasını məqbul saymayıb, əvvəlcə xörəkdəki tikələri və tərəvəzi sağ əldəki bıçaqla xırdalayır, sonra həmin ələ götürdükləri çəngəlin köməyi ilə onları yeyirdilər və indiyədək bu qaydanı qoruyub saxlayırlar. İngilislər qidalanmağa xüsusi qayğı göstərirlər, gündə beş dəfə qida qəbul etmək üçün xırda naharlara «lunch», «five-o`clock» adlarını uydurmuşlar. İngilis yeməyi sevdiyindən ondan ləzzət alır. Qatarla yola çıxdıqda belə hətta qısa müddət üçün özlərinə qəlyənaltı götürür, yaxud da ki, vaqonların birində olan bufetdən biskvit, şirələr, sular alıb, yol boyu bu ehtiyatın axırına çıxmaqla əylənirlər. Bu ölkədə XIX əsrdə yaşamış fransız yazıçısı bir qədər yumor hissi ilə yazırdı ki, əgər fransızlar və ruslar da ingilislər kimi çox yesəydilər, qısa müddətdən sonra yəqin ki, Fransa və Rusiya aclıqla üzləşərdi. İngilislər spirtli içkilərə də laqeyd deyillər, onlar pivəni və eyli çox sevirlər və pablar həmişə adamlarla dolu olur. Vaxtilə eyl heç də çörəkdən az qiymətləndirilmirdi. 1620-ci ilin noyabrında «May Flower» gəmisində Şimali Amerikanın Massaçusets yarımadasında məskunlaşmağa gəlmiş ingilislərin yaratdıtı kiçik koloniyanın qubernatoru Uilyam Bredford yazırdı ki, onlar çörəkdən də çox eylin məsarifinə ciddi nəzarət edirdilər. Çünki yeni sakinlər üçün bu daha qiymətli ərzaq hesab olunurdu. Lakin ümumən götürüldükdə müasir ingilislərdə tünd içkiyə münasibətdə təəccüb ediləcək bir ayıqlıq vardır. Şəhərlərin küçələrində sərxoş adama rast gəlmirsən, qatarda da spirtli içki içilməsi gözə dəymir. Vaxtilə pambıq parça sənayesinin mərkəzi sayılan Mançesterin və onu əhatə edən şəhərlərdən ibarət olan dairənin iqtisadi əhəmiyyəti onu təkcə Böyük Britaniyanın ikinci şəhəri etmədi, bu illər həm də onun «qızıl dövrü» idi. Sənaye inqilabı buranı həm də xeyli dərəcədə viranə qoymuşdu. Ona görə də şəhər XX yüzillikdə sənaye problemləri ilə üzləşməli oldu. İndi isə toxuculuq fabriklərindən əsər-əlamət yoxdur, onun iri binaları müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. Şəhər təmizliyi, səliqə-səhmanı ilə seçilir. Bircə şeydə, «müşahidə çarxında» şəhər Londonun Temza sahilini xatırladır. Bu şəhərdə biz köhnə dostumuz Şəmil Yusifin ailəsinin göstərdiyi səmimi qonaqvərlərlikdən həzz aldıq. Bu ailə ingilislər kimi ikimərtəbəli evdə yaşayır, çünki bu ölkədə mənzildə yaşamağı sevmirlər, ayrıca evə üstünlük verirlər. Yəqin ki, «mənim evim-mənim qalamdır» zərb-məsəli ingilislərin öz evinə bağlılığı ilə yanaşı, əsas şərt kimi bu evin ayrıca olmasını, qala kimi öz ərazisinə malik olmasını nəzərdə tutur. Burada bağda işləmək hər bir adamın əyləncə vaxtının dörddə birini təşkil edir. Mançestrdəki azərbaycanlının evinin qabağında gül-çiçək olan sahə, arxasında isə ev sahibinin xüsusi ciddi- cəhdlə becərdiyi göyərti ləkləri vardır və süfrəyə milli xörəklərlə yanaşı bu tər göyərti xüusi gözəllik verir. Mançestr dairəsində olan Aterton şəhərində bir mənzərə diqqətimizi cəlb etdi. Məktəb binasının qırmızı rəngli bişmiş kərpicdən olan fasadından Azərbaycan bayrağı asılmışdı. Maraqlandıqda məlum oldu ki, ailənin kiçik qızı Cəmilə məktəbdə yaxşı oxuduğundan və fəallığı ilə seçildiyindən onu fərqləndirmək mükafatı kimi qızın öz təklifi nəzərə alınmış, bayrağın nümayişi forması 82 seçilmişdi. Ailənin böyük oğlu olan Elnur isə 2007-ci ildə Atertonun bələdiyyə seçkilərində namizəd kimi iştirak etmiş və şəhərin ən populyar sakinlərindən birinə çevrilmişdir. O, leyboristlər partiyasının yerli təşkilatının nüfuzlu üzvlərindən biridir, şəhərdə isə bu partiya ənənəvi olaraq daha böyük elektorat kütləsinə malikdir. Bütün İngiltərədə bizi məftun edən cəhətlərdən biri gül-çiçəklərin bolluğu idi, yaşıllıq isə ölkənin canında, qanındadır. Burada çiçəksiz, gülsüz ev, küçə, ictimai bina demək olar ki, yoxdur. Evlərin divarından asılmış və səliqə ilə düzülmüş səbətlərdəki çiçəklər bir estetik mühit yaradır, ovqatı gözəllik ruhunda sazlamağa kömək edir. Gül-çiçək olan yerdə zibilə, səliqəsizliyə rast gəlmək mümkün deyildir. Adəmlə Həvva vaxtilə Edem bağından qovulduqda zaman və məkan məsafəsini qət edib İngiltərəyə düşsəydilər, əfv edildiklərini, yenidən yerüstü cənnətə qaytarıldıqlarını güman edərdilər. Ümumiyyətlə, bu ölkədə peyzaja çox böyük diqqət və qayğı göstərilir, onlar heç də xaotik olaraq meydana gəlməmişlər, həmin landşaftlardan, mənzərələrdən çoxunun lahiyələrini böyük ingilis bağ və park memarları vermişlər. Ölkəyə dünyanın hər tərəfindən çox növdə ağac, kol və çiçəklənən bitki gətirilmişdir və onlar yerli növlərlə yanaşı ölkənin bağlarında becərilir, mühitə əlavə gözəllik verir. Mançestrin yerləşdiyi şimali-qərb regionu daha rütubətli və tutqun havaya malikdir. Hələ qədim Roma tarixçiləri İngiltərə iqliminin «xoş olmayan, tez-tez təkrar olunan yağışlı və dumanlı olması»nı qeyd etməklə pisləyirdilər, həm də çox soyuq olmadığını qeyd edirdilər. Kral II Çarlz isə əksinə deyirdi ki, İngiltərə iqlimli dünyada ən yaxşı iqlimdir – «beş gündən savayı adam il boyu açıq havada bütün işini görə bilir». Doktor Semyuel Conson isə bunu nəzərə çatdırırdı ki, «iki ingilis görüşdükdə ilk söhbət havadan gedir». Bu ölkədə hava mövsümdən- mövsümə deyil, gündən-günə, hətta saatdan-saata dəyişir. Mançestrdə yağışın nə vaxt başladığını və kəsdiyini dəqiq müəyyən etmək də çətindir, axı heç kəs çoxluğuna görə göz qırpmanın nə vaxt baş verdiyinə əhəmiyyət vermir. Mançestrdə heyrətamiz bir müasir memarlıq məbədi ilə tanış olduq. Bu Trafford sentrdə yerləşən supermarket binasıdır. Bu tikili yaşca cavan olsa da, klassik üslubda inşa edilmişdir, onun interyeri qədim yunan və Roma arxitekturasının inciləri ilə doludur. Əsasən korinf və ion üslubunda ucaldılan sütunlar, mərmər örtüklərdən ustalıqla istifadə edilməsi, döşəmədəki freskalar buraya xüsusi gözəllik verir. Uca tavana qədər ucalan süni palmalar bu füsunkar mənzərəni tamamlayır. Bu bina köhnə üsluba pərəstişin və zənginliyin vəhdətindən yaranmış bir möcüzədir. Ticarət şəbəkələrində mal bolluğuna və əmtəələrin keyfiyyətinə gəldikdə, İngiltərə bu sahədə də öz köhnə ənənələrini və tələblərini qoruyub saxlayır. Görkəmli rus yazıçısı İ.A.Qonçarov 1852-ci ildə «Pallada» freqatında Yaponiyaya səfər edərkən yolüstü Londonda dayandıqlarını və şəhərin mağazalarında satılan paltarların çeşid bolluğundan heyrətləndiyini qeyd edir, Peterburqun ticarət bazarının kasıblığı və kasadlığı ilə müqayisədə bu təzad onun təəccübünə səbəb olur. Həmin təəssüratlarını yazıçı səfərə çıxdığı gəminin adı ilə adlandırdığı yol qeydləri kitabında qələmə almışdır. Bir əsr yarım vaxt keçdikdən sonra çox şey 83 dəyişsə də, ingilisin malların bol çeşidinə və yüksək keyfiyyətinə olan tələbatı zəifləməmişdir, bəlkə də yüksəlmişdir. «Mançestr Yunayted» klubunun özəl “Old Trafford” stadionu futbola burada olan məhəbbətin əyani bir təzahürü olmaqla bizi heyran qoydu. Stadion kreslolarının rəngarəngliyinə görə gözəl mozaikanı xatırladır. Tribunalardan yuxarıda isə kabinələr sıralanır və bu restoran bölmələri əvvəldən sifarişlə götürülür və varlılar futbola baxmağı digər əyləncə ilə birləşdirirlər. Stadionda mağaza, restoran və kafelər şəbəkəsi fəaliyyət göstərir. Mağazada Azərbaycandan gələn qonaq olduğumuzu bildikdə bizə klubun şarfını və kepkasını bağışladılar. Stadionun fasadını ikinci mərtəbə hündürlüyündə qoyulmuş klubun ilk prezidentinin heykəli bəzəyir. Stadionun qarşısında yolun o tərəfində isə XX əsrin ikinci yarısının ən məşhur futbolçuları olan Bestin, Lounun və Bobbi Çarltonun qrup şəklində heykəli qoyulmuşdur. 1971-ci ildə İngiltərə yığmasının tərkibində Bestin Moskvadakı oyununa tamaşa etmişdim, Bobbi Çarlton isə Tofiq Bəhramovun hakimliyi hesabına vurulmuş hesab edilən qolun müəllifi kimi dünya çempionu olmuşdu. Futbolu ingilislərin sevdiyini demək, bu ehtiras barədə heç nə deməməyə bərabərdir. Xalqın futbola münasibəti komandaların oyun ustalığının yüksək səviyyəsinə səbəb olan əsas amillərdən biridir. Premyer-liqada oynayan komandalar dünyanın ən məşhur komandaları ilə mübarizə aparmaq gücündədir. «Mançester Yunayted» isə keçən il həm çempion olmuş, həm də Avropa kubokunu almışdı. Bu ölkədə futbola oyun kimi deyil, milli rəmz, qürur şəklində yanaşırlar. Axı İngiltərənin adı siyasi, iqtisadi və sosial məsələlərdə ayrıca tanınmır, burada hər şey Birləşmiş Krallığın ümdə səlahiyyətindədir. İngiltərə yalnız idman sahəsindəki fəaliyyəti ilə ayrıca tanınır. Ölkənin futbol komandası 1966-cı ildə dünya çempionu olmuşdu. Bu ölkədə bir sıra idman oyunları, o cümlədən futbol icad edilmişdir. İngilislərin bu yaradıcılığını tarixdə ilk dəfə Olimpiya oyunları keçirən qədim yunanların insanın fiziki kamilliyinə göstərdikləri diqqətin davamı kimi saymaq olar. İngilislər siyasətlə yaxından maraqlanır, dünyada baş verən hadisələri nəzərdən qaçırmırlar. Xüsusən ziyalılar Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə təcavüz barədə tutarlı məlumatlara malikdirlər. Onlar Azərbaycan dövlətinin düzgün xarici və daxili siyasət apardığını söhbətlərdə dəfələrlə qeyd edirdilər və ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsini beynəlxalq hüququn tələbi kimi qəbul edirlər. Lakin Gürcüstan-Cənubi Osetiya-Rusiya münaqişəsindən sonra Qafqazda qanlı müharibə vəziyyətinin yenidən yaranmasını məqsədəuyğun hesab etmir, bizim ölkəyə dialoq yolu ilə öz haqq işinin təntənəsinə çatmağı, münaqişəni birdəfəlik həll etməyi arzulayırdılar. Onlar regionda Azərbaycanın böyük iqtisadi yüksəlişə nail olduğunu xüsusi vurğulayırdılar. «Britiş Petroleum» şirkətinin – bu Britaniya konserninin Azərbaycanda neft hasilatındakı geniş iştirakını olduqca yüksək qiymətləndirirlər. Azərbaycanla Böyük Britaniya arasında iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsinə və möhkəmləndirilməsinə bu ölkə olduqca böyük maraq göstərir. İrland dənizinin sahilində yerləşən Liverpul şəhəri şimali-qərbi İngiltərənin mərkəzi olmaqla iqtisadi və mədəni təsir xüsusiyyətlərinə görə mühüm əhəmiyyət 84 kəsb edir. Amerika ilə kommersiya əlaqələri genişdəndikdə Liverpul Britaniyanın ikinci mühüm limanına çevrilmişdi. Buradan manufaktura mallarını Qərbi Afrikanın qul ovlanan ərazilərinə canlı əmtəə ilə dəyişilməyə göndərirdilər, qullar isə öz növbəsində Vest İndiyada şəkərə, patkaya, ədviyyata və digər bitki mənşəli məhsullara dəyişdirilirdi. Liverpul bu üçbucağa başçılıq etməklə ondan böyük iqtisadi fayda götürürdü. Bu şəhər olduqca yaraşıqlıdır, təpədən dəniz sahilinə tərəf enir. Piyadalar üçün ayrılmış küçələr çoxdur, onlarda gəzdikcə binaların arxitektura gözəlliyini bol-bol seyr edirsən və gəlib dəniz kənarına, köhnə liman olan yerə çıxırsan. Vaxtilə burada dənizçilər kütləsi dolaşırdı. Yalnız bədənini satmaq istəyən qadınlar sayca onlardan az olurdu. Bu şəhərdə dənizçilər bir günün ərzində evlənir və boşanırdılar. Həmin nikahların ömrü bir günlük kəpənəklərinkindən də az olurdu. Şəhərin nəqliyyat hərəkət etməyən küçələrilə xeyriyyə məqsədilə pul toplamaq üçün müxtəlif alətlərdə çalan musiqiçilərə, marslıların paltarını geyinmiş və üzünə gümüşü boyaq çəkilmiş cavanların robota bənzəyən hərəkətləri ilə uşaqları əyləndirməsinə addımbaşı rast gəlirsən. Adətən onlar universitet və ya kollec tələbələridir. Təhsil haqqını ödəmək üçün onların bir çoxu restoranlarda, kafelərdə ofisiant işləyirlər. Belələrinin içində Şərqi Avropa ölkələrindən gələnlərə, xüsusən polyaklara və çexlərə daha çox rast gəlmək olur. Azərbaycanlı tələbələr isə belə fəaliyyət növünü özlərinə sığışdırmırlar. Ölkəmizdən İngiltərəyə təhsil almağa gələn gənclərin sayı çoxdur. Onların əksəriyyəti zəhmətsevərlikləri, biliyə həvəsləri ilə seçilirlər, ən yaxşı cəhət orasındadır ki, davranışlarında ağılsız hərəkətlərə yol vermirlər. Onlar doğma evlərindən kənarda olsalar da, Vətəni heç vaxt unutmurlar, burada baş verən hadisələrə böyük maraq göstərirlər. Bu sahədə onlara İnternet və yerli televiziya kanallarımız yaxından köməklik göstərir. Elektron poçtu vasitəsilə onlar mətbuatımızı izləyirlər, «525-ci qəzet»in obyektivliyini xüsusi qeyd edir, onun müəlliflərinin çoxunu yazılarından tanıdıqlarını bildirirdilər. İngiltərə cəmiyyətində irqi, dini, milli tolerantlıq tərifəlayiqdir. Londonda iri yəhudi məhəlləsi vardır. Bir vaxtlar ölkədən qovulmuş yəhudilərə sonralar Oliver Kromvell qayıdıb yenidən orada yaşamağa icazə vermişdi. Şəhərin kənarında əsasən hindlilər, pakistanlılar, zəncilər, türklər, əfqanlar yaşayırlar. Onlar ya ticarət obyektlərində, ya da kiçik emalatxnalarda işləyirlər. Ayrı-ayrı dinlərə sitayiş edənlər öz ibadətlərini sərbəstcəsinə qılır, dini və milli bayramlarını imkan daxilində təntənə ilə qeyd edirlər. Müsəlmanlara gəldikdə Bolton şəhərində pakistanlıların tikdirdiyi, qızıl suyuna çəkilmiş və üzərində ayın silueti olan iri qübbəli məscid möhtəşəmliyi ilə seçilir. Türklər supermarketlərində və restoranlarında öz ölkələrində istehsal edilmiş ərzaqları və milli xörəkləri satırlar. Londonda dünyanın istənilən mətbəxi, Asiya xalqlarının xörəkləri ilə tanış olmaq imkanı qeyri-məhduddur. Britaniya imperiyasının izləri başqa sahələrdə itsə də, öz mövcudluğunu mətbəxlərin müxtəlifliyində qoruyub saxlayır. Düzənlik İngiltərədən çıxıb, daxil olduğun dərəli-təpəli, dağlıq Şotlandiya ərazisi tam başqa təsir bağışlayır. Qatarla Mançestrdən Edinburqa gedəndə yol boyu yabanı çiçəkləri seyr edirsən. Yamyaşıl otlaqlarda qara, ala-bula inəklər, ağ 85 uzun yunlu, o qədər də böyük olmayan qoyunlar aramla otlayır. Ser Valter Skott yazırdı ki, düzənlik qoyunları sürü şəklində yan-yana otladığı halda, dağ qoyunları ayrılıqda, bir-birindən aralı otlayır. Mənşəcə şotland olan bu yazıçı öz qoyunlarını ingilslərinkindən fərqləndirmək üçün bəlkə də belə fikri irəli sürmüşdü. Onun müşahidələrini təkzib etməkdən uzağam, lakin İngiltərədə də qoyunların və inəklərin sürü və ya qrup şəklində otladığını bir dəfə də olsun görmədim. Onlar əcdadlarına xas olan öz ərazisini qoruyub saxlamaq irsini saxlayırmış kimi bir- birinə çox yaxınlaşmaq meylindən uzaqdırlar. Şotlandların paytaxtı Edinburq Şimalın Afinası adlanır. Bu şəhər XVIII əsrdə və XIX əsrlərin əvvəlində ədəbiyyat və incəsənət mərkəzi kimi şöhrət tapmışdı və indi də öz yaxşı ənənələrini qoruyub saxlayır. Burada üç həftə ərzində yay festivalları keçirilir, şəhərə teatra, baletə, rəssamların əsərlərinə baxmaq, musiqiyə qulaq asmaq üçün on minlərlə adam gəlir. Bu festivallar milli musiqi alətinin sədaları altında başa çatır. Biz kilsənin qarşısındakı çəmənlikdə həmin tuluq zurnasında, ingilislər buna «bagpipe» - «tuluq tütəyi» deyirlər, çalan musiqiçilər qrupunun ifa etdikləri şotland melodiyalarına qulaq asdıq. Musiqiçlərin hamısı milli geyimdə idi, əyinlərində yun parçadan, tartan-dan tikilmiş yubka formalı gödək geyim olan klit var idi. Kliti vaxtilə şotland polku əsgərinin əynində də görmək olardı. Dağlardan və adalardan Edinburqa gələnlər də bu geyimdə olurdu. Edinburq qaya üzərində ucaldılmış qalası ilə məşhurdur. Qəsrdə indiyədək qalan ən köhnə tikinti XI əsrə aiddir. Həmin əsrin sonunda Şotlandiya kralı Malkolmu Şeksprin pyesində mənfur qatil kimi təsvir edilən, «əlinin qanını okeanların yuya bilmədiyi» Makbet öldürmüşdü. Malkolmun Sakson kraliçası müqəddəs Marqaret qəsrin ərazisində kiçik, kvadrat şəkilli kilsə ucaltmışdı. Kral I Robert Bryus hərbi məqsəd naminə qəsri tikməyə göstəriş vermişdi. Həmin vaxt bu kilsəyə toxunulmamışdı. Qəsrlə üzbəüz, vadinin ön tərəfindəki küçədə məşhur səyyah David Livinqstonun heykəli qoyulmuşdur. O, dünyanın ikinci ən böyük və gözəl şəlalələrindən biri olan Afrikadakı Zambezi çayındakı Viktoriya şəlaləsini XIX əsrin ortalarında kəşf etmiş və şəlaləni tax-tacda olan kraliçanın adı ilə adlandırmışdı. Başqa bir küçədə isə məşhur sərkərdə, Vaterlooda Napoleon üzərində qələbə çalmış lord Vellinqtonun heykəli ucalır. Şotlandlar viski ilə məşhur olsalar da, onlar dünyaya «tartan» - bizdə şotlandka kimi tanınan yun parçanı bəxş etmişlər. Edinburqdakı bir mağaza – muzeydə bu parçanı toxuyan dəzgah quraşdırılmışdır və ondan hazırlanan geyim şeyləri satılır. Şotlandlar əyilməzliyi, mübarizliyi ilə tanınan xalqdır. Qədim romalılar ilk dəfə adanı işğal edərkən yalnız şimalda, Kaledoniyada (Şotlandiyanın qədim adıdır) yaşayan tayfalar onlara şiddətli müqavimət göstərmişdir. Ona görə də bu ərazi romalıların ağalığından kənarda qalmışdı. Bunu nəzərə alaraq sonralar şimali İngiltərə ilə cənubi Şotlandiya arasında Hadrian və Antonin sədləri tikilmişdi. Adanın bir hissəsinin işğal altında olması isə dörd yüz ilə qədər çəkmişdi. Uinston Çörçill özünün «İngilis dilli xalqların tarixi» adlı çoxcildli əsərində şotlandlara olduqca mənfi xarakteristika verir. Bu xalq cəsarəti, itaətə nifrəti, bəzi 86 hallarda dəlisovluğu ilə seçilir və bu keyfiyyətlərə hansı prizmadan baxılması heç də əhəmiyyətsiz məsələ deyildir. Dünyada dağlıq ərazilər, daha uca dağ silsilələri olduğu, onlarda çox sayda xalqlar məsukunlaşdıqları halda yalnız şotlandları və Qafqaz xalqlarını ingilislər «highlander» - «dağlılar» adlandırırlar. Onların yəqin ki, bir çox xüsusiyyətləri oxşar olduğuna görə, belə ad altında tanınırlar. Şotlandların inadkarlığı, azad ruhu onların mübarizəsinə yenilməzlik və ardıcıllıq verən başlıca amil rolunu oynamışdır. Şamil müəllimin Mançester ətrafı şəhərlərdə – Viqanda, Boltonda, həmçinin Liverpul və Edinburqda bizi müşayiət etməsi bu səyahətlərə xüsusi zənginlik verirdi. Onun bu ölkəni belə yaxşı tanımasına biz heyran olmuşduq. İngilislərin iftixar mənbəyi onların ədəbiyyatı, xüsusən poeziyada və dramaturgiya janrında qazanılan nəaliyyətlərinə qiymət verilərkən rəssamlıq və musiqi sahəsindəki yaradıcılığın müqayisəli şəkildə zəif olduğu iddiası irəli sürülür və bu fikir həqiqətdən o qədər də uzaq deyildir. Rəngkarlıqda dünya şöhrətli rəssamlar azdır. Klassik musiqidə isə ingilis bəstəkarlarının töhfəsi o qədər də yüksək qiymətləndirilmir. Ümumiyyətlə, bütün incəsənət növlərində incilər yaratmış xalqlar azdır. Hollandlar və flamandlar rəssamlıqda böyük məktəblərə malik olsalar da, ədəbiyyatlarında və musiqilərində həmin səviyyədəki əsərlərlə öyünə bilməzlər. ABŞ-da ilk simfoniyanı çex bəstəkarı Antonin Dvorjak yazmışdı. ABŞ-ın dövlət himninin musiqisi ingilislərin süfrə başında oxuduqları şən mahnının melodiyasından götürülmüşdür. Riçard Nikson bunu 1972-ci ildə Pekində ilk prezident kimi rəsmi səfərdə olarkən təyyarə meydanında himn oxunarkən duymuş və sonra bu hadisəni kitabında utandırıcı bir hal kimi qeyd etmişdi. İngilislər isə XX əsrdə musiqi yaradıcılığında iri bir addım atmışlar. Liverpulda 1960-cı ildə yaranan «Bitlz» qrupu bu şəhəri dünya populyar musiqisinin mərkəzinə çevirdi və on il ərzində böyük heyrət ünvanı olaraq qaldı. Sonralar isə meydana ser Elton Con öz mahnıları ilə gəlmişdi. İngilislər musiqiyə, teatr tamaşalarına böyük aludəçilikləri ilə seçilirlər. Londonda onlarla teatr fəaliyyət göstərir. Şəhərin simfonik orkestrinə dünya şöhrətli dirijor, milliyyətcə osetin olan Valeri Gergiyev başçılıq edir. Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Devid Millibendin xanımı bu orkestrin musiqiçisidir. Ölkədə mədəniyyətə bəslənən qayğıya cavab olaraq Avropa İttifaqı 2008-ci ildə Liverpul şəhərini Avropanın mədəni mərkəzi elan etmişdir. İngilislər ənənələrini sədaqətləri ilə fərqlənirlər. Bu sahədə onları yaponlarla müqayisə etmək olar. Klassik irsə də böyük qayğı ilə yanaşır, keçmiş dövrün nişanələrini qoruyub saxlayırlar. Londonda mərkəzin klassik üslubdakı ansamblına xələl gətirən az sayda şüşə və betondan tikilmiş binalara rast gəlmək mümkündür. Səfərimizin başa çatmaq ərəfəsində köhnə qonşumun təkidi ilə Vindzor sarayını görməyə getdik. Vindzor qəsrinin əsasını I Uilyam qoymuşdur, XVI əsrdən isə əvvəllər istehkam rolunu oynayan qəsr saray kimi istifadə olunmağa başlanmışdır. Bu qala İngiltərə tarixinin dilsiz şahidlərindən biridir, onun hər daşında Şekspirin sözləri ilə desək «yaddaş cədvəli» yazılmışdır. Qəsrin ətrafında, Temza çayının sahilində meydana gələn şəhər də bu adı götürmüşdür, indi taxt-tacda olan sülalə də həmin adı daşıyır. Şəhər Berkşirdəki 87 İtonla birləşir, burada yaşı az qala altı əsrə çatan, məşhur İton kolleci yerləşir. Qalaya daxil olarkən Uels prinsi Çarlz qulaqlara birləşdirilən radio qurğusu ilə adamları salamlayır və kraliça II Elizabetin bazar günü istirahətini burada keçirdiyini vurğulayır. Sarayın otaqları məşhur rəssamların əsərləri ilə, qiymətin şpalerler və qobelenlərlə bəzədilmişdir. Buradakı tarixi şəxsiyyətlərin büstləri içərisində Uinston Çörçillin ağ mərmərdən toxunmuş büstü diqqəti cəlb edir. Sarayın ən iri salonu ziyafətlər təşkil etmək üçündür və beş yüzə qədər qonaq nisbətən ensiz stolun arxasında oturmaqla ziyafətin işirakçısına çevrilmək şərəfinə nail olur. Bu daş labirintdən İngiltərə siyasətinin ən mühüm qərarları çıxmış, ölkənin, bəzən dünyanın taleyində müəyyən dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu qərarlar dövlət mənafeyinin birinci əlaməti və axırıncı təsdiqi kimi atılacaq addımların başlancığını əks etdirirdi. Burada ilk dəfə qəsr yaradan I Uilyam artıq Normandiya hersoqu Robertin haramzada oğlu olduğunu unudaraq, ancaq 1066-cı ilin Milad bayramı günü taclandığını xatırlayırdı. Onun oğlu kral I Henri Normandiyanı işğal etməsinə görə ilk dəfə kral iqamətgahı kimi istifadə etdiyi bu sarayda şadlanırdı. VIII Henri yeni eşq macərasına düşəndə və ya növbəti arvadından yaxasını qurtarmağa çalışanda burada düşünüb, bəzən ən dəhşətli qərarlarını qəbul edirdi. Növbəti sakin Mariya protestantlara qənim kəsilməklə yanaşı, özünə təlqin etdiyi saxta hamiləliyinin möcüzəsinin yekununu təşvişlə, mamaçıların əhatəsində gözləyirdi. Kraliça I Elizabet sevdiyi Lester qrafı Robert Dadlinin xəyanətindən agah olduqda qızğın hisslərini burada cilovlaya bilmişdi. I Ceyms yalnız iki ildən sonra sarayını Edinburqdan Londona köçürdükdə burada Frensis Bekonun onun haqqındakı panegirik qaydasındakı yazısı ilə tanış olmuşdu. I Çarlz özünə qarşı təhlükəni görsə də, onu lazımınca qiymətləndirmədiyindən edam kürsüsündə həyatla vidalaşmışdı. II Çarlz daha ehtiyatlı hərəkət etmək yolunu tutmuşdu. Onun qardaşı II Ceyms isə protestantlara qarşı mübarizə üçün Fransa kralı XVI Luidən rüşvət almaqda ittiham edilmiş və üç il taxt-tacda olduqdan sonra ölkədən qaçmışdı. Sonra onun kürəkəni Oranc prinsi Uilyam İngiltərəyə müdaxilə etməyə dəvət edilmiş, arvadı Mariya ilə birgə krallıq etmişdi. Mariyanın taxt-taca sahib olan bacısı Anna 1707-ci ildə İngiltərə və Şotlandiyanı birləşdirməyə nail olduğu və ispan irsi uğrunda müharibəni İngiltərənin xeyrinə başa çatdırmağı ilə öyünə bilərdi. Daha bir kraliça kimi tarixdə iz qoyan Viktoriya isə əri prins Alberti məhz Vindzor sarayında qarın yatalağı xəstəliyindən itirmişdi. Sevimli ərinin vəfatından çox məyus olan bu qadın hər gecə Albertin paltarını çarpayının yanında qoyurdu. Yataqda isə daim başının üstündə ərinin fotoşəkli dururdu, bu Albertin öldükdən sonra çəkilmiş şəkli olmaqla, başını və sinəsini təsvir edirdi. Axı Viktoriyanın əri Albert dünyaya gözünü Vindzorda yummuşdu. Çox hadisələrə şahid olmuş Vindzor sarayı bəzi sirlərini buraya qədəm basanlarla da beləcə bölüşməli olur, daha doğrusu yada salır. Sonra biz Vindzor şəhərinin kənarında çəkilmiş kanalda gəmidə iki saatlıq üzməkdən ibarət olan əla istirahət növü ilə tanış olduq. Sahil boyu hər iki tərəfdə yaşıllıqlar, iri gövdəli ağaclar kanalın sularında əks olunur. Kanalın ən böyük bəzəyi isə onda olan saysız-hesabsız qu quşları və ördəklərdir. Limanda qu quşları 88 daha çoxdur. Elə bil ki, qu quşu-cəngavər Lohenqrin özünə ordu düzəltmişdir. Gəmi uzaqlaşdıqca arabir onlar yenə gözə dəyir. Vaqifin Kür qırağında yaşılbaş sonanın olmamasından gileylənməsi yadıma düşdü. Çox heyifsləndim ki, bu qədər sonalar bolluğunda bircə dənə də olsun qara, əslində lələkləri gümüş rənginə çalan Avstraliya qu quşları yox idi. Londona qayıtdıqda isə bizi İlqarın evində təşkil edilən məclis gözləyirdi. Məclisi daha ürək açan edən buraya çox sayda azərbaycanlının dəvət olunması idi. Onlardan çoxu tələbədir və həm də haradasa işləyirlər. Azərbaycanın gənc nəsli bu xalqın daha nikbin gələcəyi barədə inam yaradır, çünki onlar yad ölkədə baş çıxarmağı bacarır, həm də xalqımızın adını yüksək tuturlar. İngiltərə ilə tanışlıq başa çatanda bütün təəssüratları çözələyir, daha çox yadda qalanlara üstünlük verməli olursan. İngilislərin hörmətə layiq xüsusiyyətlərindən biri onların təmkinli olması, yersiz emosiyalardan, çılğınlıqdan uzaq olmalarıdır. Onlar ən çətin anda belə özlərini itirmirlər, ləyaqət hissini qoruyub saxlayırlar. Londonu faşist bombardmanları dağıdanda, Koventri şəhərini xarabazara çevirəndə belə ingilislər fəryad qoparmır, faciəni də soyuqqanlıqla ötüşdürməyi bacarırdılar. Başqa ölkələrin səmasında uçarkən vurulub əsir düşmüş ingilis təyyarəçilərinin dəhşətli anda belə özlərini itirməməsi, zəiflik göstərməməsi və qürurunu hifz edib saxlaması fransız və italyan filmlərindən bizə tanışdır. Antik erada dünya dövlətinə çevrilmiş qədim Romanın vətəndaşları Tsitseronun dili ilə öz dövrlərini və onun qaydalarını lənətləndirdikləri halda, ingilislər Hitler Almaniyası ilə müharibədə ən ağır sınaqlarla üzləşdikdə belə bu dövrə nifrət yağdırmaqdansa, son nəfəri qalan qədər düşmənlə quruda, suda, havada vuruşacaqlarına and içərək, qələbəyə möhkəm inam nümayiş etdirməyə üstünlük verirdilər. İngilisi başqalarından fərqləndirən onun güclü iradəsi, təmkini, soyuqqanlılığıdır. İngilis səliqə-səhmana da çox diqqətlidir, qaydalara riayət etməkdə isə nümunə rolunu oynaya bilər. Burada yalnız futbol fanatları istisna təşkil edir. İngiltərə adama nikbin hisslər təlqin edir. Fransız həmmüəllifləri öz oxunaqlı detektiv romanlarını «Londonu görmək və ölmək» adlandırmışdılar və şəhərin dumanını cinayətləri ört-basdır edən mühit kimi təsvir etmişdilər. Yay olduğuna görə biz London dumanı ilə təmasda ola bilmədik. Lakin bu şəhər heç də pessimist fikirlər oyatmır. Yağışın tez-tez mane olmaq istədiyi günəş daim bizi müşayiət edirdi. Sifətlərdə isə çılğınlıqdan, ümidsizlikdən əsər əlamət yoxdur, deyəsən ingilislər qəm yükünü heç vaxt özləri ilə küçəyə çıxarmırlar. Ona görə də mühitin yalnız nəcib təsirinə məruz qalırsan. Böyük Britaniya haqqında ən vacib təəssürat bundan ibarətdir. Azad ruh olan yerdə bu ab-hava başqalarını da sirayətləndirir. Günəş şüası su damlasında əks olunan kimi, ingilislərlə hər təmasda onların başqalarına xoş münasibəti, səmimiyyəti, hörməti nəzərə çarpır və bu ümumən milli əxlaq dəyərləri barədə çox şey deyə bilir. İngiltərə ilə render vous məhz belə düşüncələr oyatdı. İngiltərə təkcə keçmişi ilə öyünmür, həm də gələcəyinə böyük ümidlə baxır. Toni Bler 1997-ci ildə Böyük Britaniyanın baş naziri vəzifəsinə başladıqda öz ölkəsi üçün ambisiyalı kurs müəyyən etmişdi: «XXI əsrin model millətindən nə 89 artıq, nə də aşağı olmaq. Biz heç vaxt ən böyük dövlət ola bilmərik. Biz heç vaxt yenidən ən qüdrətli ola bilməyəcəyik. Lakin biz daha yaxşı ola bilərik. Həyat üçün, uşaqların tərbiyəsi, tam dolğun həyat üçün, burada qocalmaq üçün ən yaxşı yer ola bilərik». On bir il sonra yeni baş nazir Qordon Braun lideri olduğu leyboristlərin qurultayında çıxış etdikdə bu ideyanı bütünlüklə təkrar etmişdir. Olduqca humanist arzudur, xalqın və ölkənin potensialı onun çin olacağına ümid verir. Böyüklüyün, başqalarından fərqlənməyin nə olduğunu bilən bu xalq yeni dövrdə ən yaxşı olmaqla öz imkanlarını açıb göstərəcəkdir. İngiltərəni anlamaq uçün onu dərk etmək lazımdır. Dərk etdikdən sonra bu xalqı, onun yaşadığı ölkəni daha yaxından tanimağa başlayırsan. Vaxtilə İngiltərənin böyük dövlət xadimlərindən biri olan lord Palmerston sonralar dillərə düşmüş bir ifadənin müəllifidir : “İngiltərənin daimi dostu və daimi düşməni yoxdur, onn yalnız daimi mənafeləri vardır”. Bu aforizm aksioma xarakteri daşıyır. Bu ölkəyə az-çox bələd olan adam kimi cəsarət edib onu da qeyd edərdim ki İngiltərənin daim qorunub saxlanan və eroziyaya uğramayan ləyaqəti vardır. Zaman, qaydalar dəyişsə də İngiltərə öz potensialına əsaslanan ləyaqətini qoruyub saxlayır. Onun siyası “məni” dəyişikliyə məruz qalmır. Ləyaqət isə həqiqi uğura daim düzgün yol açan ən başlıca əxlaqi dəyər və xüsusiyyət hesab olunmalıdır. Yüklə 3,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|