Telman orucov

Səddam heykəl qoymaqda Roma imperatorlarını 
 ötüb keçmişdi 
 
Bu  xalqın  böyük  bədbəxtliyidir  ki,  Səddam  34  ilə  yaxın bir  müddətdə  ona 
ağalıq  edib,  son  24  il  ərzində  isə  təkbaşına  diktaturasını  qurmaqla  ölkəni  idarə 
edib.  Onun  rejimi  xüsusi  qəddarlığı  ilə  seçilirdi,  öz  yaxınlarından  başqa  hamını 
qırmağa və məhv etməyə hazır idi. Ölkədə yaşayan ayır-ayrı xalqlar, dini qruplar 
öz hüquqlarını tələb etdikdə, onlar qırğınlara, repressiyalara məruz qalırdı. Səddam 
bütöv xalqları öz iyrənc siyasəti naminə təcrübə dovşanlarına çevirməyə hazır idi, 
onların  üzərində  kütləvi  kimyəvi  silahl  növlərini  sınaqdan  keçirməkdən  də 
çəkinmirdi.  Ölkə  aclıq,  səfalət  içərisində  idi.  Təbiətin  bu  xalqa  bəxş  etdiyi  bir 
xilasedici  nemət  olan  xurma,  iraqlıların  çoxunu  acından  ölmək  kimi  ağır  və 
biabırçı sonluqdan qoruyurdu. Elə bu vaxt Səddam özünə ölkənin iri şəhərlərində 
saysız-hesabsız  dəbdəbəli  saraylar  tikdirirdi.  Bu  saraylar  orta  əsrlər  Avropasını 
bəzəyən qəsrlərdən daha böyük, daha təmtəraqlı idi. Onların hər biri həm də onun 
və  ailəsinin şəxsi təhlükəsizliyi  üçün bir istehkam, bir  qala  rolunu oynamaq  üçün 
hər  şeylə  təchiz  edilirdi.  Onun  yaxtalarının  böyüklüyü  hesabına  sularında  üzdüyü 
Dəclə çayı da Şərq şəhərlərinin küçələrindən axan kiçik arxa bənzəyirdi.  
Səddam özünə çox sayda heykəl qoydurmaqda Qədim Roma imperatorlarını 
ötüb-keçmişdi.  Şəhərlərin  hamısını  onun  monumental  heykəlləri  bəzəyirdi. 
Heykəllərdən  bir  az  aralı  isə  onun  iri  portretlərini  nümayiş  etdirən  portallar,  iri 
divarlar  tikilirdi.  Məktəb  uşaqları  yazmağa  dəftər  tapmayanda,  tonlarla  qiymətli 
kağızlar onun portretlərinin çap edilməsinə işlədilirdi. Öz valideynlərinin portretinə 
malik  olmayan  iraqlı  Səddamın  portretini  gəzdirməklə,  evində,  iş  yerində  onu 
asmağı ilə öyünməyə məcbur idi. 
Səddam  özünün  sönməyən,  daha  da  gur  alovlanan  böyüklük  maniyası  ilə 
seçilirdi.  O,  ərəb  dünyasının  lideri  olmağı  çox  arzu  edirdi,  bu  baş  tutmayanda 
bütün  ərəb  dövlətlərinə  düşmən  kəsilməyə  başladı.  O,  müsəlman  olsa  da,  təkcə 
müharibə Allahına sitayiş edirdi, xalqını ağılsız, taqətdən salan  müharibələrə cəlb 
etmək  üçün  ən  kiçik  şansı  belə  əldən  buraxmırdı.  1980-ci  ildə  İran  İslam 
inqilabının qələbəsindən sonra, orada vətəndaş müharibəsi ərəfəsi olduğunu güman 
edərək, həm də öz əhalisinin 60 faizini təşkil edən şiələrin qalxmasından qorxaraq, 
Hörmüz  boğazına nəzarəti  ələ keçirmək  üçün  İrana hücum  etdi.  Bu, səkkiz  ildən 
artıq  davam  edən  qanlı  müharibənin  başlanmasına  səbəb  oldu.  1988-ci  ildə  bu 
ağılsız  müharibə  başa  çatdı  və  yalnız  1990-cı  ildə  Küveytə  hücum  edəndə  İraq 
İranın sülh şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldu. Müharibə İraqa ağır maddi ziyan 
vurdu, bir sıra yaşayış məntəqələri viranəyə çevrildi. İraq heç nə qazanmadığı bu 
müharibədə yarım milyon insan həyatını qurban verdi. 
İranla  üzücü  müharibədən  iki  il  keçməmiş,  İraq  1990-cı  ilin  avqustunda 
Küveyt  ərazisini  anneksiya  etmək  məqsədilə,  bu  qonşu  ərəb  ölkəsinə  silahlı 
müdaxilə  etdi  və  bu  1991-ci  ilin  yanvar-fevral  ayında  davam  edən  Körfəz 
müharibəsinə  gətirib  çıxardı.  İraq  qoşunları  Küveyt  şəhərini  işğal  edəndə  ona 
böyük  ziyan  vurdu,  onun  infrastrukturunu  dağıtdı.  Çoxlu  küveytli  qaçqın  düşdü. 
İraq Küveytin neft quyularını yandırdı və Körfəz sularının neftlə xeyli çirklənməsi 

131 
 
nəticəsində ciddi ekoloji problemlər yarandı.  
Milyonlarla adam ərzaqdan, dərmanların yoxluğundan əziyyət çəkdiyi halda, 
Səddamın  iri  saraylar  tikdirməsi  əməliyyatı  daha  sürətlə  davam  edirdi.  Onun 
dövlətdən (oxu: xalqdan) oğurladığı pullar dünyanın iri banklarına qoyulurdu. Bəzi 
mülahizələrə  görə,  Səddamın  özünün  25  milyard  dollarlıq  kapitalı  var.  Onun 
klanının  və  vəzifəli  adamlarının  kapitalları  da  nəzərə  alınsa,  bu  rəqəm  xeyli 
böyüyər. Onun daşınmaz  əmlakının da dəyəri, yəqin ki, çox iri  məbləğlərdə ifadə 
oluna bilər. 
 
Səddam qəddarlığı Mesopotamiya çarlarından öyrənib 
 
Səddam tarixin qəddarlarına xüsusi ehtiramla  yanaşırdı. Axı Mesopotamiya 
qədim  dövrlərdə  də  Assuriyanın  və  Yeni  Babilistanın  qaniçən  hökmdarlarını  az 
görməmişdi. Assuriyanın  m.ə. VII  əsrdə  çarı olmuş  Aşşurbanipal şəhərləri daşqın 
kimi  məhv  etdiyi  ilə,  rəqiblərinin  başını  özünə  oturacaq  etməsilə  öyünürdü. 
Səddam  da  belə  məğrurluq  hisslərindən  xali deyildi, ABŞ prezidentinin portretini 
döşəməyə  vurdurmuşdu  ki,  iri  mehmanxanaya  girib-çıxanlar  onu  tapdalasınlar. 
Yəqin  ki,  o  sonuncu  Babilistan  çarı  Valtasar  kimi  çoxlu  ziyafətlər  keçirmək 
ənənəsinə də laqeyd deyildi. 
 Səddam  da  zənginliklə  öyünməkdən  həmişə  həzz  alırdı.  Ancaq  gərək  o 
Valtasarın m.ə. 539-cu ildə ölümündən bir az əvvəl keçirdiyi 1000 nəfərlik ziyafəti 
də yaddan çıxarmayaydı. Axı həmin ziyafətdə çar sehrli əllə divarda “mene-mene, 
tekel,  parsin”  sözlərinin  yazıldığını  görmüşdü.  Bu  sözlərin  mənasını  izah  edən 
müdrik  Daniel,  Allah  tərəfindən  onun  hökmranlığının  günlərinin  sayıldığını  və 
onların  sona  çatdırıldığını  bildirmişdi.  Həmin  ziyafətdə  çariça  onu  sakitləşdirmiş 
və  “çar,  əbədi  yaşa”  deyə  qışqırmışdı.  Lakin  elə  həmin  gecə  Valtasar  öldürüldü, 
ölkə  isə  Persiya  çarı  Böyük  Kir  tərəfindən  işgal  edildi  və  Babilistanın  varlığı  da 
tarixə təhvil verildi. 
Səddam  öz  saraylarının  divarlarında,  Valtasardan  fərqli  olaraq,  Allahın 
xəbərdarlıqlarını  görə  bilmədi,  xalqın  harayını  da  eşitmədi.  Ona  görə  də,  bu 
xəbərdarlığı  həmin  divarlara  amerikan  raketlərinin  və  bombalarının  zərbəsi 
yazanda  da,  Səddam  bunları  görməkdən  imtina  etdi.  Yalnız  amerikan  əsgərləri 
Bağdadın  küçələrində  görünəndə,  Səddam  və  onun  oğulları,  əlaltıları  yoxa  çıxdı, 
qeybə çəkildi. Səddamın korluğu və karlığı yazıq İraq xalqına çox baha başa gəldi. 
Müharibə  başa  çatandan  sonra  Bağdadda  və  İraqın  digər  iri  şəhərlərində 
soyğunçuluq,  qarət  baş  alıb  getdi.  Adamlar  qarət  naminə  bu  ərazinin  qədim 
tarixinin  nişanələrini  də  muzeylərdən  götürüb,  evlərinə  daşımağa  başladılar. 
Çoxları  bu  məsələdə  iraqlıları  qınayır.  Mən  isə  yalnız  Səddamı  qınayıram,  onu 
ittiham edirəm. Bu qarətlərin də təşkilatçısı, rəhbəri, yol göstərəni odur. Bu ittiham 
iki  səbəbə  əsaslanır.  Birincisi,  Səddam  özünün  uzunmüddətli  hakimiyyəti 
dövründə o qədər talançılıqla, qarətçiliklə məşğul olub ki, xalq ondan belə tərbiyə 
alıb, onun nümunəsindən bu biabırçılıqları öyrənib. Səddam soyğunçuluqda iştirak 
edən bütün iraqlılardan daha çox, daha yırtıcı acgözlük göstərib. Diktatorun iyrənc 
irsi  özü  ilə  eyni  vaxtda  aradan  çıxmır.  Hələ  uzun  müddət  davam  edir.  İkincisi, 

132 
 
Səddam hökmranlıq etdiyi dövrdə xalqı elə dilənçi vəziyyətinə salıb ki, onlar yaxşı 
günlərə  ümidlərini  bütünlüklə  itiriblər,  ona  görə  də,  əllərinə  keçəni  götürməklə 
aclıqdan xilas olmağa can atırlar. Uzun müddət ac qalan insan şüurdan da məhrum 
olur, onun mənəviyyatı da pozulur. Diktatorlar xalqı ac saxlamaqla, həm də onun 
mənəviyyatını  pozurlar.  Ona  görə  də,  bugünkü  iri  miqyaslı  qarətdə  də  Baş 
Soyğunçu Səddamın dəsti-xətti görünür. 
Müharibənin  ən  böyük  zəfəri  bir  diktaturanın  məhv  olmasıdır.  Buna  hamı 
sevinir,  təkcə  digər  diktatorlardan  və  onların  klanlarından  başqa.  Bu  sevinc  qısa 
müddət  sürə  bilər.  Çünki  diktaturaların  sarayından  bircə  daş  düşüb.  Sarayın 
bütünlüklə  uçması,  dağılması,  bəşəriyyətin  xilası  üçün  böyük  sevinc  ola  bilər. 
Bunun  üçün  dünyada  elə  mühit  yaranmalıdır  ki,  “qəhr  olsun  diktatura!”  şüarına 
ehtiyac  olmasın,  bu  mamır  basmış  divarlar  özü  uçub,  yalnız  iyrənc  dövrləri 
xatirələrdə yada salmağa xidmət edən xarabalığa çevrilsin. 
 
“Hürriyyət” qəzeti, 16.04.2003 
 
 
Saray  həyatının  dəbdəbəsinin  xiffəti  və  ya  hələ  uçmamış  yeni  «hava 
qəsrləri» 
(Fərəh Pəhləvinin kitabı haqqında qeydlər) 
 
İstənilən  memuarı  panegirik  ədəbiyyatın  bir  növü  saymaq  olar.  Məddahlıq 
edənlər  öz  qəhrəmanını  göylərə  qaldırdığı  kimi,  ötən  ömrün  xatirəsini  qələmə 
alanlar  da  adamlara  xas  olan  zəifliyin  nişanəsi  kimi  özlərinə  vurğunluğu  açıb 
ağardaraq,  az  qala  keçmişini  idealizə  etməyə  girişir,  həqiqətin  ən  güclü  atası 
sayılan  Zamanın  etdiyi  düzəlişlərə  məhəl qoymadan  yaşadığı  xoşbəxtlik  dövrünü 
cazibədar  naxışlarla  bəzəməklə  öz  nostalji  hisslərini  başqalarına  da  təlqin  etməyə 
səy göstərir. Ədalətlə demək lazımdır ki, kənardan bir qədər əlçatmaz görünən bu 
adamlar  əslində  qarşılarına  qoyduğu  məqsədə  müəyyən  ölçülərdə  çatmağı  da 
bacarırlar.  Onların  prizmasından  öz  həyatları,  günəşin  şüaları  havadakı  yağış 
damcılarını  qövsi-qüzeh  rənginə  boyayan  kimi  al-əlvanlıq  qazanır,  ətrafdakı 
bədbəxtliklər və səfalət dənizi büsbütün unudularaq Yer üzərindəki mövcudluq az 
qala cənnət haləsinə bürünür, qələminin şişirtmə gücü və hadisələri birtərəfli təsvir 
etmək üslubu hesabına bu adamlar özlərini bir qədər «göy sakinləri» kimi təqdim 
etməkdə rahatlıq tapırlar. 
Axırıncı  İran  şahının  axırıncı  xanımı  Fərəh  Pəhləvinin  «Xatirələr.  Yıxılan 
rejimin  və  bitməyən  eşqin  hekayəti»  kitabı  bir  qədər  mütaliə  təcrübəsi  olan 
oxucuda  da  məhz  belə  hisslər  yaradır.  Rejimin  mövcudluğu  dövründəki  tituluna 
görə  «Şahbanu»  adlanan  bu  xanım  İran  şah  rejiminin  süqutuna  qədər  olan  son 
iyirmi ili görünməmiş inkişaf, firavanlıq dövrü kimi qələmə verməyə cəhd etsə də, 
bəzən qeyri-iradi olaraq onun «anadangəlmə ləkələrini», qüsurlarını da bütünlüklə 
danmağı, inkar etməyi bacarmır. 
Gənc  qızın  saray  mühitinə  düşməsi,  şahın  üçüncü  arvadı  olması  səadətinə 
qovuşması  elə  qeyri-adi  cizgilərlə  təsvir  edilir  ki,  elə  bil  ki,  «Min  bir  gecə» 

133 
 
nağılının  səhnələri  ilə  yenidən  tanışlıq  başlayır  və  ya  fransız  imperessionist 
rəssamların fırçasından çıxmış gözəl təbiət mənzərəsini seyr edirsən. 
Müəllifin bu sahədəki cəhdlərinin həddi aşdığı da diqqətdən yayınmır. Bəlkə 
adi keçi dərisini də «qızıl yun» kimi və ya istənilən iplik kələfini Ariadna sapı kimi 
təqdim etmək olar, lakin bundan azacıq baş çıxardanlar mifik hadisələrin yenidən 
təkrarlanması  cəhdlərinə  inanmayacaqlar.  Mərhum  şahın  evlənmə  tarixçələrini 
yaxşı bilən adamları şahın son xanımının qələmindən çıxan əhvalatlara inandırmaq 
o  qədər  də  asan  məsələ  deyildir.  Şah  qvardiyasının  rəhbəri  və  müəllifin,  xəyanət 
edərək dini rejimə xidmətə keçməkdə ittiham etdiyi general Hüseyn Fərdostun ötən 
əsrin sonlarında ingiliscə çapdan çıxmış kitabında Fərəh xanımın şaha hansısa varlı 
adam  tərəfindən  nikah  üçün  real  namizəd kimi  irəli  sürüldüyü bütün təfərrüatı ilə 
açılıb  göstərilir.  Məhz  belə  təqdimat  gələcək  Şahbanunun  əvvəllər  mütləq 
xoşbəxtlik rəngində olan, son iyirmi ildə isə bədbəxtlik dumanına bürünmüş həyata 
ilk dəfə qədəm qoymasından xəbər verir. Ona görə də «bitməyən eşq hekayəti» bir 
o  qədər  də  inandırıcı  görünmür,  burada  gələcək  ərə  vurğunluqdan  daha  çox 
uşaqlıqdan  qulağında  səslənən  «Şahın  arvadı»  olmaq  ifadəsinin  yaratdığı  arzuya 
ürəkdən  bağlılıq,  sarayda  əslində  ikinci  adam  olmaq  istəyi  daha  çox  gözə  çarpır. 
Axı o, əslində qiyamla meydana gələn yeni sülalənin hələ yüzillər, minillər davam 
edəcəyinə  ümid  bəsləyirdi,  şah  kimi  o  da  bu  sülalənin  ömrünün  vur-tut  yarım 
əsrdən bir qədər artıq davam edəcəyini ağlına belə gətirə bilməzdi. 
Kazak  ruhunda  tərbiyə  almış  general  Rza  xan  1921-ci  ildə  olcuqda  zəif  və 
səriştəsiz hökmdar olan Əhməd şahın dövründə dövlət çevrilişi etmiş, bu vaxt yeni 
hökumətə  jurnalist  Seyid  Ziyəddin  Tabatabai  başçılıq  etmiş,  general  Rza  xan  isə 
müdafiə  naziri  təyin  edilmişdi.  İki  ildən  sonra  jurnalist  də  hökumət  başçılığından 
uzaqlaşdırıldı, bu vəzifəni tutduqdan az sonra 1925-ci ildə Persiya parlamenti olan 
Məclis  ölkədə  olmayan  Əhməd  şahı  devirdikdən  sonra  şahlıq  rejimini  qoruyub 
saxlamaq  üçün,  Rza  şah  adı  altında  onu  taxt-taca  qaldırdı  və  o,  öz  sülaləsini 
Persiya  xanədanı  dövründə  dili  və  yazını  ifadə  edən  simvolik  «Pəhləvi»  sözünü 
özünün sülalə adı elan etdi. Rza xan respublika elan etməyi nəzərdə tuturdu. Lakin 
xalqın böyük çoxluğunun bu ideyaya güclü əks çıxması onu öz fikrindən dönməyə 
məcbur etdi. 
İlk  şah  1941-ci  ilin  sentyabrında  İran  əraziləri  cənubdan  ingilis  orduları, 
şimaldan isə sovet qoşunları tərəfindən işğal edildikdə öz oğlu Məhəmməd Rzanın 
naminə  taxt-tacdan  uzaqlaşdı,  bir  müddət  qürbətdə  yaşadıqdan  sonra,  vətənindən 
uzaqlarda da həyatla vidalaşdı.  
Şahbanu  Fərəh  Pəhləvi  gənc  və  təcrübəsiz  qız  olmasına  baxmayaraq  saray 
həyatına  qədəm  qoyduqdan  sonra  buranın  boğucu,  intriqalarla  dolu  olan 
mühitindən  baş çıxarmağı bacardı, qısa  müddətdə  ərinin  məhəbbətini qazanmaqla 
mühüm  nüfuz  sahibinə  çevrildi.  Onun  bir  sıra  sosial  problemlərin  həllində  fəal 
iştirakı  təqdirə  layiqdir.  O,  cüzam  xəstəliyindən  dəhşətli  əzab  çəkən  xəstələrə 
yardım əlini uzatmış, onlar üçün ayrıca yaşayış məntəqəsi saldırmışdı. Onun təhsil 
müəssisələrinə qayğısı da xüsusi qeyd olunmalıdır. 
Fərəh  xanım  ərinin  həyata  keçirdiyi  «Ağ  inqilab»  islahatlarının  bəzilərinin 
həyata keçirilməsində təşkilatçılıq işi aparır, əsas diqqətini qadınların cəmiyyətdə, 

134 
 
xüsusilə ailədə fəal rol oynaması problemlərinə yönəldirdi. 
Qadınlar  seçmək,  seçilmək  hüququna  yiyələnmişdilər,  universitetlə  daxil 
olur  və  qazandıqları  ixtisaslara  müvafiq  işləyə  bilirdilər.  Kəndlərdə  isə  cəhalət 
hökm  sürməkdə  davam  edirdi.  Onu  maraqlandıran  məsələlərdən  biri  yetimlərin 
üzləşdiyi acınacaqlı vəziyyət idi. Bu şəraiti aradan qaldırmaq vacibliyi onu həmin 
uşaqlarla məşğul olan təşkilata başçılıq etməyə həvəsləndirmişdi. Ölkədə olan on 
minə  yaxın  yetim  və  kimsəsiz  uşağı  məskunlaşdırmaq  üçün  ölkənin  ayrı-ayrı 
yerlərində  yetimlər  üçün  olan  evlərdən  ötəri  yeni  binalar  inşa  edildi.  Onların 
tərbiyəsi ilə təhsil almış qadınlar məşğul olurdu. Bu qayğı hesabına uşaqların qarnı 
doyuzduruldu, onlar müvafiq paltarlarla təmin edildilər, kimsəsizliyin acı xofundan 
uzaqlaşa  bildilər.  Fiziki  cəhətdən  qüsurlu  olan  uşaqlar,  korlar  üçün  məktəblər 
açılmışdı, xüsusi istedada sahib olan uşaqların öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi 
üçün şərait yaradılmışdı. 
Bu  Şahbanunun  çoxtərəfli  fəaliyyətinin  bir  sıra  sahələridir.  İctimai,  siyasi 
fəaliyyəti ilə yanaşı o, öz ailə borcunu da uğurla ödəməyi yaddan çıxarmırdı. Şah 
uzun  müddət  idi  ki,  vəliəhd  arzusunda  idi,  lakin  ikinci  arvadı  Sürəyya  da  bu 
ümidləri  doğrultmadığından  nikaha  xitam  verilmişdi.  Şahbanu  Fərəh  isə  şahı  ilk 
oğlunu doğması ilə sevindirdi, sonra onun ardıcıl olaraq qızı, ikinci oğlu və ikinci 
qızı dünyaya gəldi. Ərinin vəfatından iyirmi il sonra o, ailənin sonbeşiyi olan qızı 
Leylanı itirmək faciəsi ilə də üzləşməli oldu. 
Kitabda  şah  ailəsinin  islam  inqilabından  sonra  sığınacaq  tapmaq  üçün 
dünyanın  çox  yerlərinə  müraciət  etməsi,  beynəlxalq  münasibətlərdə  problemlərin 
yaranacağını  nəzərə  alaraq  vaxtilə  dost  sayılan  bəzi  ölkə  başçılarının  onları  öz 
torpağında  qəbul  etməkdən  imtina  etməsi,  bu  vaxt  ağır  «ağ  qan»  xərçənginə 
tutulmuş ərinin nəinki müalicəsinə, hətta öz ömrünü sakitcə başa vurmasına imkan 
verilməməsi  dəhşətli  səhnələrlə  qələmə  alınır.  Müəllif  bütün  inqilabların  qanla 
qidalandığı həqiqətini yaddan çıxardaraq, şah rejimi iflasa uğradıqdan sonra İranda 
baş  verən  edamlara,  ailələrinin  təqib  olunmasına  böyük  yer  ayırır.  Lakin  bu 
məsələlərdə  ölçü  hissinə  riayət  olunmur.  Ən  eybəcər  siyasi  polis  kimi  sayılan 
SAVAK-ın  rəisi  general  Həsən  Pakravanın  vaxtilə  ayətüllah  Xomeynini 
mühakimədən  azad  olunması  təklifi  ilə  çıxış  etdiyi  halda,  inqilabdan  sonra  onun 
edam  edildiyini  böyük  faciə  kimi  qələmə  verməklə,  müəəlif  əvvəllər  SAVAK-ın 
zindanlarında  həyatla  vidalaşan  minlərlə  insanların xatirəsini  əslində  təhqir  etmiş 
olur. SAVAK ölkədə əsl inkvizisiya qaydaları yaratmışdı, İranda elə bil ki, ikinci 
Torkvemada  meydana  gəlmişdi.  Qərb  jurnalistləri  1970-ci  illərdə  yazırdılar  ki, 
azacıq  narazılıq  işartıları  bildirənlər  aradan  götürülür,  onların  diri  ya  ölü 
olmasından bir daha xəbər tutmaq mümkün olmurdu. Bir jurnalist qeyd edirdi ki, 
isti,  bürkülü  havada  saatlarla  avtobus  gözləyən  fəhlə  hətta  qızmar  istidən 
şikayətləndikdə,  onu  sakitcə  oradan  aparırdılar  və  ittihamı  bu  olurdu  ki,  sən 
havadan  yox,  şahdan  şikayət  edirsən.  Beləliklə,  ehtiyatsızlıq  edib,  iqlimdən 
gileylənən  bir  adam  zindana  atılır  və  onun  gələcəyi  qatı  naməlumluq  dumanında 
itib  batırdı.  Bəlkə  də  şahın  heç  də  hər  bir  qəddarlıq  hadisəsindən  xəbəri  yox  idi, 
lakin  bu  sistemin  belə  quduzlaşmasına  məhz  o,  rəvac  vermişdi.  Tehranın  özünün 
daha  mənfur  şöhrət  qazanmış  Bastiliyası,  hər  cür  vəhşiliklər  səhnəsi  olan  zindanı 

135 
 
var idi. Şah bunlardan yaxşı agah idi. 
Fərəh  xanım  isə  SAVAK-ın  törətdiyi  faciələri  deyil,  yalnız  onun 
«agentlərinin  qanqaraçılığa  səbəb  olduğunu»  qeyd  edir,  adamların  bu  agentlərin 
kobud  sərtlikləri  ilə  üz-üzə  gəldiklərini  vurğulayır.  Əgər  Şahbanunun  diqqətini 
yalnız  xırda  xətalar  cəlb  edirdisə,  əhalinin  başına  açılan  fəlakətlər  onu 
düşündürmürdümü?  Onu  yalnız  şahın  mənəvi  nüfuzuna,  həm  də  rejimə  bu 
agentlərin  ziyan  vurmaları  həyəcanlandırsa  da,  bu  hərəkətlərə  əslində  haqq 
qazandıraraq onların bunu istəmədən etdiklərini qeyd edir. Və bir qədər qeyri-ciddi 
nəticəyə  gəlir:  «Amma  SAVAK-çıların  çoxu  ölkədə  təhlükəsizliyin  təmini  üçün 
əməlli-başlı  çalışdılar».  Şahbanunun  bu  sözləri  rejimi  qoruyub  saxlamaq  xatirinə 
hər  cür  vəhşiliyə  əl  atan  siyasi  xəfiyyənin  fəaliyyətinə  haqq  qazandırır  və 
müəllifliyi  Fransa  kralı  XVI  Luiyə  aid  edilən  «Məndən  sonra  qoy  lap  hər  şey 
daşqına  qərq  olsun»  sözlərinin,  yaxud  Kaliqulanın  «Qoy  nifrət  etsinlər,  ancaq 
qorxsunlar»  prinsipini  yada  salır.  Şah  rejiminin  zülmü  özündən  sonra  dünyaya 
mələklər  gətirə  bilməzdi  və  SAVAK-ın  mənfi  təcrübəsinin  nəhəng  bünövrəsi 
üzərində sonrakı haqsızlıqların da heykəli qoyuldu. 
Kitabda  kommunistyönlü  Tudə  partiyasının,  ifrat  solçuların,  dini 
təməlçilərin  adı xüsusi  ikrahla  çəkilir. Ölkədəki  başqa cür düşüncələrin  hamısı  az 
qala  düşmən  qismində  təsvir  edilir  və  qədim  Romanın  eybəcər  imperatorlarından 
birinin  «xalqın  bircə  boynu  olmamasına»  görə  heyfislənməsi  fikiri  yada  düşür. 
Guya ki, ölkədə doğulan hər bir körpə öz ilk qışqırtısı ilə şaha sədaqət andı içməli 
idi.  Rejimə  etiraz  edənlərlə  məşhur  yazıçının  SSRİ-dəki  repressiyalara  haqq 
qazandıran  «Əgər  düşmən  təslim  olmursa,  onu  məhv  edirlər»  prinsipinə  uyğun 
qaydada davranmaq lazım imiş. Böyük fransız mütəfəkkiri Şarl Monteskye qədim 
Çində  imperatora  məhəbbət  bəsləməyənlərin  edam  edilməsi  barədə  qanunun 
mövcud  olduğunu  xəbər  verir.  Bu  edamlar  xüsusi  qəddarlıqla  həyata  keçirilirdi. 
İttiham da asan başa gəlirdi, çünki məhəbbət hissinin dəqiq meyarı yoxdur. 
Şahbanu  üçün  isə  insan  azadlıqları  uğrunda  mübarizə  aparan  hər  bir  kəs 
çoxbaşlı  gidradır  və  onların  başını  nəinki  kəsmək,  hətta  kəsilmiş  yeri  Heraklın 
təcrübəsindən istifadə edərək kösövlə yandırmaq lazımdır. Onlar «idealist gəncləri 
ya da boşboğazları yanlarına çəkən və yalnız rejimi devirməyi düşünən adamlar» 
kimi  təsvir  edilir.  Ona  görə  də  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  lideri 
Seyid  Cəfər  Pişəvəri  Stalinin  siyasətini  həyata  keçirən  şəxs  kimi  qələmə  verilir. 
Cənubi  Azərbaycanda  yaradılmış  milli  dövlətin  1946-cı  ilin  dekabrında  ordu 
gücünə, qan axıtmaqla boğulmasını xüsusi pafosla ifadə edir. Şah bu vaxt Təbrizdə 
çoxlu  qan  axıtdırmışdı,  Kürdüstanın  paytaxtı  Mehrabadda  da  eyni  ssenari  həyata 
keçirilmişdi. Bu hadisələrdən azacıq sonra Mehrabada gələn şahı heç kəs, heç öz 
təyin etdiyi qubernator da qarşılamamışdı. Təbrizdə isə adamlar bir az əvvəl qanla 
sulanmış  küçələrdə  şahı  alqışlarla  qarşılamışdılar.  Əlbəttə  ki,  şah  belə  qəbuldan 
çox razı qalmışdı. 
Şah  1946-cı  ilin  12  dekabr  gününü  «Azərbaycanın  xilas  günü»  kimi  elan 
etməklə  özünə  xilaskar  qiyafəsi  geyindirməyə  cəhd  etsə  də,  bütövlükdə 
azərbaycanlılar  onun  törətdiyi  bu  qətliamı  heç  vaxt  yadan  çıxarmayacaqlar. 
Əslində,  şah  xarici  qüvvəyə  arxalanmasa  belə  qan  tökülməsinə  cəsarət  edə 

136 
 
bilməzdi.  Bu  yalnız  sovet  ordusu  hissələri  İran  ərazisini  tərk  etdikdən  sonra 
mümkün  olmuşdu.  Hələ  1943-cü  ilin  noyabr-dekabrında  keçirilən  Tehran 
konfransında  qərara  alınmışdı  ki,  müharibə  başa  çatdıqdan  sonra  İranın  ərazi 
bütövlüyü  təmin  edilsin  və  altı  ay  ərzində  xarici  dövlətlərin  qoşunları  İran 
torpaqlarından  çıxarılsın.  Stalin  heç  də  Şimali  İranı  tərk  etmək  istəmirdi,  axı 
burada mili Azərbaycan Demrokratik Respublikası yaranmışdı. Lakin 1946-cı ilin 
başlanğıcından  ABŞ  hökuməti  öz  narazılığını  bildirməyə  başladı  və  Sovet 
qoşunlarının  dərhal  çıxarılmasını  tələb  etdi.  Hətta  Trumen  atom  bombası  ilə 
hədələməyə  başladıqda,  Stalin  ölkəsinin  ağır  vəziyyətdə  olduğunu  nəzərə  alaraq, 
yeni  dünya  müharibəsinin  hansı  fəlakətlər  gətirəcəyini  anladığından  qoşunları 
çıxarmaq  məcburiyyətində  qaldı.  Bəziləri  o  dövrün  reallığına  əhəmiyyət 
verməyərək,  bunu  Stalinin  Azərbaycanın  birləşməsi  işinə  göstərdiyi  xəyanət  kimi 
qələmə  verirlər.  Bu  mülahizə  hər  cür  məntiqi  və  tarixi  səbəblərdən  və  köklərdən 
məhrumdur  və  Stalin  öz  imperiyasını  genişləndirmək  üçün  hər  cür  risqə  getməyə 
hazır  idi.  Lakin  Stalin  vəziyyəti  düzgün  qiymətləndirməyi  bacarırdı  və  daim 
avantüradan uzaq qaçmağa çalışırdı. 
İran  inqilabının, kitabda  getdiyi  kimi  təsadüfən baş  verməsi  fikri də  qeyri-
ciddi  görünür.  İranda  təşəkkül  tapmış  proletar  sinfi  yox  idi,  kəndlilər  isə  yalnız 
bunt  qaldırmağa  qadirdir,  onu  inqilaba  çevirməyə  qüdrətləri  çatmır.  İran  inqilabı 
bu  ölkənin  malik  olduğu  ictimai  mərkəzlərdən  başlamalı  idi  və  1979-cu  il 
ərəfəsində bu rolu tarixən İranda böyük nüfuzu olan din müəssisələri – məscidlər 
yerinə  yetirdilər.  Sovet  şairi  Aleksey  Surkov  1946-cı  ildə  İranda  səfərdə  olduğu 
barədəki  xatirələrində  yazır  ki,  İranda  ictimai  rəy  iki  mərkəzdə  –  məsciddə  və 
bazarda  formalaşır  və  yayılır.  Həqiqətən  də  İranda  rejim  üçün  təhlükə  bu 
mənbələrin birində yaranmalı idi və yarandı da. Şah rejiminə etiraz edənlərin çıxışı 
zorakılıqla yatırılırdı. İnqilab ərəfəsində, 1978-ci ilin yanvarında Qumda altı nəfər 
ilahiyyat  tələbəsi  öldürülmüş,  səkkiz  ay  sonra  isə  Tehranda  Jalə  meydanında 
yüzlərlə  etiraz  edən  adamın  qırğını  törədilmişdi.  Nəzarəti  ələ  keçirməyi 
bacarmayan  şah  1979-cu  ilin  yanvarında  sürgünə  yollanmağa  məcbur  olmuşdu. 
Fevralın ilk günündə  isə  Xomeyni  inqilaba  rəhbərlik  etmək  üçün  İrana döndü  və 
İslam respublikasını qurdu. 
Ayətullah Xomeyni isə mübarizləri din bayrağı altında birləşdirməyi bacardı 
və  onun  başçılıq  etdiyi  hərəkat  qalib  gəldi.  Şah  rejimi  içəridən  çürüyürdü,  çat 
verirdi,  təəssüf  ki,  bunu  nə  şah  özü,  nə  onun  yaxın  adamları,  nə  də  özünü 
uzaqgörən kimi qələmə verən Şahbanu görürdü. 
İnqilabdan  sonra  İranda  teokratik  dövlət  quruluşu  meydana  gəldi.  Tarixə 
hələ orta əsrlərdən tanış olan bu quruluş cəmiyyəti təkcə öz sərhədləri çərçivəsində 
idarə  etməklə  kifayətlənməyib,  adamların  ruhuna  da  hakim  kəsilmək  iddiasına 
düşür.  Adamların  şüuruna  ağalıq  etmək  istəyi  belə  dövlətə  əlavə  səlahiyyətlər 
verir.  Dini  ehkamları  qorumaq  vəzifəsi  bu  dövləti  izahi  idarəetmə  imkanlarına 
yiyələndirir,  adamların  mənəvi  dünyasına  hakim  kəsilmək  üçün  nəhayətsiz 
müdaxilə  vasitələrindən  istifadə  etməklə  o  əslində  Yer  üzərindəki  səltənətə 
hökmranlıq  etmək  kimi  adəti  qaydalardan  kənara  çıxır.  Bu  isə  insan  haqları 
sferasında yeni fəsadların meydana çıxması ilə nəticələnir. 

137 
 
Kitabda  yeni  rejimə  nifrət  hədd  tanımır,  ona  görə  də  bütün  qüsurlar  onun 
ünvanına  yazılır.  Hətta  İraqla  aparılan  müharibənin  təqsiri  də  əsassız  olaraq 
inqilabi  quruluşun  üzərinə  atılır.  Körfəz  müharibəsi  adlanan  bu  münaqişənin 
kökündə  isə  başqa  səbəblər  dururdu.  İraq  İranla  öz  sərhədlərini  yenidən  qaydaya 
qoymaq  istəyirdi.  İslam  inqilabından  sonra  iranlılar  da  Bağdadı  İranın  Xuzistan 
əyalətində  yaşayan  ərəblərin  muxtariyyət  tələblərini  qızışdırmaqda  ittiham 
edirdilər.  Üstəlik,  İraq,  öz  əhalisinin  60  faizini  təşkil  edən  şiələrdən  qorxurdu. 
1980-ci  ildəki  bir  sıra  sərhəd  döyüşləri  gedən  vaxt  İraq  qoşunları  İran  ərazisinin 
içərilərinə  doğru  irəlilədilər.  Müharibə  yalnız  1988-ci  il  müqaviləsi  ilə  başa  çatdı 
və hər iki tərəfdən yarım milyon insanın həlak olması ilə nəticələndi. 
İran  şahı  ölkədə  yaratdığı  avtoritar  rejimə,  demokratiyanın  ayaq  aça 
bilməməsinə  görə  iflasa,  yıxılmağa  məhkum  idi.  Əlbəttə,  müəllif  70-ci  illərdə 
böyük  iqtisadi,  mədəni  dəyişikliklər  baş  verdiyini  yazır  və  insaflılıqdan  uzaq 
qaçmayaraq,  bir  ildə  neftin  qiymətinin  dörd  dəfə  artmasını,  neft  istehsalını  300 
milyon  tondan  çoxa  çatdıran  İranın  böyük  gəlir  götürməsini  də  qeyd  etməyi 
unutmur. Savadlılığın 70 faizə çatdığını qürurla qeyd edir. Lakin ikrahla danışdığı 
SSRİ-də 30-cu illərin sonunda savadsızlıq kütləvi qaydada ləğv edilmişdi. Təəssüf 
ki,  yanız  Persiya  dövlətinin  2500  illik  tarixinə  həsr  olunmuş  yubileyə  hazırlıq 
görülərkən  israfçılığa  yol  verildiyini  ittiham  edənləri  qeyri-obyektivlikdə 
günahlandırır.  Lakin  onu  da  yaddan  çıxarır  ki,  neftdən  gələn  milyardlarla  vəsaiti 
şah bədxərcliklə müasir hərbi texnika və cihazlar alınmasına sərf edirdi və bunların 
çoxlu  limandan  daşınıb  təyinatına  çatdırılmırdı,  səhrada  qumun  altında  qalıb 
yararlılığını itirirdi. 
Təsərrüfatsızlıq  eybəcər  hədlərdə  mövcud  idi.  İş  o  yerə  gəlib  çatmışdı  ki, 
İran  körfəzi  limanlarına  gələn  gəmilərdəki  idxal  malları  vaxtında 
boşaldırmadığında dövlət ağır cərimələr ödəməyə məcbur olurdu. Bir dəfə məlum 
olmuşdu  ki,  Bəndər  Abbas  limanında  800  gəmi  xeyli  müddətdir  ki,  ərzaq 
mallarından  ibarət  olan  yüklərinin  boşaldılmasını  gözləyir,  onlardan  çoxu  altı  ay 
idi ki, boşaldılma növbəsində dayanmışdı. 
Bir qayda olaraq tərif həddi aşdıqda əks effekt verir. Müəllif şahın gördüyü 
işləri  elə  yağlı  boyalarla  təsvir  edir  ki,  elə  bil,  Bisütun  dağında  Persiya  çarı  I 
Daranın  şücaətlərindən  bəhs  edən  «Nəqşi-Rüstəm»  kimi  əlavə  yeni  bir  qalereya 
yaratmaq  ehtiyacı  yaranır.  Qaya  üstünü  yeni  yazılarla  bəzəmək  olar,  lakin  şahın 
Daranın  nailiyyətlərinə  azacıq  da  olsa  yaxınlaşan  bir  əməlini  tapmaq  qeyri-
mümkündür.  Kitabda  canfəşanlıqla  təbliğ  edilən  «Ağ  inqilabın»  tərkib 
hissələrindən  biri  olan  torpaq  islahatından  da  şah  böyük  torpaq  sahələri  ələ 
keçirməyə müvəffəq olmuşdu. 
Şah  sarayı  dəbdəbəsiz  mümkün  deyildir.  Şərq  saraylarında  isə  bu,  elə  bir 
hədd  tanımır.  Dəbdəbə  artıq  başqa  miqyas  almışdı.  Hətta  Makedoniyalı 
Aleksandrın  da  mənəviyyatının  korlanmasında  perslərin  zinyətə,  dəbdəbəyə 
vurğunluğu az rol oynamamışdı, onun da bu mərəzə tutulmasına şərait yaratmışdı. 
Bu  pulların  bir  hissəsi  də  dövlət  büdcəsindən  yan  keçir,  saray  üzvlərinin 
varlanmnsına yol açırdı. 
Fərəh  Pəhləvinin  özünə  gəldikdə  o,  zinyətə,  dəbdəbəyə  vurğunluqda  öz 

138 
 
sələfi  olan  Argentina  prezidentinin  xanımı  Evita  Perondan,  Filippin  prezidentinin 
xanımı, özündən bir qədər sonra belə yüksək mövqeyə çatan və iti iştahı ilə seçilən 
İmelda Markosdan çox şey öyrənmişdi. Onlar sosial müdafiə və abadlıq tədbirləri 
adı altında xeyli vəsait ələ keçirmişdilər. Fərəh xanım da bəzi üsulları onlardan əxz 
etmişdi. 
Şah,  əlbəttə  ki,  vətənpərvər  insan  idi  və  o,  atasından  bu  xüsusiyyəti  əxz 
etmişdi.  Türk  yazıçısı  və  diplomatı  Yaqub  Qədri  Qaraosmanoğlu  Rza  şahın 
Tehranın abadlaşdırılmasına göstərdiyi diqqəti xüsusi qeyd edir və göstərir ki, şah 
tikilən  binaların  inşaatçılarına  həftəlik  tapşırıqlar  verib,  onun  icrasını  yoxladıqda, 
fərqlənənləri qızıl sikkələrlə mükafatlandırırdı və bu tikinti-abadlıq işlərinə böyük 
vüsət vermişdi. 
Məhəmməd  Rza  Pəhləvi  uşaq  olarkən  İsveçrədə  təhsil  almışdı.  Qonşu 
kənddən bir qadın satmaq üçün ona inək südü gətirirdi. Bir dəfə onun xoşuna gələn 
bu uşaqdan haralı olduğunu soruşduqda o, iranlı olduğunu demişdi. Qadın belə bir 
ölkəni  tanımadığını  etiraf  etmişdi.  Yeniyetmə  öz  dostları  qarşısında  and  içirmiş 
kimi söz vermişdi ki, mən elə edəcəyəm ki, İranı dünyada hamı tanısın. Buna görə 
də o, bəzən hətta bu xeyirxah məqsəd naminə ağılsız layihələrə də əl atırdı, Tehranı 
on  iki  milyon  əhalisi  olan  şəhər  kimi  görmək  istəyirdi.  İndi  onun  bu  arzusu 
deyəsən reallaşmağa yaxınlaşır və şəhər çox sayda yeni problemlərlə üzləşmişdir. 
Şahı  devirmək,  rejimi  süquta  uğratmaq  tərəqqiyə  yol  açmaq  məqsədini 
güdür,  qəbahətli  bir  iş  deyildir.  Lakin  şahın  və  ailəsinin  təqib  edilməsi,  ölümlə 
hədələnməsi bir növ yakobinçiliyi yada salır. Yəqin ki, İran inqilabının da, kitabda 
qeyd  olunduğu  kimi,  Xalxali  adında  öz  Robespyeri  var  imiş.  Ona  görə  də  ağır 
xəstəliyin  mənfur  caynaqları  ilə  boğduğu  şahın  sakitcə  ölməsinə  də  dözümsüzlük 
göstərilməsi heç də yaxşı hisslər yaratmır. Şah hələ İranda olarkən təhlükənin kiçik 
olmaması  qənaətinə  gəlmişdi,  vəziyyətin  ağır  olduğunu  anlamışdı,  ona  görə  də 
çaşqınlıq keçirirdi, baş nazirləri dəyişməkdən başqa bir səmərəli yol və ya vasitə 
görmürdü. Bir italyan qadın jurnalisti belə bir vaxtda şahla görüşdükdə onun halına 
acıyan adam kimi kədərli bir sual vermişdi. 
- Şah deyəsən karvan yorulub. 
Şah  ah  çəkərək,  cavabında  demişdi  ki,  karvan  yorulsaydı,  nə  vardı  ki,  bir 
qədər  dincələr,  yenə  yoluna  davam  edərdi.  Karvan  azmışdır,  səhrada  azmaq  isə 
ölümdən betərdir. 
Şah adlanan sarvan karvanı azdırdığını özü etiraf etməyə məcbur olmuşdu. 
Ağır xəstəlik isə onun iradə gücünü də əlindən almışdı. Az qalırdı o, özünü zəhər 
içib öldürən Hannibal kimi bütün dünyaya haray çəksin ki, artıq o, həyatdan gedir, 
qoy onu sakit buraxsınlar. Deyilənlərə görə, ölümündən qabaq Hannibal bu sözləri 
söyləmişdi: «Romalıları onların köhnə qayğısından azad edək, bir halda ki, onların 
qocanın  ölümünü  gözləməyə  belə  səbrləri  qalmayıbsa».  Şahın  ölümü  bunu 
arzulayanlar  üçün  töhfə  hesab  edilsə  də,  bu  arzunun  özünün  mahiyyəti 
humanizmdən tam kənar olan bir istək təsiri bağışlayır. 
Şahbanu  Fərəh  Pəhləvi  taxt-tacın  əldən  getməsilə  razılaşmır,  otuz  il 
keçəndən  sonra  belə  şah  rejiminin  reinkarnasiyasına  ümidini  itirmir.  Axı  «hava 
qəsrlərini» tikmək asandır, uçurub, dağıtmaq çox çətindir. Şahın xanımı da keçmişi 

139 
 
qaytarmaq  barədə  düşünür,  hətta  tam  virtual  olan  kölgə  kabinetinin 
formalaşmasına müdaxilə etməməsinə görə özünü qınayır. O, oğlu şahzadə Rzanın 
reallıqdan  çox  uzaq  olan  İran  xalqına  müraciət  adlı,  elə  bir  dəyəri  olmayan 
sənədinin  işıq üzü görməsində xüsusi  canfəşanlıq  göstərir. Oğul  Rza  Pəhləvi  İran 
şahı  kimi  məsuliyyətləri  və  səlahiyyətləri  öz  üzərinə  götürməyə  hazır  olduğunu 
bəyan  edir,  öz  tərəfdarlarını  səflərini  sıxlaşdırmağa  çağırır.  İran  xalqı  vidalaşdığı 
rejimi bir də geri qaytarmaq istəyəcəkdirmi, bu sual bir qədər qeyri-ciddi səslənir, 
irəli sürülən vəzifənin həlli yolları isə heç uzaq üfüqdə də görünmür. 
Kitabda  şəxsi  məsələlərə,  ailəyə,  ərinə,  uşaqlarına,  özünün  və  ərinin 
qohumlarına daha çox yer verilmişdir. Ona görə də müəllifin görmə bucağı o qədər 
də  geniş  deyildir.  Tarixi  hadisələr  çox  vaxt  mövcud  reallıqdan,  kontekstdən 
qoparılaraq  verildiyindən,  elə  bir  təsir  gücünə  malik  olmur.  İran  İkinci  Dünya 
müharibəsindən  əvvəl  İngiltərənin,  müharibədən  sonrakı  üç  onillik  ərzində  isə 
ABŞ-ın  güclü  təsiri  altında  öz  siyasətini  yürütmüşdü.  Amerikanlar  qanuni 
Müsəddiq hökumətini devirdiklərini özləri etiraf etdikləri halda, Fərəh xanım bunu 
xalqın adına çıxır. Şahın da xatirəsini  əsas götürür ki, 1953-cü il avqustun 19-da 
fəhlələr,  sənətkarlar,  tələbələr,  müstəqil  vəzifə  adamları,  əsgərlər,  jandarmalar, 
qadınlar, hətta uşaqlar vəziyyəti tərsinə çevirdilər. Şah tərəfdarı olan tankdan atılan 
atəş  sabiq  baş  nazir  Müsəddiqin  villasını  dağıtdı.  Bu  vaxt  ölkədən  qaçmış  şah 
Tehrana qayıtdı və vəziyyətə nəzarəti əlinə keçirdi. 
Müsəddiq neft sənayesinin milliləşdirilməsinə başçılıq etmişdi və bu şah və 
onun  havadarları  üçün  böyük  zərbə  idi.  O,  hətta  sarayın  büdcəsinə  müdaxilə 
etməyə də cəsarət etmişdi. Saray adamlarının xaricə lüzumsuz bədxərc səfərlərinə 
qadağa qoymuşdu. 
Fərəh xanım özünün Diba nəslinin Azərbaycana mənsub olduğunu yazsa da, 
bu ölkəyə elə də bir məhəbbət hissləri ifadə etmir. Şimali azərbaycanlıları, hörmət 
hissindən  kənar  bir  şəkildə,  azərbaycanlı  ruslar  adlandırır.  Cəfər  tərəfdarlarına, 
Demokratik Respublika yaradanlara isə nifrin yağdırmaqdan çəkinmir. 
Müəllif  tarixi  hadisələrdən  danışarkən  bəzi  həqiqətlərə  bilərəkdən,  ya 
bilməyərəkdən  göz  yumur.  Məsələn,  Parisdə  İranın  yeddi  min  illik  tarixinə  həsr 
olunmuş sənət sərgisindən söhbət açır. Axı bəşər sivilizasiyası tarixinin beş min il 
yaşı  vardır  və  bunu  bütün  tarixçilər  etiraf  edirlər.  «Tarix  Şumerdən  başlayır» 
ifadəsi  dillərə  düşmüşdür.  Şumerin  tarixi  isə  miladdan  əvvəl  üç  min  ildən  uzağa 
getmir.  Axı  Persiyanın  iki  min  beş  yüz  illik  tarixi  vardır,  ondan  əvvəl  isə  bu 
ərazidə  Midiya  dövləti  mövcud  olmuşdu.  Digər  tərəfdən  Fərəh  xanım  öz 
düşüncələrini  tarixin  gedişinə  zidd  şəkildə  qoymaq  istəyir,  rus  çarlarının  saray 
mirasına  böyük  təşvişlə  tamaşa  etdikdə,  bir  vaxtlar  öz  şah  saraylarının  da  belə 
ekskursiya obyektləri olacağını göz önünə gətirdikdə onu dəhşət bürüyür. 
Bütün  bunlarla  yanaşı  cənub  qonşumuza  maraq  göstərən  azərbaycanlı 
oxucular  üçün  keçmiş  Şahbanunun  kitabının  nəşr  olunması  təqdirəlayiq  təşəbbüs 
hesab  olunmalıdır.  Tərcüməçi  və  redaktor  bu  nəcib  işi  öz  üzərlərinə  götürməklə 
yaxşı əməldə bulunmuşlar. Uzun illərdən bəri böyük dəyəri olan elmi, dini və bədii 
əsərləri  çap  edib  yaymaq  kimi  nəcib  işlə  məşğul  olan  «Adiloğlu»  nəşriyyatı  bu 
dəfə də bəslənilən ümidləri doğruldaraq, bu kitabı yüksək poliqrafik səviyyədə üzə 

140 
 
çıxarmışdır. 
Lakin  kitabda  tərcümədə  yol  verilən  qüsurlar  da  nəzərə  çarpır,  onun  hansı 
dildən  tərcümə  edildiyi  də  sirr  kimi  qalır.  Digər  tərəfdən  coğrafi  adlarda  və 
şəxsiyyətlərin adlarında səhvlərə yol verilmişdir. Dilimizdə «Yelisey çölü» ifadəsi 
olduğu  halda,  bu  yer  orijinaldakı  adında, fransızca  «Place  de L`Etoile»  -  «Ulduz 
meydanı»  isə  səhv  qaydada  Atol  kimi  verilmişdir.  Həmin  Etual  meydanı  indi 
General  de  Qoll  meydanı  adlanır.  Əlillər  evi  fransızsa  «Hotel  National  des 
Invalides» adlandığı halda «Invalide» kimi verilmişdir, «Notre-Dame de Paris» isə 
qısaldılaraq  sadəcə  «Notr-Dam»  kimi  getmişdir.  Tarixi  şəxsiyyətlərə  gəldikdə 
Persiya  çarı  Kserksin  adı  «Kserkes»  kimi,  Çin  rəhbərləri  olan  Çjou  En-layın  və 
Xua  Qo-fenin  adları  başqa  transkripsiyada  verilmişdir.  Bəzi  sözlərin  tərcüməsi 
təhrif edilmişdir; musiqi aləti olan truba «boru» kimi, «islahat» sözü isə «reforma» 
kimi  deyil,  anlaşılmayan  «reffum»  kəlməsi  şəklində  verilmişdir.  Torpaq 
kadastrının  izahı  da  yanlışdır.  Mərakeşin  Sakit  okean  sahilində  olması  isə  yəqin 
diqqətsizliyin nəticəsi hesab olunmalıdır. Bütün bunlar tərcüməçinin və redaktorun 
böyük zəhmətinin dəyərini və qiymətini azaltmamalıdır. 
Şahbanu  Fərəh  Pəhləvi  kitabında  bir  neçə  yerdə  bağa,  yaşıllığa 
vurğunluğunu qeyd edir. Belə bağlarda gəzintilər etməkdən o, xüsusi həzz alırmış. 
Bu  da  yəqin  onun  nəslindən,  azərbaycanlılardan  gəlir.  Yeni  Babilistan  çarı 
Nabuhodonosor  (onu  «Nabukko»  da  adlandırırlar)  Midiyadan  olan  arvadının 
düzənlik ərazidə qəmgin olduğunu, vətəninin bağları üçün həsrət çəkdiyini görüb, 
Dəclə  sahilində  məşhur  «asma  bağları»  saldırmışdı.  Bəzi  tarixçilərin  günahı 
ucbatından  bu  bağlar  daha  çox  «Semiramidanın  asma  bağları»  kimi  məşhurdur. 
Midiyalı qadından və  onun  çar  ərindən tarixə  belə bir  möcüzəli töhfə  verilmişdi. 
Fərəh xanım da belə «asma bağları»nın olmasını istərdi və bir müddət yəqin ki, bu 
arzusuna  çatmışdı.  Lakin  taleyin  dalambacları  mürəkkəb,  hökmü  bəzən  qəddar 
olur. Güclü, iradəli adamlara öz taleləri ilə barışmaq fürsəti qalır, öz kitabı ilə bu 
qadın da qarşısına çıxan sınaqlardan sınmadığını bir daha yada salmaq istəməklə, 
əslində ömrünün kamillik dövründə faydalı bir iş görmüşdür. 
Lakin  kitab  şah  sarayının,  tac  qoyma  mərasiminin  və  ya  Şahbanunun 
regentşa elan edilməsi hadisəsinin detallarına, parıltısına daha çox yer ayırdığından 
dövrün  bəzi  mühüm  məsələləri  kölgədə  qalır  və  ya  istənilən  səviyyədə  öz  əksini 
tapmır.  Əslində  şah  sarayını  «Yerin  göbəyi»  hesab  edən  müəllifdən  başqa  şey 
ummaq da düzgün deyildir. ABŞ-ın dörd dəfə prezidenti seçilmiş Franklin Delan 
Ruzveltin  xanımı  Eleanor  Ruzvelt  1958-ci  ildə  vətənində  çap  edilmiş  öz 
memuarlarında  dövrünə  tam  başqa  prizmadan  yanaşır.  O,  tanınmış  jurnalist  idi, 
radioda  icmal  verilişi  aparırdı,  qəzetdəki  «mənim  günüm»  adlı  köşə  yazısı  ona 
böyük auditoriya toplamağa imkan vermişdi. 
Bu  qadın  mədənçilərlə  görüşmək  üçün  yerin  dərin  qatındakı  şaxtaya  enir, 
döyüşən orduya mənəvi güc təlqin etmək üçün Sakit okeanın cənubunda, müharibə 
teatrında  vuruşan  amerikan  əsgərlərinə  baş  çəkir,  onların  döyüş  ruhunu 
yüksəltməyə  kömək  edir  və  burada  cəbhələrdə  vuruşan  oğlu  ilə  görüşməyə  də 
müvəffəq olur. Prezidentin dörd oğlundan üçü və kürəkəni müharibə başlayan kimi 
cəbhəyə yollanmış və mərd döyüşçü kimi vuruşmuşdular. 

141 
 
Ərinin  vəfatından  sonra  Eleanor  Ruzvelt  1946-1951-ci  illərdə  Birləşmiş 
Millətlər  Təşkilatlarının  İnsan  Haqları  Komissiyasına  başçılıq  etmiş,  BMT 
tərəfindən  10  derabr  1948-ci  ildə  gəbul  oluuunmuş,  şəxsiyyət,  vətəndaş  və  siyasi 
hüquqların vəazadlıqlarının,həmcinin social-iqtisadi hüquqların xartiyası xarakteri 
daşıya  məşhur  İnsan  Haqları  Ymumi  Deklarasiyasının  qəbul  olunmasinda  fəal 
iştirak etmişdi. 
Demokratik  ölkə  olan  Birləşmiş  Ştatları  şah  rejimi  altında  olan  İranla 
müqayisə  etmək  də  düzgün  deyildir. Ona görə  də  Fərəh  Pəhləvinin  maraq  dairəsi 
ilə  xanım  Ruzveltin  dünyagörüşü  və  dünyabaxışı  tam  fərqlidir.  İncildəki 
əhvalatlardan  birində  İisus  Xristin dediyi kimi  «Allaha ona  məxsus  olanı, Sezara 
isə Sezarınkını» vermək lazımdır. Ruhun saflığı ilə zinyətə sitayiş bir araya sığmır, 
könlünü dəbdəbəyə qurban verənlər heç vaxt onun əsarətindən xilas ola bilmirlər. 
Fərəh Pəhləvinin kitabı da bu həqiqəti bir daha inkaredilməzlik həddinə çatdırır. 
Lakin  zinyətə  sitayiş  öz  tədavül  xərclərini,  acı  bəhrəsini  də  göstərməmiş 
qalmır.  Çünki  azlığın  ifrat  xoşbəxtliyindən  xəbər  verən  günləri  çoxluğun  əzablı, 
bədbəxt  yaşayışın  əhatəsində  keçir.  Şah  sarayının  dəbdəbəsi  isə  yoxsulların 
səfalətli  həyatı  ilə  tam  kontrast  təşkil  edirdi.  Narazı  qalan  bədbəxtlərin  səsini 
kəsmək üçün onların qanı axıdıldıqda isə, bu, gözlənilməyən ağır nəticələrə gətirib 
çıxardı. 1978-ci ilin sentyabrında şahın icazəsi ilə Tehranın Jalə meydanında qırğın 
törədiləndə,  həlak  olanların  səssiz  naləsi  təkcə  inqilabın  qələbəsinə  yol  açmaqla 
kifayətlənmədi,  günahsız  insanların  məhvinə  bais  olanların  həyatına  sonralar 
zəhərli  jalə  (şeh)  damlalarını  səpməklə  intiqam  harayını  davam  etdirdi.  Sonradan 
bədbəxtliklə  üzləşməli  olan  belə  adamları  yandıran  əzab  tonqalına  əlavə  çırpı 
atmaq  sadəcə  müqəddəs  sadəlövhlük  deyildir,  bir  növ  qisasa  qoşulmaq  təsiri 
bağışlayır  və  buna  elə  bir  lüzum  da  yoxdur.  Onlar  da  özlərini  keçmişin  şirin 
xatirələrinin  ağuşunda  ovundurmaq  istəyirlərsə,  fırtınalardan  qorunmaq  üçün 
quduz dalğalardan uzaq olan sakit limana üz tutsalar, daha düzgün hərəkət etmiş 
olarlar. Axı günahsız həlak olanların ruhu hələ sakitlik tapmamışdır. Ona görə də 
bu cəhəti nəzərə almaq vacibdir 
 “525-ci qəzet”.20,23.01.2010 
 
 
Gözün aydın, Amerika! 
 
 Yaşadığımız  əsrin  başlanğıcında  tarixi  yaradan  nadir  şəxsiyyətlərdən  biri 
kimi  Barak  Obama  noyabrın  4-də  görünməmiş  bir  zəfər  çaldı,  ilk  afroamerikalı 
dünyanın  yeganə  fövqəldövlətinin  prezidenti  seçildi.  Birləşmiş  Ştatların 
vətəndaşları  təkcə  “axsaq  ördək”  adlanan  Corc  Buşa  və  onun  mənəvi  klonuna 
əlvida  deməklə  kifayətlənmədi,  öz  seçimini  ölkəni  və  həm  də  bütün  dünyadakı 
münasibətləri dəyişmək qərarında olan qeyri-adi iradəli və qüdrətli hesab etdikləri 
bir adam üzərində dayandırdı. 
 Amerikan xalqı isə bəzilərinin istehza ilə səriştəsiz xəyalpərvər hesab etdiyi 
bu yeni, xalqın bilavasitə içərisindən çıxmış şəxsin Ag evə gətirilməsinin əslində 
daha  düzgün  və  daha  yaxşı  seçim  olduguna  inanaraq,  Barak  Obamanı  prezident 

142 
 
seçdi.  O,  həm  də  azad  dünyanın  lideri  kimi  qəbul  olunur,  ona  görə  də  Avropada 
belə yüksək populyarlığa malikdir. İlk qara prezidentin, təcrübəsiz “təmiz vərəqin” 
dünyanın ən mühüm və qüdrətli postunda yerləşdirilməsinin nə qədər müdrik qərar 
olyb-olmamasını isə gələcək illər göstərəcəkdir. 
 Amerikada  əsasən  bayram  əhval  –ruhiyyəsi  yaşanır,  bu,  dünyanın  başqa 
ölkələrində  də  öz  əks-sədasını  tapır.  Sevinc  nə  qədər  təbii  və  böyük  olsa  da, 
qarşıdakı böyük vəzifələrin həlli o qədər də asan olmayacaqdır. Obamanın özünün 
dediyi kimi “yol uzun, yoxuş isə dik olacaqdır”. Maliyyə böhranına son qoymaq, 
iqtisadiyyatı düşdüyü bataqlıqdan çıxarmaq, bir sözlə Avgi tövlələrini təmizləmək 
səyləri,  öz  miqyasına  görə  Böyük  Depresiyaya  öz  inqilabi  siyasəti  ilə  son  qoyan 
Franklin  Ruzveltin  zəhmətinin  miqyasını  da  ötüb  keçməlidir.  ABŞ-ın  xarivci 
siyasətində  ciddi  dəyişikliklər  aparılmalı,  başqa  dövlətlərlə  münasibətdə  diktat  və 
təzyiq  üsuluna  son  qoyulmalı,  bütöv  xalqları  müharibə  ilə  hədələmək  və  bunu 
reallaşdırmaq  kimi  ağılsız  addımlar,  özünü  biabır  etmiş  siyasıətçilər  kimi  tarixin 
arxivinə  təhvil  verilməlidir.  Ordudan  çubuq  cəzası  rolunda  istifadə  etmək  dövləti 
nüfuzdan  salan  bir  metod  kimi  bütünlüklə  kənara  atılmalıdır.  İndiki  prezident 
dövlətin  gerbindəki  qartalın  bir  caynağında  sıxdığı  nizəni  metafora  kimi  qəbul 
etmək əvəzinə, onları bomba və raketlər şəklində dünyanın ayrı-ayrı guşələrindəki 
əhalinin  üzərinə  yağdırmaqdan  da  çəkinmirdi,  “terrorist  ovu”  adı  altında  bütöv 
xalqlara qarşı uzunmüddətli müharibə aparmağa girişirdi. 
 Obama  bir  prezident  kimi  dəyişikliklər  və  yeni  münasibətlər  yaradıcısı 
simvolu  tək  qəbul  edilir.  Amerikalılar  şübhə  etmirlər  ki,  o,  yaxın  keçmişin 
dərslərindən  ibrət  götürəcək  və  ölkəni  müsbət  tərəfə  dəyişdirəcəkdir.  O, 
bəşəriyyətin bütün tarixində ən böyük hesab edilən bir mədəniyyəti getdikcə artan 
həmlələrdən qoruya  biləcəkdir. Ümidin  reallığa  çevrilməsi  ondan  titan  gücü  tələb 
edəcəkdir.  Seçki  marafonundakı  dözümlülüyü,  prinsiplərində  və  yanaşma 
tərzindəki açıqlığı, yenilməzliyi, təmkini olması, həm də səmimiyyəti onun daha iri 
miqyaslı  vəzifələri  də  həll  etmək  fərasətində  olduğuna  inam  yaradır.  Rəqibinin 
ittihamlarına  əhəmiyət  verməyərək,  başlıcası  ondan  fərqli  olaraq  o,  heç  vaxt 
“quzğun”  mövqeyindən  çıxış etmirdi,  İraqda  son  qələbəyədək müharibəni  davam 
etdirməyi nəinki vəd etmirdi, həm də çəkilən ağır yükə və bir başa insan itkilərinə 
yol  verilməsinə  son  qoymaq  üçün  ordunu  həmin  ölkədən  müəyyən  müddətdə 
çıxarmağa söz verirdi. Terrorçulara qarşı mübarizəni daha səmərəli və nəticə verən 
qaydada aparacağını bəyan edirdi. 
 Yeni  prezident  güman  ki,  əslində  başqa  məqsədlər  güdən  demokratiya 
ekspansiyasına da son qoyacaq, Buş  –Çeyni cütlüyünün nefti iyinə aludəçiliyinin 
biabırçı  təzahürlərini  aradan  qaldıracaqdır.  Bir  sözlə,  sələfinin  baş  ucalığı 
gətirməyən  mirasları  tarixçilərin  tədqiqatları  obyekti  olmaqdan  başqa  heç  nəyə 
yaramayacaqdır. 
 Barak  Obama  bir  növ,  ölkə  parçalanmaq  təhlükəsi  ilə  üazləşdikdə  və 
Vətəndaş müharibəsi ərəfəsində olanda prezident seçilmiş öz həmyerlisi Abraham 
Linkolnu  xatırladır.  Linkoln  Vətəndaş  müharibəsini  qabiliyyətlə  başa  çatdırıb, 
bütöv dövlət  adlanan  evi dağılmaqdan qorudu, həm  də  quldarlığın  rəsmi  qaydada 
ləğv edilməsinə nail oldu.Buna görə də onu Amerika tarixinin ən yaxşı prezidenti 

143 
 
sayırlar.  İndi  problemlərin  çoxluğu  və  həyati  əhəmiyyəti,  böyük  təhlükələr  yeni 
seçilmiş  prezidenti  də  ciddi sınaq  qarşısında  qoymuşdur.  Hər  bir  fəaliyyət  yalnız 
nəticə  ilə  ölçülür.  Uğurlu  nəticə,  yalnız  xalqın  ümidlərinin  doğruldulması  Barak 
Obamadan,  əcdadlarına  azadlıq  bəxş  etmiş  Linkolnun  ən  azı  sarsılmaz  ruhuna 
yiyələnməyi tələb edəcəkdir. Təkcə amerikalılar deyil, dünyanın başqa xalqları da 
onun  bu  sınaqdan  şərəflə  çıxmasını  arzulayır,  çünki  bu  nəcib  fəaliyyət  həm  də 
bütün bəşəriyyət qarşısında ləyaqətlə xidmət nümunəsi rolunu oynaya bilər. 
 Bir  əsr  yarım  bundan  əvvəl  Amerikanın  qadın  yazıçısı  Harriet  Biçer  Stou 
zəncilərə  mərhəmət  hissləri  ilə  və  məhəbbət  dolu  “Tom  dayının  koması”  adlı 
böyük  şöhrət  tapmış  romanında  yazırdı  ki,  nə  vaxtsa  Allah  daxili  aləminin 
genişliyinə  görə  hansısa  xalqı  ən  yüksək  səviyəyə  qaldırsa,  bu  yəqin  ki,  zəncilər 
olacaqdır.  Ağ  dərili  yazıçı  bu  yolla  zəncilərin  sədaqətinə,  şərə  müqavimət 
göstərməmək  həlimliyinə  heyranlığını  ifadə  edirdi.  İndi  Barak  Obama  təkcə  ən 
qüdrətli  dövlətə  başçı  seçilməmişdir,  o,  yenilik,  tərəqqi,  düzgün  münasibətlər 
yanğısı  keçirən  insanların  gözündə  yeni  bir  dinə  çevrilmiş,  xilaskar  obrazına 
yiyələnmişdir. Biz  arzu  edərdik  ki, o,  etimadını  qazandığı  seçicilərinə  qoşulan  və 
Amerikaya ümidlə bağlanan adamların arzularını doğrulda bilsin, nikbinliyi bərpa 
etsin,  yeni  münasibətlər  dünyasının  tarixinə  öz  adını, birinci  növbədə  əməlləri  ilə 
həkk  edə  bilsin.  Məhz  bu  vaxt  minnətdarlıq  əlaməti  kimi  dünyanın  hər  yerindən 
“Gözün aydın, Amerika!” nidaları səslənəcəkdir, amerikalıların isə öz vətənlərinə 
görə iftixar hissi keçirmələri daha təbii görünəcəkdir. 
 “525-ci qəzet”.07.11.2008 
 
 
 
Политические заморозки в Грузии. Взгляд со стороны 
 
За  последние  три  месяца  в  соседней  стране  произошли  бурные 
политические  события,  которые  привлекли  внимание  всего  мирового 
сообщества.  Движущих  сил  и  действующих  лиц  в  этой  жизненной  драме 
было  много,  здесь  переплелась  целая  палитра  интересов,  давнишние  и 
свежие противоречия, приведшие страну поистине к гамлетовскоой дилемме. 
Многие ринулись искать выгоду из этих  осложнений и приобрести какие-то 
трофеи.  В  этой  схватке  особо  выделялась  фигура  Михаила  Саакашвили, 
которому  впервые  пришлось  отказаться  от  удачных  атак  и  перейти  к 
обороне.  При  этом  он  стал  чувствовать  себя  в  роли  обманутого 
простодушного  короля  Лира,    когда некоторые друзья  и  соратники  предали 
его и перешли в лагерь восставших против него. Он должен был ответить на 
многочисленные  вопросы,  от  которых  зависела  и  его  личная  судьба.  Здесь 
его  характер  сыграл  с  ним  как  злую  шутку,  а  также  и  подбросил  пояс 
спасения.  
Президент  Грузии  Михаил  Саакашвили,  как  бы  о  нем  не  говорили  и 
писали, был и остается неординарной личностью, тягoтеещей к парадоксам и 
сногсшибательным  политическим  причудам.  Он  был  таким,    когда 

144 
 
возглавлял  «революцию  роз»,  не  изменился  и  в  дальнейшем,  не  отвыкая  от 
своих  привычек  удивлять  людей,  принимать  необычные  шаги  и  решения. 
Ему  не  чуждо  увлечение  внешним  эффектом,  обращение  к  арсеналу 
макиавеллизма.  Приходится  признавать,  что  в  отличие  от  многих  он  смог 
восстать  против жестокостей жизни, превращающей человека в песчинку, не 
согласившегося  играть  роль  послушной  глины  в  руках  этого  неумолимого 
скульптора.  Ни  у  кого  демоническая  сила  сопротивления  и  упорного 
достижения  целей  не  проявлялась  так  мощно,  как  у  него.    Эти  качества 
долгое время не подводили его, сопровождая по восходящей линии к Олимпу 
власти,  однако  после  серии  этих  триумфов  ему  пришлось  столкнуться  с 
серьезными  трудностями,  слышать  вместо  обычных    од,  укор  и  даже 
проклятия, в соответствии с целой  гаммой гнева.  
Ему пришлось удостовериться в том, что его одиссея вовсе не дошла до 
своего конца. Будущее блекло и виделось уже совсем не в розовом цвете. Он 
чувствовал  усталость  от  изнурения,    поглощения  сил  и  это  заставило  его  
вспомнить  о  непреходящей    ценности  слов,  высеченных  на  египетском 
саркофаге:    жизнь-борьба.  Если  для  кого-то  данное  изречение  является 
простой  философской  метафорой,  то  для  него  оно  является  реальностью, 
раздирающей душу  необходимостью.  
Раньше  судьба  постоянно  и      широко  улыбалась  ему,  на  этот  раз 
подбросила 
сюрпризы, 
принесла 
дары 
данайцев, 
окрашенные 
разочарованием, грустью и печалью.   Часть того народа, когда-то любящий 
его,  связавший  с  ним  всю  свою  надежду,  отвернулся  от  него  и  стал  винить  
его  во  всех  смертных  грехах.  Отсюда  недовольство  его  экономической  и 
социальной  политикой,  несогласие  с  импульсивными  и  непродуктивными 
действиями  в  международных  делах,  обвинение  в  неумении  решить 
главнейшую  проблему  -  восстановление  территориальной  целостности 
страны.  Граждане  Грузии  не  считались  даже  с  объективными  доводами, 
объясняющие трудность достижения этих целей. 
Череда триумфов и громких фанфар,  легенда о его непогрешимости и  
достигнутое  право  оставаться  вне  подозрений  сменилось  непримиримой 
критикой.    Всенародная  любовь  к  лидеру    уступила  место  неприятию    его 
действий,  обвинениям  разного  толка  и  масштабов,  в  результате  чего  его 
стали  считать  причиной  всех  бед  и  напастей,  обрушившихся    на  нацию  за 
последние годы. К хору недовольной массы прибавились голоса соратников, 
обвинявших его в коррупции и других  преступлениях.  Когда-то, на улицах 
столицы  и  других  городов  республики  люди  безустанно    пели  соловьиной 
трелью о славной «революции роз».  Зимой 2007-2008 годов они стали видеть 
в  нем  чуть  ли  не  дьявола,  распродавшего  страну  оптом  и  в  розницу, 
превратившего  ее  в  крупный  аукцион,  посягнувшего  на  святая  святых  - 
разбазариванием    земель  и  естественных  богатств  страны.  Река  критики  и 
обвинений  вышла  из  своих  берегов,  наводнение  горьких  слов  и  выражений 
охватило всю страну, где невозможно было отличить правду ото лжи, истину 
от инсинуаций. Руководство страны вольно и невольно давало основание для 

145 
 
такой  нелицеприятной  молвы.  Беда  в  том,  что  политический  радикализм  со 
временем  воплотился  в  надменность,  гордыню,  тщеславие,  смешную 
напыщенность. Утратилось чувство реальности, что повлекло за собой отход 
от  верного  ориентира.  Провозглашенные  благородные  цели  были  забыты  в 
угоду  менее  значимых  для  нации  интересов,  выяснилось,  что  этих 
попутчиков  новых  веяний  больше  всего  волнует  только  гнездование  в 
эшелонах власти. Принципы уступили место неутолимой жажде славы, пусть 
даже  в  виде  суррогата,  с  добавлением  изобилия  материальных  благ.  Для 
новых  завоевателей  власти  действительность  оказалась  крепким  орешком, 
которая    разбила  все  иллюзии.  Заблудившихся  людей  стал  преследовать  не 
какой-то  призрак,  а  встречающиеся  на    каждом  шагу  трудности  и  загадки 
жизни. Оторвавшись от народа, они больше стали походить на блуждающих 
рыцарей,  кичившихся  напускной  бравадой,    возникшей  вместо  ожидаемых 
примеров  проявления  подлинной  храбрости.  Вместо  того  чтобы  замечать  и 
исправлять  свои  ошибки,  они  старались  все  списать  на  объективные 
трудности  и  неприятельское  окружение.  У  первоначально  распускавшихся 
роз надежды осыпались лепестки, улетучивался  аромат и оставшиеся острые 
шипы 
вызывали 
только 
горькое 
разочарование. 
Искусственное 
конструирование и попытка переделки жизни, стремление к скачкообразному 
развитию,  без  учета  реальных  факторов,  не  дали  необходимых  результатов, 
приходилось довольствоваться  незначительными успехами, что не могло не 
вызывать  недовольство  народной  массы,  которая  сперва  повально  верила  в 
громкие  заклинания  счастья.  Пересаженное  дерево  демократии  не 
поддавалось укоренению, приносило меньше плодов, притом мелких, да еще 
и  с  привкусом  горечи.  А  автором  и  исполнителям  выспренно 
провозглашенной    идеи  о  скорой  абсолютной  победе  добра  и  всеобщего 
счастья  пришлось  вместо  радости  от  успеха  разбираться,  говоря  словами 
Байрона «в кровавых списках грязи и греха», в котором их обвинял свой же 
народ.           
Наконец,  людской  поток  7  ноября  прошлого  года  снова  заполнил 
центральную  площадь  Тбилиси  и  начался  мирный,  но  грозный  для  власти 
митинг.    Требования  были  не  только  резкими,  но  и  радикальными.    Ложку 
дегтя  добавил  самый  близкий  в  былые  времена    друг,  который  в  своем 
телевизионном  выступлении  обвинил  президента  во  всех    мыслимых  и 
немыслимых  грехах.  В  таком  неблаговидном  повороте  событий  нервы 
М.Саакашвили  дрогнули  и  вместо  того,  чтобы  сохранить  спокойствие  и 
хладнокровие,  он  решил  отплатить    своему  бывшему  соратнику  и 
теперешнему  обвинителю  той  же  монетой.  Разоблачитель  был  посажен  в 
тюрьму  и  ему  инкриминировались  почти  те  же  обвинения,  за  исключением 
убийства  высокопоставленного  лица.  А  затем  последовал  выкуп  и 
освобождение  из-под  стражи  изменника  команды  политических  юнцов.  В 
этом демократическом государстве арест состоятельных персон и  вымогание 
крупных  сумм    в  пользу  государственной  казны  стала  обычной  практикой. 
Законам пришлось замолкнуть, воля хозяина стала выше уголовного кодекса.  

146 
 
История  гонения  же  бывшего  министра  обрастала  все  более  новыми  
событиями, 
которые 
свидетельствовали 
о 
растерянности 
и 
непоследовательности действий грузинских властей. 
Но  самая  грубая  и  роковая  ошибка  была  допущена,  когда  мирных 
участников  митинга  стали  разгонять  с  применением  насильственных 
методов,  бесчеловечно  избивая  людей  силами  полиции  и  хорошо 
подготовленных  молодчиков,  при  этом  используя  удушающий  газ  и 
резиновые  дубинки.  Люди  начали  убегать,  скрываться  в  переулках,  даже  в 
церкви,  однако  силы,  выступающие  на  стороне  власти    в  пылу  бешенства, 
нападали  на  них,    наносили  увечья.  Кровь  невинных  людей  вновь  за 
последние  два  десятилетия  обагрила  центральную  площадь  и  улицы 
грузинской столицы, разница была лишь в том, что на этот раз не произошла 
большая трагедия. Расправа, учиненная над собственным народом, не может 
иметь  никакого    оправдания.  Демонстрация  силы  со  стороны  властей  в 
отношении  мирных  граждан  фактически  показала  их  бессилие  и  боязнь  от 
народа, стремление любимы средствами сохранить свои, не внушающие уже 
доверия рычаги управления. Страх потери власти, если он чрезмерно силен и 
нагнетается  высокомерием,  является  прелюдией,  предвестником  ее  агонии. 
Команда  власти,  увлекаясь  чрезмерной  верой  в  свою  правоту  даже  в  
творении  беззакония,  фактически  допустила  акт  мазохизма  –  и  в  итоге 
больше  всего  пострадала  сама.  Демократия  не  только  потеряла  свою 
декларируемую возвышенность, но из-за недальновидности властей упала до 
самого низкого уровня, разбилась об камень самомнения и вседозволенности.  
После    этого  трудно  верить  их  искренней  приверженности 
собственным принципам, когда жажда власти явно стала превалировать над 
благородными  помыслами.  Беда  в  том,  что  грузинская  демократия  еще  в 
детском возрасте стала чувствовать преждевременную старость, ей пришлось 
согнуть  еще  неокрепшую  спину  от  своей  труднопереносимой  тяжести. 
Легкая  победа  во  время  прихода  к  власти  привела  к  головокружениям  от 
удачи, вызвала высокомерие и тщеславие. 
Они  приняли  облик  персонажа  романа  Рабле  Панурга,  чье  имя  по 
латыни  означает    -  тот,  кто  делает  все,  не  различая  добра  и  зла. 
Перефразировав  философа  Блеза  Паскаля,  приводившего  пример  о 
Клеопатре,  можно  сказать,  что  если  нос  этих  политиков  был  бы  чуть  по 
короче, лик земли грузинской не стал бы таким удручающим, и вызывающим 
пессимизм и элементы бесперспективности. После применения силы против 
мирных граждан, в результате необузданного насилия, у многих грузин начал 
складываться  комплекс  жертвы.  Они  пострадали  ни  от  действий  какой-то 
посторенней силы, а от своего родного правительства. 
Если  в  день,  когда  М.Саакашвили  впервые  пришел  к  власти  в 
результате  бархатной  революции  и  выборов,  был  зенитом  его  славы  и 
популярности,  то  день  7  ноября  прошлого  года  стал  надиром    в  его 
жизненном  пути,  нежелательной  вехой  во  всей  политической  дистанции. 
Перед  ними  вдруг  открылась  зияющая  пропасть,  которая  может  поглотить 

147 
 
все  то,  чего  он  большим  трудом  достиг  и  к  чему  он  стремился.  В  какой-то 
миг  для  него  время  остановилось  и  напомнило  о  маячащих  впереди 
серьезных  трудностях.  Баловень  судьбы,    любимой  протеже  Запада  вдруг 
почувствовал  свое  бессилие,  увидел  страшный  оскал  недоверия,  даже  в 
какой-то  степени  ненависти  некоторой  части  своего  народа,  того  народа, 
который  когда-то  вознес  его  на  небосклон  власти,  а  сейчас,  с  такой  же 
легкостью  готов  вести  его  на  Голгофу.  Он  думал,  что  его  окружают  одни 
лишь  поклонники,  однако  и  здесь  он  глубоко  ошибался.  В  своем  родном 
стане  нашлись  как  символы  вероломства,  так  и  перебежчики.  Да  и 
триумвират, созданный в баталии борьбы, оказался недолговечным, один из 
его  членов  умер  сугубо  в  загадочных  обстоятельствах,  что  стало  причиной 
разного  рода  пересудов  и  обвинений,  а  другой  откатился  назад  перед  его 
напором  и  стал покорным и  послушным  исполнителем.  В такой обстановке 
современному  Гаю  Юлию  Цезарю  с  его  диктаторскими  замашками  стало 
трудно ориентироваться и он стал чаще ошибаться. 
  Гамбит 
Саакашвили, 
в 
отношении 
устроителей 
митинга, 
необоснованно  названный  его  окружением  попыткой  государственного 
переворота,  фактически  ухудшил  свои  же  позиции  в  этом  противостоянии. 
Надо  было  искать  выход  из  этого  лабиринта,  политической  головоломки. 
При  этом  он  не  имел  какую-то  путеводную  нить  Ариадны,  с  помощью, 
которой спасся Тесей. Произошло и еще то, чего он никак не ожидал. Почти 
весь  Запад  стал  осуждать  его  за  насильственной  разгон  митинга,  никто 
открыто его не поддержал, не выразил чувств солидарности.  
Находясь  в  настоящем  цунг-цванге,  он  вынужден  был  сделать  еще 
более  неверный  ход,  по  идее  обещающей  ему  моральную  компенсацию,  но 
на  деле  создающей  новые  трудности,  и  необходимость  принятия 
дополнительных  неадекватных  решений.    Он  объявил  о  проведении 
досрочных президентских выборов, что сократило ему первый срок почти на 
год. Большой стране, с еще более крупными проблемами, надо было избрать 
президента  в  кратчайший  срок,  в  общей  сложности  не  позднее,  чем  за  два 
месяца. При этом оппозиция была в гонении, лишилась условий нормальной 
пропаганды своей платформы. Действующий оппозиционный телеканал был 
закрыт,  его аппаратура подверглась вандализму. Поэтому выборы, с момента 
объявления  срока  его  проведения,  оказались  под  угрозой  необъективности, 
не  могли  служить  средством  установления  воли  народа.  Все 
административные  и  финансовые  ресурсы  были  в  распоряжении 
предвыборного  штаба  старого  президента  -  нового  соискателя,  а  его 
оппонентам  приходилось  довольствоваться  крохами  возможностей, 
предлагаемые  им  от  контролируемых  государством  электронных  СМИ,  в 
виде милостыни.  
Наконец, 5 января с.г. состоялись выборы, в результате которых победу 
по  официальной  версии  одержал  М.Саакашвили,  а  его  главный  оппонент 
набрал  всего  –  на  всего    половину  от  количества  данных  ему  голосов. 
Начались  сыпаться    серьезные  обвинения  со  стороны  оппозиции  по  итогам 

148 
 
выборов,  в  российскую    печать  просочились  вести  о  том,  что  якобы  более 
миллиона реально несуществующих избирателей были включены в списки и 
за  счет  этих  бюллетеней  голоса  отдавались  за  действующего  президента. 
Пусть  эта  информация  остается  на  совести  ее  провозгласивших.  Если 
современные  Чичиковы  смогли  выкопать  столько  мертвых  крепостных,  то 
это уму непостижимое явление. 
 Однако,  Центризбирком  настоял  на  своем  решении,  и  20  января 
произошла  инаугурация      вновь  избранного  старого  президента,  которая 
состоялась  в  зимний  холод  на  площади  под  открытом  небом.  Инаугурация 
сопровождалась  неизвестными  доныне  новшествами,  перед  трибуной 
прошли танки, на небе появились вертолеты.  
Президент Грузии является искренним поклонником Запада, традиций 
американского государства. О вкусах, вообще-то, не спорят. Однако, слепое 
подражание  чужим  традициям  может  довести  и  до  несуразицы.  В  зимнюю 
стужу долгое время находится на открытом воздухе, да еще в легком одеянии 
может отрицательно повлиять на здоровье человека. История США имеет и 
подобные  горькие  примеры.  Девятый  президент  страны  Уильям  Генри 
Гаррисон,  после  изнурительной  предвыборной  борьбы  был  избран  на  этот 
пост.  Будучи  известным  военным  деятелем,  прославившимся    своими 
победами на поле битвы, после инаугурации, состоявшейся 4 марта 1841 года 
у  Капитолия,  он  верхом  на  лошади  поскакал  в  Белый  дом,  где  проводился 
банкет  в  честь  этого  события.  В  тот  день  он  сильно  простудился  и  ровно 
через месяц умер в том же Белом доме, от пневмонии. Волнения и усталость 
от  предвыборной  кампании,  контакты  со  множеством  людей,    помогавших 
ему в победе, также сыграли свою роковую роль в гибели этого 67- летного 
человека.  Он  был    сыном  поставившего  свою  подпись  под  Декларацией 
независимости Бенджамина Гаррисона, а его внук Бенджамин Гаррисон стал 
23-м  президентом  Соединенных  Штатов  в  1889-1893  годах.  У  Саакашвили 
крепкое здоровье, наверное, он не имеет таких известных предков, а будущее 
несуществующего  пока  внука  трудно  предугадать.  Он  не  забирался  на 
железное седло танка, чтобы проехать до своей президентской резиденции и 
не  порадовал  своих  противников  из  ряда  вон  выходящими  оперетечными 
действиями.  
Начался  второй  срок  его  президентства,  который  изначально  не 
обещает  легкую  прогулку  по  политическому  тротуару  проспекта  Шоты 
Руставели, наоборот, будет насыщен новыми коллизиями. Ноша президента 
никогда не была легкой,  она становится особенно более тяжкой тогда, когда