Telman orucov

часть населения считает его избрание нелегитимным. 
Что  касается  действий  оппозиции,  то  здесь  также  много  неясных, 
непоследовательных  моментов.  Нередко  президент  опережает  своих 
оппонентов, каждый раз предлагая им новые сюрпризы. В басне Лафонтена, 
хитрая  обезьяна  Бертран  уговаривает  кота  Ратона  таскать  для  себя  из  огня 
жареные каштаны. К сожалению, грузинской оппозиции также приходиться 
смириться с удовольствием такого рода. 

149 
 
Если ее обвинение в повальной фальсификации итогов голосования, о 
наличии  огромного  количества  несуществующих  избирателей  является 
верным,  то  лишено  всякой  логики  требование  о  проведении  второго  тура 
выборов.    Тогда  это  настоящее  преступление,  в  таком  случае  совершившие 
его люди должны нести ответственность  на основе законов. В таком случае 
появляется  необходимость  аннулирования  итогов  выборов,  и  провести 
заново    нормальные,  демократические  выборы.  А  требование,  взамен  всего 
этого,  половинчатой  развязки,  вызывает  недоумение  и  не  может  быть 
принято  серьезно.  Такая  постановка    вопроса  является  показателем 
легковесного  подхода  оппозиции  к  своим  заявлением,  ибо  тяжесть 
предъявленных  обвинений  не  соответствует  предлагаемым  мерам  по 
исправлению  преступных  деяний.  Несоответствие  наказания  степени 
преступления  во  многом  определяет  несостоятельность  и  неумение 
доказывать суть воображаемого преступления, цели и побуждающие мотивы 
его совершения. Вымалывать у своего оппонента мелких уступок говорит о 
зыбкости  позиции  сил,  требующих признания объявленных  итогов  выборов 
незаконными.  Такой  подход  лишен  всякого  смысла,  как  говорили  древние 
римляне  «не  надейся,  что  молитвой  изменишь  предначертание  богов».  На 
данный  момент  не  боги,  но  всемогущая  власть  правит  бал,  здесь  просьбы 
просто  неуместны.  Демократия  и  свобода  как  воздух  горных  вершин,  для 
слабых  не  переносима.  Позиция  должна  быть  четкой,  ясной  и  следовать 
принципам  и  ценностям  демократии.    Для  торжества  демократии  нужна 
состоятельная непоколебимая позиция, сила, борющаяся за ее идеалы должна 
отличаться от других железной волей и неоспоримой логикой. Ожидание же 
каких-то  уступок  от  своих  оппонентов,  приводит  к  ослаблению  данной 
позиции,  создает  представление  о  ее  беспомощности,  что  дает  противной 
стороне  дополнительные  преимущества  и  награждает  ее  карт-бланшем.  
Борьба  за  демократические  ценности,  за  утверждение  ее  принципов  это  не 
«ханами»-  любование  цветами,  что  широко  распространено  в  Японии,  где 
люди  ходят  смотреть  на  цветущие  сакуры,  а  кропотливая,  повседневная, 
поглощающая  всю  энергию  и  силу  работа,    прежде  всего    разума.  К 
сожалению,  в Грузии оппозиция отошла от таких способов действий, часто 
впадая  то  в  апатию,  то  в  радикализм,  утратила  навыки  результативно  и 
конструктивно действовать. 
Как  будут    развиваться  события  в  Грузии  нам  не  безразлично,  ибо  в 
этой  стране  проживают  сотни  тысяч  наших  соотечественников,  которые 
являются  ее  жителями  из  поколения  в  поколение,  где  покоятся  прах  их 
предков.  К  сожалению,  их  социальное  положение  оставляет  желать  много 
лучшего. Растет безработица среди азербайджанцев, проживающих в Грузии, 
ухудшаются  условия  получения  образования,  закрываются  школы,  где 
ведется обучение на родном языке. Факты притеснения их на национальной 
почве  довольно  таки  нередки.  Азербайджан  является  в  какой-то  степени 
своего  рода  донором  для  Грузии.  Строительство  и  эксплуатация 
нефтепровода 
Баку-Тбилиси-Джейхан 
стала 
мощным 
источником 

150 
 
пополнения  государственного  бюджета  соседней  страны,  ныне  ведется 
работа по строительству железной дороги Баку-Карс через ее территории, что 
также  приведет  резкому  увеличению  объемов  реэкспорта,  и  следовательно 
потока  доходов  от  эксплуатации  этой  важной  артерии.  Азербайджан  всегда 
выручает  соседа  при  энергетических  кризисах,  поставляя  ему  кислородную 
подушку  в  виде  нефти  и  газа.  Развиваются  политические  контакты  между 
двумя странами. Однако, все это нельзя считать достаточным, возможности 
укрепления сотрудничества еще велики. Поэтому мы не хотим,  чтобы в этой 
стране происходили какие-то потрясения -  это невыгодно и нам ,как соседу  
и  экономическому  партнеру.  Мы  хотим,  чтобы  Грузия  стала  богатой  и 
процветающей  страной,ее  население  имело  возможность  жить  достойной 
жизнью. 
Мы  будем  радоваться  успехам  грузинского  народа  в  осуществлении 
своих  жизненных  чаяний,  продвижении  по  демократическому  пути.  Здесь 
главным  является  интересы  народа,  граждан  страны,  чтобы  линия  развития 
была  полноценной  и  неразрывной,  и  не  перешла  бы  в  пунктир.  Грузия 
должна  перешагнуть  черную  полосу,  встать  на  достойный  путь  прогресса, 
чтобы  ее  развитие  не  вызывало  сомнения.  Ей  нужен  реальный 
экономический  подъем,  положительные  изменения  в  социальной  жизни, 
последовательное проведение политики в интересах народа. Пусть наш сосед 
не считает успехом то, как говорил У.Черчиль, «что является движением от 
неудачи  к  неудаче  без  потерь  энтузиазма»,  а  удостаивается  реальных 
результатов  развития,  движения  вперед,  когда  сохраненный  энтузиазм 
расходуется в пользу  благосостояния народа, а не мнимых утешений. 
Четыре  года  тому  назад  многие  считали  Саакашвили  если  не  героем, 
то,  по  крайней  мере,  храбрым  политическим  борцом.  О  нем  шла  молва, 
многие  воспевали  эту  личность.  Когда-то,  автор  этих  строк  писал  о  нем  в 
статье  «Явление  Михаила  Саакашвили»,  считая  его  реальным  феноменом. 
Однако,  постепенно  этот  образ  стал  меняться  в  худшую  сторону,  утратил 
многие  свои  положительные  черты,  мало  чего  осталось  от  первичного 
оригинала, сияний блеска ореола. Пройдя через трудные дебри борьбы, он не 
смог также успешно преодолеть испытание властью и возможностями. Но не 
следует  торопиться с выводами, которые могут оказаться необъективными и 
несостоятельными.  Чтобы  люди  вновь  отнеслись  к  нему  как    настоящему 
рыцарю  бархатной    революции,  неувядающему  стойкому  явлению,  должно 
многое  измениться,  и  во  многом  это  зависит  лично  от  него  самого.  А  нам 
остается  смотреть  на  это  со  стороны, наблюдая  и оценивая  объективно,  без 
потакания  всяким  отступлениям  от  демократических  принципов,как 
поступают истинные друзья.  
 
Газета «Новое Время». 30.01.2008                                               
 
 
 Eybəcərləşmiş kapitalizm və “izm”lərə əlvida 

151 
 
 
XX  əsrin  son  onilliyində  Avrasiya  qitəsində  yeni  dövlətlər  meydana  gəldi. 
Onlar  sosializm  quruluşunun  süqutu  hesabına  yaransa  da,  öz  sələfinin  irsi 
əlamətlərindən  bütünlüklə  imtina  etdilər.  Dialektikanın  inkarı  inkar  qanunun 
tələblərinə  əsaslanaraq, vaxtilə  sosializmin  inkar  etdiyi  quruluşu  yeni  keyfiyyətdə 
həyata  gətirmək  istəyirdilər.  Balıq  nəsil  vermək  üçün  şirin  sularda  kürü  tökəndə 
özünü  məhvə  atdığı  kimi,  SSRİ-nin  dağılması  ilə  çoxlu  müstəqil  dövlətlər  həyat 
səhnəsinə  çıxdı.  Ana  termitin  yumurtasından  əmələ  gələnlər  nə  qədər  ona 
bənzəyirlərsə,  keçmiş  fövqəldövlətin  bətnindən  çıxanlar  da  o  qədər  ona 
bənzəyirdilər. 
Keçmiş SSRİ-nin ərazisində baş qaldıran, ərazi və əhali ölçüləri və iqtisadi 
potensialları  ilə  bir-birindən  fərqlənən  dövlətlər  dünya  birliyi  ailəsinə  daxil  oldu. 
Yeni  dövlətlər  elə  bil  ki,  sosializm  quruluşuna  nifrət  ruhu  ilə  bir-birilə  yarışa 
girişmişdi.  Köhnə  cəmiyyətin  ən  qiymətli  mirası  olan  sosial  ədalət  prinsipi  də 
yaramaz  bir  xüsusiyyət  kimi  rədd  edildi.  Təknədən  çirkli  su  ilə  birlikdə  uşağın 
atılması  variantı  da  hakimiyyət  nümayəndələrində  təəssüf  hissi  yaratmırdı,  guya 
yeni  cəmiyyət  sosial  məsələlərə  tam  biganəlik  göstərməklə  özünün  kapitalizmə 
sədaqətini  nümayiş  etdirəcəkdir.  Əvvəlkindən  tam  fərqli  olan  quruluşu  yaratmaq 
həvəsi  altında,  köhnə  cəmiyyətin  daşı  üzərində  daş  qalması  ehtimalının  özü 
qəbahət  hesab  edilirdi.  Aparılan  özəlləşdirmə  çox  hallarda  quldurluq  xarakteri 
daşıyırdı.  Xalq  müstəqilliyə  və totalitar cəmiyyətdən  qurtulmağa  can  atırdı,  lakin 
böyük ümidlər bəslədiyi bu metamorfozadan ilk növbədə özü əziyyət çəkməli oldu.  
 Nisbətən  çətinliklərsiz,  daha  doğrusu  ən  azı  çörək  qazanmaq  barədə 
problemi  olmadan  yaşamağa  adət  etmiş  kütlə  birdən-birə  görünməmiş  ehtiyac 
girdabına  yuvarlandı,  yoxsulluğun,  aclığın  sərt  sifəti  ilə  üzləşməli  oldu.  Əhalinin 
xeyli  hissəsi,  yoxsul  həyat  tərzinin  nə  olduğunu  anlamağa  başladı.  Bu  ölkələrdə 
mübadilədə  tətbiq  edilən  pulların  denominasiyası  əhalinin  əmanətlərini, 
ehtiyatlarını  heçə  endirdi.  İnflyasiya  dördnala  çapırdı.  Rusiyada  inflyasiya  1000 
faizdən yuxarı qalxmışdı.  
Keçmiş  fövqəldövlətin  varisi  olan  nəhəng  bir  ölkə  90-cı  illərdə  iqtisadi, 
sosial və psixoloji fəlakəti yaşamalı oldu. 
 Yeni  dövlətlər  özünü  iqtisadi  cəbhədə  sınamaq,  əhalinin  ümidlərini 
doğrultmaq  əvəzinə,  elə  bil  ki,  öz  vəzifəsini  iqtisadiyyatı  dağıtmaqda  görürdü. 
İqtisadiyyata,  birinci  növbədə  istehsala  dəyən  böyük  ziyan  hesabına  həmin 
ölkələrin  müstəsna  qaydada  hamısında  gur  işsizlər  ordusu  yarandı.  Elə  bil  ki, 
insanların yaşaması üçün vacib şərt olan əmək hüququ da yeni quruluş tərəfindən 
ləğv  edilmişdi.  Təkcə  Rusiyada  12  milyon  nəfərlik  iş  yeri  bağlandı,  başqa 
ölkələrdə də müvafiq mütənasiblik mövcud idi. 
 Əgər SSRİ işsizliyin ləğvi ilə öyünürdüsə, hətta vaxtilə İtaliyan kommunist 
partiyasının  lideri  Palmiro  Tolyatti  (indi  onun  adını  Rusiyanın  nəhəng  avtomobil 
zavodu  yerləşən  şəhər  daşıyır)  təklif  etmişdi  ki,  sosializmin  təbliğində  işsizliyin 
ləğvi  ön  plana  çəkilsə,  onda  digər  cəzbedici  xüsusiyyətləri  axtarmağa  da  elə  bir 
ehtiyac olmayacaqdır. Həmin geniş ərazidə artıq işsizlik tufanı tüğyan edirdi. 
Əlbəttə,  işsizliyin  ləğvini  mütləq  nailiyyət  hesab  edən  quruluş  belə 

152 
 
münasibətin  özündən  həm  də  əziyyət  çəkməli  olurdu.  Cüzi  rentabelliklə,  hətta 
ziyanla  işləyən  çox  sayda  müəssisələrin  mövcudluğuna  dözülürdü  ki,  onların 
yerləşdiyi  yaşayış  məntəqələrində  əmək  qabiliyyətli  əhali  işlə  təmin  edilsin.  Ona 
görə də əmək məhsuldarlığı səviyyəsi qabaqcıl ölkələrdən çox-çox geri qalırdı, bu 
isə iqtisadi irəliləyişin tormozuna çevrilirdi. 
 Yeni dövlətlər əsasən təkcə aqrar sahədə sosializmin varlığının elementləri 
olan  kolxoz  və  sovxozları  ləğv  etmək  işini  həyata  keçirməklə  kifayətlənməyib, 
işləyən fabrik və zavodların bağlanmasına, ləğv olunmasına girişdi. Sonralar səbəb 
kimi  onların  istehsal etdiyi  məhsulların  rəqabətə  davam  gətirməməsi irəli sürülsə 
də, bu  yolla  əhalinin  tələbatının bütünlüklə  idxal  girovu  altına düşməsinə heç cür 
haqq qazandırmaq  olmazdı.  Çünki  iqtisadi  asılılıq çox hallarda  siyasi  asılılığa da 
yol  açır.  Axı  Böyük  Britaniyanın  «İst  İndiya»  şirkəti  Hindistanı  iqtisadi  büxova 
salmaqla,  iri  subkontinentin  həmin  dövlətin  müstəmləkəsinə  çevrilməsinə  şərait 
yaratdı. 
Müstəqil  dövlətlərdəki  iri  sənaye  şəhərlərinin  bir  hissəsi  az  vaxt  ərzində 
istehsal  qəbiristanlığına  çevrildi.  Təkçə  Rusiyada  1992-1998-ci  illərdə  ölkəyə 
dəyən  maddi  ziyan  bütün  Böyük  Vətən  müharibəsi  illərində  dəyən  ziyandan  2,5 
dəfə  çox  idi.  Fabrik  və  zavodların  fəaliyyət  göstərməməsindən  əhali  həm  işçi 
qüvvəsi,  həm  də  istehsalçı  kimi  ziyan  çəksə  də,  bu  tədbirin,  qəribə  görünsə  də, 
bircə şeydə faydası oldu – həmin şəhərlərin ekoloji şəraiti xeyli yaxşılaşdı. Çünki 
ağzı  göylərə  dikilmiş  uca  zavod  borularından  artıq  havanı  çirkləndirən  qazlar 
çıxmırdı. 
Rusiyada,  Ukraynada,  Belorusiyada  qara  və  əlvan  metallurgiya,  alüminum 
zavodları,  bir  sıra  maşınqayırma  müəssisələri  əsasən  yeni  texnologiyalar  cəlb 
edilməklə  işləməkdə  davam  etsə  də,  başqa  ölkələrdə  onların  bağlanma  prosesi 
davam  etdi.  Hətta  elmi-texniki  tərəqqiyə  xidmət  edən,  müasirləşməmiş 
texnologiyaları tətbiq etmək potensialını itirməmiş müəssisələr də belə kor-koranə 
siyasətin  qurbanlarına  çevrildi.  Bir  sıra  müasir  zavodlar  tikinti  üçün  dəmir 
materiallar hazırlayan primitiv emalatxanalara, sexlərə çevrildi. Hasilat sənayesinə 
xidmət  edən  zavodlar  da  məhsullarına  tələbatın  davam  etməsinə  baxmayaraq, 
istehsalı  dayandırmaq  aqibəti  ilə  üzləşməli  oldu.  Etiraf  etmək  lazımdır  ki,  köhnə 
müəssisələrin  xeyli  hissəsi  öz  məhsullarının  keyfiyyəti  ilə  öyünə  bilməzdi,  onlar 
sürətlə  mənəvi  aşınmalara  məruz  qalırdılar.  Lakin  texniki  təkmilləşmə  və  yeni 
texnologiyaların tətbiqi hesabına, onlara,  heç şübhəsiz,  yeni nəfəs vermək  olardı. 
Buna iradə və maliyyə resursları lazım idi, bunları isə dövlət öz üzərinə götürməli 
idi.  Təəssüf  ki,  bu  işə  cavabdeh  olan  yüksək  vəzifəli  məmurlar  vaxtilə  partiya 
tədbirlərində  böyük  şövqlə  oxuduqları  «İnternasional»  himninin  vacib  tələbi  olan 
«Bütün  zor  dünyasını  biz  dağıdacaq,  /  bünövrəsinə  qədər,  sonra  isə  /  Biz  yeni 
dünyamızı  quracağıq»  prinsipinə  başqa  rakursda  olsa  da,  təəccüb  doğuran  bir 
dəqiqəliklə əməl etdilər. Yeni dünya yaratmaq məqsədi altında hər cür avantüralara 
da haqq qazandırmaq mümkündür. 
Aqrar  sahədə  isə  iri  kollektiv  təsərrüfatlar  dağıdıldıqdan  sonra  yaranan 
fermer  təsərrüfatları  texnika  və  maliyyə  ehtiyatlarına  malik  olmadıqlarından, 
bitkiçilikdə  və  heyvandarlıqda  vaxtilə  qazanılmış  az-çox  nailiyyətlər  tezliklə 

153 
 
sıradan çıxdı, məhsuldarlıq biabırçı şəkildə aşağı yuvarlandı, ümumi istehsal yarım 
əsr əvvəl mövcud olmuş səviyyəyə düşdü. Onsuz da təbiətdən asılılığına görə risq 
tələb  edən  kənd  təsərrüfatı  əməyi  çox  hallarda  rentabelliyini  itirdiyindən,  aqrar 
bölmə ümidin itirildiyi bir istehsal sahəsinə çevrildi. Vaxtilə hər qarışından istifadə 
edilən  əkin  sahələri,  münbit  torpaqlar  becərilmədiyindən,  baxımsızlıq  ucbatından 
ölü  kapitala  çevrildi.  Bir  vaxtlar  kənd  təsərrüfatı  istehsalındakı,  şübhəli  də  olsa 
böyük  nailiyyətləri  ilə  öyünən  aqrar  respublikalar  bu  sahədə  acınacaqlı  iqtisadi 
geriliklə,  əhalinin  rifahının  kəskin  surətdə  aşağı  düşməsi  ilə  fərqlənən  məkanlara 
çevrildilər. Sosializmin ən eybəcər qalıqlarından biri olan statistika, uçot rəqəmləri 
yenə də köməyə gəldi, mühüm kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı barədəki saxta 
rəqəmlərin  dilə  gətirilməsi,  əslində  idxal  hesabına  yaranan  bolluq  görünüşünün 
mühüm mənbəyi kimi qəbul olunmaqla, «Potyomkin kəndləri» effekti yaratdı. 
Bütün  yeni  dövlətlər  kapitalizm  istehsal  üsuluna  keçdiklərini  bəyan  etsələr 
də,  həmin  ölkələrdə  bu  quruluşa  xas  olan  bəzi  cəhətlər  –torpağın  və  istehsal 
vasitələrinin özəlləşməsi özünü bütünlüklə biruzə versə də, - digər mühüm amillər 
heç  də  ənənəvi  kapitalizmin  xüsusiyyətlərinə  uyğun  gəlmirdi,  ona  başucalığı 
gətirmirdi.  Sənaye  inqilabından  start  götürən  kapitalizm  quruluşu  bu  yeni 
dövlətlərin çoxunda demək olar ki, öz mahiyyətindən – geniş istehsalın təşkilindən 
aralı  düşdü.  İndi  bu  ölkələr  dünyanın  əksər  guşələrində  istehsal  edilən  malların 
vitrini rolunu oynayır və idxal hesabına, həqiqətən də əvvəllər mövcud olan total 
defisitdən  əsər-əlamət  qalmamışdır.  Ticarət  obyektlərindəki  çeşid  rəngarəngliyi 
izafi bolluqdan xəbər verir. Lakin bu bolluqda öz sənaye istehsalının payı olduqca 
cüzidir. Bəzən hətta hansısa yerli bir əmtəə nümunəsini tapmaq da müşkül bir işə 
çevrilir.  Bu  ölkələrdə  kommersiya,  geniş  ticarət  və  ictimai  iaşə  şəbəkələri  sürətlə 
inkişaf  etmiş  və  işçi  qüvvəsini  absorbsiya  etmək  sahəsində  mühüm  vasitəyə 
çevrilmişdir.  İstehsalatda  məşğulluğa  şərait  yarada  bilməyən  ölkələr  xidmət 
sahələrinin  uğurla  öz  torunu  hörməsi  hesabına  çox  sayda  iş  yerləri  yaratmağa 
müvəffəq  olmuşlar.  Ehtiyac  girdabında  boğulanlar  üçün  ailəyə  qazanc  gətirmək 
naminə  zəhmətin  hara  sərf  edilməsi  elə  bir  əhəmiyyət  kəsb  etmir.  Fərdlər  öz 
yaşayış  tələbatlarını  ödəmək  üçün  bunu  məqbul  ayırlar.  Sotsium  isə  bütövlükdə 
təkcə  ticarət  və  iaşə  xidməti  işçilərindən  və  musiqiçilər  kastasından  ibarət  ola 
bilməz.  Əgər  belə  olsaydı,  onda  bu  böyük  sotsiumu  qaraçı  taboru  ilə  müqayisə 
etmək olardı.  
 Bütün bunlar belə bir rəyə gəlməyə əsas vermir ki, guya ənənəvi kapitalizm 
ideal bir sistem olub, problemlərlə üzləşmir. Bu qətiyyən belə deyildir. Son illərdə 
kapitalizmin son həddə çatdığı mənzərəsi görünür. O ya dalanla üzləşmişdir, yaxud 
da  böhran  çıxılmazlığında  ilişib  qalmışdır.  Obrazlı  desək,  kapitalizm  karvanı 
səhrada  azmışdır,  səhrada  azmaq  isə  karvan  üçün  ən  dəhşətli  bəladır.  Kapitalizm 
ümumiyyətlə  tamahkarlıqla  ekiz  qardaşdır.  Pul  hərisliyi,  daha  çox  sərvətə  sahib 
olmaq həvəsi kapitalizmin daim böhranlarla üzləşməsində mühüm amillərdən biri 
olaraq qalmışdır. 
Lakin  kapitalizm  müəyyən  qorxu  ilə  üzləşdikdə  özünü  müdafiə  etmək,  öz 
varlığını qoruyub saxlamaq üçün yollar axtarmağa başlayır. Almaniyanın görkəmli 
siyasətçisi,  kansler  Otto  fon  Bismark  Avropanın  ilk  dövlət  xadimi  idi  ki,  sosial 

154 
 
müdafiənin  anlaşılan  sistemini  icad  etmişdi  –  faciəli  hadisəyə,  xəstəliyə  və  qoca 
yaşa  görə  fəhlələrə  sığorta  təklif  etmişdi.  Bismarkın  «sosializmi»  sonralar 
Avropanın  digər  dövlətləri  üçün  bir  nümunəyə  çevrildi.  Heç  şübhəsiz,  bunların 
başlıca  təsir  gücü  inqilaba  çağırış  mənbəyi  olan  sosial-demokratlara  qarşı  silah 
rolunu oynaması idi. Bismarkın uzaqgörənliyi 1918-ci ilin ölümcül böhranı  vaxtı 
özünü  doğrultdu,  artıq  inqilabi  partiya  olmasını  dayandıran  sosial-demokratlar 
Bismarkın yaratdığı imperiyanı qoruyub saxladılar. Bu Bismark siyasətinin axırıncı 
və ən gözlənilməyən nailiyyəti idi. 
Kapitalizm XX əsrin əvvəllərindən proletar inqilabları qorxusu altında sosial 
güzəştlərə  getməli  oldu,  əmək  haqqı  xeyli  yüksəldi,  iş  günü  qısaldıldı,  istehsal 
şəraiti  yaxşılaşdırıldı.  Həmin  tədbirlər  proletariatın-  məfhumun  qədim  dünyadakı 
ilkin  mənasında  oldugu  kimi  ”övladlarindan  başqa  heç  bir  mülkiyyəti 
olmayanların” bir sinif kimi tədricən siradan cıxmasina gətirib cıxardı. Bu, həm də 
istehsalın  inkişafına  şərait  yaratdı.  Elmi  nailiyyətlər  və  qabaqcıl  texnologiyalar 
inkişafın  lokomotivi  rolunu  oynadı.  Lakin  kapitalizm  öz  qüsurlarından  tamamilə 
azad  ola  bilmirdi.  XXI  əsrin  əvvəllərində  banklar,  maliyyə  qrupları  özlərinin 
yaratdıqları  maliyyə  cəngəllikləri,  bir-birinə  ötürülən  kreditlər  hesabına  pul 
bazarında  çaxnaşma  yaratdı.  İstehsal  inkişafının  zəifləməsi  və  dayanması  artan 
sosial  güzəştləri  qoruyub  saxlamaq,  davam  etdirmək  imkanlarını  məhdudlaşdırdı, 
heçə  endirdi.  Əksər  qabaqcıl  kapitalist  dövlətlərini  maliyyə  və  iqtisadi  böhran 
bürüdü. Bu böhran dalğası hələ də çəkilmək bilmir və qorxulu perspektivlər xofu 
yaratmaqda davam edir. 
Hər  bir  dövlət  öz  ölkəsində  sənayenin  inkişafına  qayğı  göstərdikdə,  bunu 
yalnız  təbii  sərvətlərin  hasilatı  ilə  məhdudlaşdırmamalıdır,  elmi-texniki  tərəqqiyə 
və qabaqcıl texnologiyaların tətbiqinə əsaslanan istehsal sahələrinin yaradılmasını 
özünün ən vacib vəzifələrindən biri hesab etməlidir. Ənənəvi istehsal sahələrini də 
modernləşdirməklə,  onları  dirçəltmək  olar.  Uzaq  Şərqdəki  və  Cənubi-Şərqi 
Asiyadakı  dövlətlər  yüksək  inkişaf  həddinə  məhz  elmi  texniki  inqilabın 
nailiyyətlərindən  geniş  istifadə  hesabına  çıxmışlar.  Nəinki  Yaponiya,  Cənubi 
Koreya,  Çin,  hətta  Malayziya,  Tailand,  Vyetnam  kimi  ölkələr  də  dünyadakı 
məhsuldar  qüvvələrin  yerləşdirilməsində  özlərinə  məxsus  olan  və  hörmət  hissi 
yaradan rol oynayırlar. 
Onda  bəs  postsovet  məkanında  bərqərar  olmuş  quruluşu  necə  adlandırmaq 
olar? Bəziləri buna Rusiya politoloqlarının təbirindən istifadə edərək, «kumovskoy 
kapitalizm» - «dostbazlıq kapitalizmi» adını qoymuşlar. Doğrudan da, bu ölkələrdə 
maddi  və  maliyyə  resursları  xırda  bir  qrupun  əlində  cəmləşdi,  onun  üzvləri  də 
əsasən  dövlət  məmurları,  onların  qohumları  və  digər  yaxınları  idi.  Onlar  klan 
başçılarına  çevrilmiş,  rusların  ifadəsincə  desək,  «palçığın  içindən  knyazlığa 
yüksəlmişdilər».  Klan  başçılarının  nüfuzu  artdıqca  traybalizm  də  bu  şaxələnmiş 
kök rişələrindən qidalanmağa başladı. 
İlkin  kapital  toplanması  vaxtı  baş  verən  qarət  əməliyyatları  bu  adamların 
böyük  sərvət  sahiblərinə  çevrilməsi  ilə  nəticələnmişdi.  Asan  yolla  alınan  və 
istədikləri  qaydada  sərf  edilən  pul  kreditləri  hesabına  yaranan  maliyyə  bazası 
onlara öz güclü mənafe dairələrini formalaşdırmağa şərait yaratdı. Belə şərait həm 

155 
 
də  korrupsiya  və  rüşvətxorluğun  çiçəklənməsinə  gətirib  çıxardı.  Ənənəvi 
kapitalizmin təbiətinin bəzi dəyişikliklərə məruz qalması, onun mahiyyətinə əsaslı 
xələl  gətirməsə  də,  nisbətən  dözülən  xüsusiyyətlərini  eybəcərləşdirmişdir.  Belə 
eybəcərliklər  həm  də  həmin  dövlətlərdə  avtoritar  rejimlərin  bərqərar  olmasında 
səbəb və nəticə rolunu oynamışdır. 
Avtoritar  rejimlərin  qvardiyası,  dövlətdə  mühüm  vəzifə  kürsüsünə  sahib 
olanlar, elə  bil ki,  «Faust  sınmasına»  məruz qalmağa  məhkum  edilmişdilər. Faust 
ruhunu  İblisə  satmışdısa,  həmin  dövlətlərdəki  yüksək  vəzifəli  məmurlar  buna 
bənzər qaydada özlərini var-dövlət aludəçiliyi bütünə sitayişə həsr etmişlər. 
XIX  əsrin  başlancığında  bu  yeni  dövlətlərdə  mövcud  olan  iqtisadi-sosial 
quruluşlar vaxtilə dəbdə olan «izm»ləri də bütünlüklə nüfuzdan salmışlar. İki  əsr 
əvvəl  isə  dünyada  baş  verən  siyasi  dəyişikliklər  bu  «izm»lərin  adı  ilə  birbaşa 
bağlanırdı.  Sənayeləşmə  və  fransız  inqilabının  birləşmiş  qüvvələri  1815-ci  ildən 
sonra  çox  növlü  təlimlərin  və  hərəkatların  sayının  xeyli  artmasına  gətirib  çıxardı. 
1848-ci ildə ümumi  Avropa  inqilabı başladıqda, 1815-ci ildən  həmin dövrə qədər 
olan  otuz  üç  il  bu  vaxt  yaranan  və  indiyədək  ömür  sürən  «izm»lərin  səhnəyə 
gəlməsi ilə əlamətləndi. Bundan əvvəl isə heç bir «izm» mövcud olmamışdı. 
Daha çox tanış olan və kapitalizm iqtisadiyyatını rəmzləndirən «liberalizm» 
sözü  ilk  dəfə  ingilis  dilində  1819-cu  ildə,  «radikalizm»  1820-ci  ildə,  «sosializm» 
1832-ci  ildə,  «konservatizm»  1835-ci  ildə  meydana  gəlmişdi.  Siyasət  üfüqü  bu 
vaxt  «izmlər»  rəngləri  ilə  boyanmışdı.  1830-cu  illərdə  ilk  dəfə  «fərdiyyətçilik» 
(«individualizm»)  «konstitusionalizm»,  «humanizm»  və  «marksizm»  sözləri 
eşidildi.  «Millətçilik»  («nasionalizm»)  və  «kommunizm»  1840-cı  illərdən 
tarixlənir.  1850-ci  illərə  qədər  ingilis  dilində  danışan  dünya  «kapitalizm»  sözünü 
eşitməmişdi,  baxmayaraq  ki,  Karl  Marksın  təlimləri  1840-cı  illərin  narahat 
dövrlərini ifadə etməklə böyümüş, boy atmışdı. 
«İzm»lərdən təkcə biri siyasi xarakter daşımaqdan uzaq idi. Bu «romantizm» 
ifadəsi  idi.  Həmin  söz  ingilis  dilində  ilk  dəfə  1840-cı  illərdə  artıq  yarım  əsrlik 
tarixi  olan  hərəkatı  təsvir  etmək  üçün  istifadə  olunmiuşdu.  «Romantizm»  isə 
birinci növbədə ədəbiyyat və incəsənət nəzəriyyəsi idi. 
Siyasi  «izm»  sikkələrinin  sürətlə  döyülməsi  hər  bir  halda  heç  də  o  demək 
deyildi  ki,  onların  daşıdığı  ideyalar  yenidir.  Adamlar  liberalizm  haqqında 
danışmamışdan  əvvəl  azadlığı  sevirdilər  və  «mühafizəkarlıq»  («konservatizm») 
termininin  mövcud  olduğunu  bilməməsindən  əvvəl  belə,  mühafizəkar  idilər.  Bir 
çox  «izm»lərin  meydana  gəlməsi  göstərirdi  ki,  xalq  öz  ideyalarını  daha 
sisitemləşdirilmiş şəkildə təsvir etməyə çalışır. 
Ayrı-ayrı  «izm»lərin  şüurlara  hakim  kəsilməsinə  gəldikdə,  liberallar 
ümumən biznes və peşə siniflərinin adamları idi. Onlar müasir olan, maariflənmiş, 
səmərəli,  ağıllı  və  düzgün  hesab  edilən  hər  şeyə  inanırdılar.  Onlar  insanın  özünü 
idarə etməsinə və özünə nəzarət edə bilmək qüvvəsinə inam bəsləyirdilər. Həm də 
parlamentin  və  ya  təmsilçilərdən  ibarət  hökumətin  yüksək  dəyərinə  bel 
bağlayırdılar. Bu adamlar laissez-faire adlanan prinsipə («hökumətin iqtisadiyyata 
qarışmamasına»,  «müdaxilə  etməməsinə»)  rəğbət  bəsləyirdilər.  Radikalizm 
tərəfdarları isə əşyaların «kökünə» çatmağa cəhd edirdi. «Kommunizm» ifadəsi isə 

156 
 
sosializmin  qeyri-dəqiq  sinonimi  kimi  işlənirdi.  Lakin  son  onilliklərdə  «izm»lər 
sıradan çıxmağa, dünya siyasət səhnəsini tərk etməyə başladı. 
Avtoritar  rejimlər  özlərinə  məxsus  olan  idarəetmə  çərçivəsini  yaratmaqla, 
«izm»lərə  elə  bir  əhəmiyyət  vermirlər.  Belə  rejimlərin  hakim  kəsildiyi  ölkələrdə 
parlament, hakimiyyətin icra qolu qarşısında xidmətçi rolundan uzağa gedə bilmir. 
Avtoritar rejimlər ölkədə yaratdıqları xofu gücləndirmək qayğısına qalmaqla, daha 
böyük  miqyaslı  vəzifələrininn  öhdəsindən  gəlməyə  müvəffəq  lurlar.  Adamlar 
itaətkarlığa,  haqsızlıqlara  dözməyə,  hər  cür  dərəbəyliyi  adi  hal  kimi  qarşılamağa 
öyrədilir, hüquqlarının tapdanması müqabilində onlara xüsusi dözümlülük hissləri 
aşılanır.Elə bil ki, əhali «Stokholm sindromunun» təsirinə məruz qalır. Bu sindrom 
vaxtı  girovlar  bir  qayda  olaraq  öz  canilərinə  rəğbət  bəsləməyə  başlayırlar,  hətta 
onları özləri ilə bir qəbildən olan hesab edirlər. Belə hiss bütöv bir xalqın dilinə və 
rituallarına keçir. Cəmiyyət üzvləri itaət, təzim, sitayiş ruhunda tərbiyə olunurlar. 
Rüşvət  daha  fəal  işləyən  və  cəmiyyətin  bütün  hüceyrələrinə  nüfuz  edən  amilə 
çevrilir.  Virus  (latın  dilində  «virus»  -  «zəhər»  deməkdir)  güclü  olduqca  yayılan 
epidemiya  ölkə  hədlərində  pandemiya  xarakteri  daşımağa  başlayır.  Ziyalıların  bir 
hissəsi  arasında  yaltaqlığın  və  məddahlığın  yayılmasına  rəvac  verilir  və  bu 
«ixtisas»  həyatda  özünü  təsdiq  etmə  vasitəsinə  çevrilməyə  başlayır.  Başqa  cür 
düşünənlər, ölkəsini demokratik, xalqını daha firavan görmək istəyənlər isə təlqin 
edilmə  hesabına  «ağ  qarğalara»  çevrilirlər.  Ümumi  rəğbət  ifadə  edən  melodiyanı 
pozanlar az qala dövlətçiliyə xəyanət damğasına tuş gəlmək təhlükəsi ilə üzləşir və 
onların düşüncələrinə nifrin yağdırılmağa başlanır. 
Avtoritar  rejimlərin  hakim  kəsildiyi  ölkələrdə  hakimiyyət  bütün  mətbuatı 
olmasa da, birinci növbədə elektron informasiya vasitələrini öz inhisarına götürür. 
Televiziya və radioda ölkə daxilində baş verən hadisələrin çatdırılması informasiya 
xarakterindən uzaqlaşaraq, təbliğat vasitəsinə çevrilir və bu təbliğat maşını hər şeyi 
çəhrayı  rəngdə  göstərməyə  və  söyləməyə  cəhd  edir.  Başqa  bir  fərqli  rəngə,  hətta 
kiçicik  çalara  da  yol  verilmir.  Kimsə  real  həqiqətə  əsaslanan,  ümumi  təbliğata 
uyğun gəlməyən bir fikir söyləsə, onun ləyaqətinə vulqar şəkildə hücumlar etmək 
kampaniyası  başlanır.  Bu  sahədə  ixtisaslaşmış,  xüsusi  «istedad»  sahibi  olanlar 
ekran  ittihamçılarına  çevrilirlər.  Həmin  «fikir  nəhəngləri»  müxalif  düşüncə 
sahiblərini  ən  iyrənc  ifadələrlə  xarakterizə  etməklə,  atdıqları  çamur  mərmiləri  ilə 
onları palçığa bulaşmış hippopatam şəklinə salırlar. 
Avtoritar rejimlər iri tikinlilərə, böyük miqyaslı abadlıq işlərinə girişməklə, 
əsasən Qərbə istiqamətlənmiş bolluq, dəbdəbə görünüşü yaratmağa səy göstərirlər. 
Əhalinin  ehtiyacdan  qurtulmadığı  bir  şəraitdə,  Qazaxıstanda  olduğu  kimi 
göydələnləri ilə seçilən yeni paytaxt şəhəri də salmaq olar. Günəş Kral adlandirilan 
Fransa kralı XIV Lui o vaxtkı Avropanı heyran edən və bu gün də möhtəşəmliyi 
sevinc bəxş  edən  Versalı  tiktirdmişdi  və Parisdən  aralı olan bu sarayda  yaşayırdı. 
Bu dəbdəbə bütün aydınlığı ilə Fransaya göstərirdi ki, xalq heç nədir, kral isə hər 
şeydir.  
 Dövlət  büdcəsinin,  əldə  edilən  böyük  maliyyə  resurslarının  xərclənməsinə, 
sərf  edilməsinə,  onlara  sərəncam  verənlər  istisna  olmaqla,  başqa  heç  bir  nəzarət 
orqanı  və  ya  vasitəsi  yoxdur.  Parlamentlər  hələ  Qədim  Roma  senatının 

157 
 
səlahiyyətinə  daxil  olan  büdcəyə  nazərt  etmək  vəzifəsini  icra  etməkdən  kənarda 
qalırlar, ictimaiyyət isə yalnız yayılan rəsmi informasiyalara və bir də şayiələrə bel 
bağlamalı olur. Seçilmə qaydasına görə «cib parlamenti» adlananlar, elə bil ki, öz 
fəaliyyətləri, əslində fəaliyyətsizlikləri ilə də bu ləqəbi doğrultmağa çalışırlar. 
Klassik,  ənənəvi  kapitalizm  ölkələri  bu  nümunələrə  heç  cür  uyğun  gəlmir, 
axı  birinciləri  ilk  növbədə  demokratiyanın  təntənəsi,  müstəqil  parlament  və 
müstəqil  məhkəmə  sistemi  səciyyələndirir.  Postsovet  məkanındakı  əksər 
dövlətlərdə  bu  cəhətlərin  formal  təzahürü  gözə  çarpsa  da,  onlar  demokratik 
prinsiplərə xas olan mahiyyətdən xalidirlər, qısırdırlar. İngilislər  «barren  cloud»  - 
«qısır bulud» adlandırdıqlarından heç vaxt yağış gözləmədikləri kimi, hakimiyyət 
bölgüsünün  qısırlılığa  məhkum  olduğu  dövlətlərdə  də  demokratiyanın  tək-tək 
damcıları istisna olmaqla, leysan ehtimalı ilə yalnız illüziyaları qidalandırmaq olar, 
bu  ölkələrdəki  həqiqi  demokratiya  təntənəsinin  həsrəti  Nubiya  səhrasında  il  boyu 
yağış gözləməyə bənzəyir. 
Eybəcərləşmiş  kapitalizm  nəinki  özünü  sagaltmaq  qüvvəsinə,  heç  bu 
xəstəliklərdən uzaqlaşmaq üçün elementar müqavimət gücünə də malimk deyildir. 
Ona  görə  də  bu  qüsurların  azalması  deyil,  getdikcə  artması  təhlükəsi  özünü  daim 
nümayiş  etdirir.  Əgər  «dostbazlıq  kapitalizminə»  qarşı  sistemli  mübarizə 
aparılmasa,  onun  zəhərli  bəhrələri  getdikcə  artacaq  və  bu  zəhərin  təsiri  «inqilab 
düşkünlərini»  ilhamlandıracaqdır.  Biz  bunu  təkcə  Afrikanın  şimalında  və  Yaxın 
Şərq  ölkələrində  deyil,  həm  də  Mərkəzi  Asiya  dövlətlərində  baş  verən  siyasi 
kataklizmlərin  timsalında  görürük.  Özbəkistanda  Əndican  buntu,  Qırğızıstanda 
dalbadal baş verən və qan tökülməsi ilə müşayiət olunan inqilablar, Qazaxıstanda 
son vaxtlarda cərəyan edən Janozen qanlı hadisələri buna parlaq sübutdur. Əlbəttə, 
edilən çağırışlar «dostbazlıq kapitalizmi» dövlətlərinə xilas üçün müəyyən şanslar 
verir.  Çox  yaxşı  olar  ki,  həmin  dövlətlər  mövcud  zaman  çağırışının  tələblərinin 
sərtliyindən çox, onun mahiyyətini anlasınlar, özünü qoruyub saxlamaq instinktinə 
müvafiq  olaraq  bəladan  qaçmaq  yollarını  arasınlar,  əvvəllərdə  olduğu  kimi  öz 
menyularındakı  repressiya  qarniri  ilə  təklif  edilən  xörəyə  üstünlük  verməyi 
yadırğasınlar.  Avtoritar  rejimlərin  mimikriya  cəhdləri  artıq  elə  bir  fayda  vermir. 
Bədbəxtlikdən,  həmin  rejimlər  öz  idarəetmə  üslublarını  həqiqi  qaydada 
dəyişdirmək  qayğısına  qalmırlar.  Yaxşı  məlumdur  ki,  siyasət  və  zəka  nadir 
hallarda eyni yolları seçirlər. Bəlkə də məhz belə əldən verilmiş imkanlarla tarixin 
dramatik  inkişafı  baş  verir.  Buna  təəccüblənmək  də  lazım  gəlmir.  Siyasət  bütün 
dövrlərdə  paradokslar  elmi  olmuşdur.  Çətinliklər  yaratmaq  onun  ehtirası, 
cəmiyyəti parçalamaq toxumu səpmək onun istedadıdır. 
 Həmin  ölkələrdən  daxil  olan  informasiyalar  da  ziddiyyətli  olur.  Qapalı 
cəmiyyətlər  dövlət  sərhədindən  daha  çox,  informasiya  mənbələrinə  daha  böyük 
qıfıl  vurmağa  çalışır.  Ona  görə  də  həmin  ölkələrdəki  informasiya  bulaqları  elə 
çirklənmiş  olur  ki,  onların  bulanıq  sularında  həqiqəti  tapmaq  da  müşkül  bir  işə 
çevrilir. 
Bu ölkələrin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri onlarda tamahkarlıq kultunun 
yaranmasıdır, ona sitayiş cəmiyyət üzvlərinin gözünü kor etməyə başlayır. Varlılar, 
- əslində onların xeyli hissəsini oğrular, parazitlər adlandırmaq daha düzgün olardı, 

158 
 
-  qarşısında  itaət,  təzim  adamların  davranış  qaydasına,  etiket  adlanan  müəmmalı 
elmə çevrilir. Təmənna, rüşvət hesabına, digər əyri, haram yollarla qazanılan sərvət 
heyranlıq mücəssəməsinə, ilham mənbəyinə çevrilir. 
Əlbəttə, varlıların çox olduğu ölkələr az deyildir, onlarda əhali kütləsi ehiyac 
girdabı  barədə  real  həyatdan  deyil,  Çarlz  Dikkensin  və  ya  Emil  Zolyanın 
romanlarından  məlumat  alır.  Bu  mənada  ərazisi  təbii  sərvətlərdən  məhrum  olan 
İsraili  misal  göstərmək  olar.  Yəhudilər  XX  əsrin  birinci  yarısında  öz  qədim 
dövlətlərinin mövcud oldugu bu əraziyə dönəndə, onların qədim tarixləri müstəsna 
olmaqla,  normal  yaşamaga  və  varlanmağa  yol  açan  heç  bir  imkanları  yox  idi. 
Lakin  onlar  ən  düzgün  yolu  seçib,  anladılar  ki,  yalnız  insan  kapitalına  bel 
bağlamaq olar. Ona görə də əsas diqqəti təhsilə və elmə verdilər, bu sahələrə böyük 
sərmayə qoydular. Yarım əsr ərzində İsrail dünyanın texnoloji cəhətdən ən inkişaf 
etmiş dövlətlərindən birinə çevrildi. Burada elmi kəşflər və modernləşmə ölkənin 
vacib  kartı  rolunu  oynamağa  başladı.  İsrail  ən  müasir  sənaye  məhsullarını  ixrac 
etməklə yanaşı, həm də qonşularına və Avropaya kənd təsərrüfatı məhsulları, ərzaq 
satır. Yaxın Şərqdə bəlkə də yeganə dövlətdir ki, neft yataqlarına malik deyildir, bu 
mühüm  yanacağa  tələbatını  yalnız  idxal  hesabına  ödəyə  bilir.  Təbii  sərvətlərin 
kasadlığı, əslində yoxluğu bu ölkəni iqtisadi geriliyə, xalqı isə ehtiyaca, yoxsulluğa 
məhkum edə bilməmişdir, əksinə İsrail əhalinin maddi rifahı səviyyəsinə görə çox 
ölkələrə nümunə ola bilər. 
Yaponiya  kimi,  bu  ölkədə  də  uşaqlar  kiçik  yaşlarından  zəhməti  sevməyə, 
bilik  qazanmağa  vurğunluqla  girişməyə  öyrədilirr,  burada  müəllimlər  tələbəyə 
qiyməti  yalnız  biliyə  görə  yazırlar  və  bu  yolla  həqiqi  mütəxəssislər  yetişdirirlər. 
Müəllimin  başlıca  vəzifəsi  uşaqlara  yaradıcı  və  novatorcasına  yanaşmaq 
qabiliyyəti  aşılamaqdır.  Onlar  belə  davranışları  ilə  həm  də  ləyaqətli  vətəndaşlar 
yetişdirmək işinə xidmət edirlər. Ümumiyyətlə, qabaqcıl ölkələrdə məktəbli, tələbə 
biliyə,  elmə  yiyələnib  kreativ  adamalara  çevrilir.  Axı,  onlar  özlərini  gələcəkdə 
realizə  və  təsdiq  etməlidirlər,  müstəqil  həyata,  vicdanlı  həyat  sürməyə 
başlamalıdırlar. Onlar bugünkü gerçəkliyi geridə qoyub, öz zəka və bacarıqları ilə 
gələcək üfüqlərə boylanmalı, reallığın sərt üzü ilə qarşılaşmağa hazır olmalıdırlar. 
Onların həqiqi təhsil hesabına əldə etdikləri diplom heç də formallığı ilə fərqlənən 
kağız  parçası  olmayıb,  müstəqil  həyata  yol  vəsiqəsidir.  Onlar  öz  qüvvələrinə 
arxalanacaq,  valideynlərindən  və  digər  himayəçilərindən  kömək  ummayacaqlar. 
Belə ölkələrdə ağıldan kor olanları tapmaq, küçədə cüzam xəstələri ilə qarşılaşma 
kimi mümkün olmayan bir işə çevrilir. 
Tarix və müasir dünya inkişaf yolu barədə çox sayda nümunələr təqdim edir. 
Gənc  dövlətlər  qüsurlara  sirayətlənmək  əvəzinə,  qabaqcıllıq  etalonlarından 
öyrənsələr  öz  inkişaflarına  möhkəm  binövrə  yarada  bilərlər.  Bu  təcrübələrdən 
istifadə  etmək,  bolluca  faydalanmaq  olar,  bunun  üçün  yalnız  istək  və  iradə  tələb 
olunur.  Qabaqcılların  arxasınca  getmək,  onların  nümunəsindən  istifadə  etmək, 
əlbəttə, o qədər də asan məsələ deyildir, heç də hamar yolla irəliləmək düşüncəsi 
yaratmamalıdır.  Enişli-yoxuşlu  bu  yolda  irəliləmək  adamlardan,  xüsusilə  böyük 
vəzifə  sahiblərindən  cəsarət  və  dözümlülük  tələb  edir,  çətinliklərə  sınə  gərməklə 
onlar öz xalqlarının xoşbəxt gələcəyinə qapıları aça bilərlər. 

159 
 
 Elə  ölkələr  vardır  ki,  oradakı  rejimi  avtoritar  adlandırmağın  özü  onları 
tərifləmək deməkdir. Dünyada da onlar barədə xoşagəlməyən rəy yaranır, başqaları 
onlara  barbar  ölkələri,  xalqlarına  isə  ibtidai  tayfalar  kimi  baxırlar.  Onlarda  daha 
vacib  olan  bir  cəhət  isə  çox  vaxt  elə  bil  ki,  bilərəkdən  nəzədən  yayinir,  buna 
ümumiyyətlə kəskin reaksiya verilmr. Bu da ondan ibarətdir ki, həmin rejim bütün 
güdrətini  kiçik  adama  qarşı  çevirir.  Belələrində  məmurların  dövlət  qarşısındakı 
borc  hissi, vicdana,  ədalətə  əsaslanmaq  barədə  söhbət  açmaq  yalnız  gülüş  doğura 
bilər.  Xalq  buna  dözürsə,  narazılığını  açıq  şəkildə  ifadə  etmirsə  və  ya  bundan 
çəkinirsə, bu o demək deyildir ki, öz vəziyyətindən razıdır. Onda bəs gətirdiyimiz 
nümunələr  hansı  başqa  səbəbdən  yaranmışdır?  Bu  məmurlar  unutmamalıdırlar  ki, 
dinməz  qalmağı  bacaran  nifrət  ən  qızğın  nitqlərdən  də  yüz  dəfə  təhlükəli  olur. 
Dinməz,  ucadan  dilə  qətirilmiyən  narazılıq  daha  qorxuludur,  toplanmış  qəzəb  bir 
qədər  sonra  qaynayan  qazandan  çıxmağa  yol  tapmadığından  onu  partladan  qaz 
kimi özünü göstərir. Şimali Afrika dövlətlərindəki hadisələr bunu sübut etdi. Onlar 
Tsitseronun  dediyi  “Cum  tasent,  clamant  ”  –  “Adamlar  dinməyəndə  qışqırırlar” 
ifadəsinin bir daha həqiqət olduğunu göstərdi. 
Onda  nəyə  görə  bu  ölkələrdə  hakimiyyət  təcrübədə  sınaqdan  çıxmış 
demokratik  inkişaf  yolu  əvəzinə,  xalqdan  ayrı  düşmək  kimi  etimadsızlıq  əhval-
ruhiyyəsi  yaradan  yolu  tuturlar.  Məsələ  orasındadır  ki,  həmin  ölkələrdə  ali 
hakimiyyət  kürsüsünə  yiyələnənlər,  ölkənin  prezidenti  adlansalar  da,  heç  də  bu 
xalqların prezidentinə çevrilmirlər. Əlbəttə, onlar seçki vasitəsilə, demokratik yolla 
bu  ada  yiyələnmişlər,  lakin  bəla  burasındadır  ki,  seçkinin  özünün  də 
düzgünldüyünə,  legitmliyinə  sarsılmaz  inam  yoxdur.  Əsl  demokratik  yolla 
seçilənlər xalqla  elə bir birliyə  qovuşurlar  ki, onların  arasında elə vəhdət  mövcud 
olur  ki,  etimad  müddəti  başa  çatana  qədər  bu  ittifaqın  həyatiliyinə  heç  bir  şübhə 
yeri  qalmır.  Həqiqi  dövlət  rəhbəri  şəxsi  arzularından  daha  çox,  ölkəsi  və  xalqı 
haqqında  düşünür,  lazım  gəldikdə  öz  şəxsi  mənafeyini  də  qurban  verməyə  hazır 
olur,  öz  xoşbəxtliyini  də  birinci  növbədə  ölkəsinin  zəfərlərində,  xalqının 
xoşbəxtliyində  görür. Hakimiyyətə can atmağı, hər kəsə məxsus olan eqoizmi də 
belələri  bütünlüklə  ümumxalq  mənafeləri  üzərinə  keçirirlər.  Onlar  məhz 
ölkələrinin  gələcək  böyüklüyü  naminə  yaşayırlar.  Onlar  şəxsi  var-dövlət,  sərvət 
toplamaq  barədə  düşünmürlər,  əksinə  xalqın  rifahı  və  xoşbəxtliyi  onların  səcdə 
qıldığı, bütün şəxsi mənafelərini qurban verdiyi mehrab rolunu oynayır. Ona görə 
də  onlar  vəzifədən,  bəzən  hətta  həyatdan  getdikdən  sonra  saxta  təriflərdən  və 
bayağı  məddaqlıqdan  uzaq  olan  həqiqi  ehtirama  yiyələnir,  bəlkə  də  pərəstiş 
obyektinə  çevrilirlər,  xalqın  böyük  əksəriyyətinin  ürəyində  özlərinə  az  qala  əbədi 
sığınacaq tapırlar. Onlar ölkənin üfüqündə parlaq meteor kimi işıq saçırlar. Çünki 
bütün  həyatlarını,  istedad  və  bacarıqlarını  öz  millətlərinin  gələcəyinə  həsr  edir, 
buna verirlər. Məhz belə dövlət xadimləri ilə tarixin iradəsi qalib gəlir. Belələrinin 
həyatında, günəş enerjisi ilə müqayisə edilə bilən xalqın enerjisi təcəssüm olunur. 
 Dövlət rəhbərləri öz vətəndaşlarından vətənə məhəbbət, vətənpərvərlik hissi 
umurlar.  Bir  müdrikin  dediyi  kimi:  «Dostunun  olması  üçün  özün  dost  olmağı 
bacarmalısan» ifadəsindən istifadə edərək demək istəyirsən ki, onlar özləri birinci 
növbədə idarə  etdikləri  milyonlara nümunə göstərməlidirlər. Düşmənə  nifrət hissi 

160 
 
aşılamaqdan  daha  çox,  hər  bir  vətəndaşda  vətənə  məhəbbət  hissi  tərbiyə 
olunmalıdır  və  bu,  əməldə,  davranışda,  vətənə  hərtərəfli  xidmətdə  öz  əksini 
tapmalıdır.  Bu  məsələdə  dövlət  rəhbəri  xalqın,  ölkənin  mənafeyini  özünün  ümdə 
şəxsi  maraqlarından  da  üstün  tutmasını  əyani  şəkildə,  addımbaşı  göstərməlidir. 
Yuli  Sezarın  qatili olan  Brut  yaxşı demişdi:  «Mən  Sezarı onu  az  sevdiyimə  görə 
deyil,  Romanı  daha  çox  sevdiyimə  görə  öldürdüm».  Brut  Sezarı  sevirdi,  lakin 
Romanın  respublika  quruluşuna  daha  sədaqətli  idi  və  bunun  təsdiqi  kimi  o, 
silahdaşları ilə birlikdə belə ağır sui-qəsdə əl atmalı olmuşdu. 
Dövlət  məmurları  da  şüurlarındakı  tamah  əjdahasını  öldürsələr,  var-dövlət 
hərisliyi  apendisitini  kəsib  atsalar,  onda  xalqın  onlara  bəslədiyi  münasibət  ən  azı 
hörmətdən  xəbər  verər.  Axı  dövlət  üçün  onların  tamahkarlığı,  Sezarın  respublika 
quruluşuna  olan  təhlükəsindən  daha  qorxulu  olur.  Əgər  Sezar  diktatorluq  eşqinə 
düşdüyünə  görə  senatda  ona  hücum  edənlərdən  23  ölümcül  xəncər  yarası 
almışdısa,  dövlətçiliyi  məhvedici  bəladan  xilas  etmək  üçün  məmurlar  da,  məhz 
yaponların  xarakirisi  kimi  özlərinin  acgözlüyünü  belə  zərbəyə  məruz 
qoymalıdırlar. Bədbəxtlikdən, var-dövlətə hərislik heç bir hədd tanımır, elə bil ki 
hamı  Vergilinin  müdrikliklə  ifadə  etdiyi  “Auri sacra  fames”  –  “İyrənc  zəhmətsiz 
gəlir həvəsinə” tutulur. Dənizin suyunu içdikcə yanğı artdığı kimi, sərvətin həcmi 
artiqca,  onu  toplamaq  həvəsi  daha  da  güclənir.  Makbetin  əlini  qan  ləkəsinidən 
dənizlər də təmizləyə bilməyən kimi, məmurların əllərinin natəmizliyini ən səmimi 
etiraf da, tövbə də silib, yaddaşlardan çıxara bilməz. Lakin əyri yoldan dönmənin 
özü  də  müəyyən  qədər  təskinlik  verə  bilər  ki,  bu  məmurlar  ömürləri  boyu  lənət 
ünvanı olmalarınını gec də olsa dayandırmağı bacardılar. 
Avtoritar  rejimlərin  hakim  kəsildiyi  ölkələrdə  müxalifət  baş  qaldırır,  öz 
narazılıqlarını  mitinqlər  və  digər  protest  tədbirləri  vasitəsilə  numayiş  etdirməyə 
çalışır. Müxalif qüvvələr daim təzyiq altında yaşadıqlarından daha da radikallaşır, 
hər şeyi dəyişmək arzusu ilə inqilab əhval-ruhiyyəsi yaratmağa çalışırlar. 
Demokratiyanın  təntənəsinə  can  atan  müxalifət  isə  inqilab  kabusunu  rədd 
edərək, təkamül yolu ilə öz məqsədlərinə çatmağa çalışır. Lakin avtoritar rejimlərin 
hakimiyyəti  demokratik  vasitələrdən  istifadə  imkanını  da  məhdudlaşdırdığından, 
təkamül  qaydasında  irəliləmək  imkanları  xeyli  dərəcədə  bağlanmış  olur.  Yozef 
Şumpeter özünün məşhur «Kapitalizm, Sosializm və Demokratiya» kitabında qeyd 
etdiyi  kimi,  əgər  müxalifət  hakimiyyəti  devirmək  üçün  təsir  göstərməkdən  ötəri 
gücə  və  vasitələrə  malikdirsə,  əgər  bu  sadəcə  hökumətin  yıxılmasına  deyil, 
dövlətin  süqutuna  səbəb  olacaqsa,  o  özünü  saxlamağı  bacarmalıdır.  Müxalifət 
marginal  mövqedən,  radikal  hərəkətlərdən  dövlətçiliyi  qorumaq  naminə 
qaçmalıdır. Lakin hakimiyyət də demokratik institutuların fəaliyyəti üçün meydan 
verməli, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşdırılmasına əngəl törədən cəhətləri aradan 
qaldırmalı, bu yolla qəzəb hissinin xeyli azalmasına şərait yaratmalıdır. 
Bu  ölkələrdəki  müxalifət  hər  cür  haqsızlıqlarla  üzləşdiyi  təqdirdə  belə, 
inqilab çağırışlarından uzaqlaşmalıdır, axı inqilab ölkəyə fəlakətdən başqa heç nə 
bəxş etmir, xalqın böyük əksəriyyəti isə bu kataklizmlən böyük ziyan çəkir. Onlar 
özlərinə təlqin etməlidirlər ki, xalqı bəlalara düçar etməmək naminə inqilab limiti 
artıq çoxdan qurtarmışdır. Siyasi ölü modelləri dirçəltmək, tarixi dövrün çağırışına 

161 
 
cavab vermək əvəzinə, keçmişin üfunətli miraslarını bərpa etmək cəhdindən başqa 
bir  şey  deyildir.  Müxalifət  öz  vəzifələrini  götür-qoy  edərkən  xalqın  amalını  ön 
plana çəkməli, ölkənin ümdə mənafelərindən çıxış etməlidir. Xalq bütövlükdə heç 
vaxt  inqilab  arzulamamışdır, bu  ideyanı  yalnız bir ovuc  fanatik  həyata  keçirməyə 
can atır. Fanatiklər isə bir qayda olaraq fəlakət ehtimalına da məhəl qoymurlar.  
 Eybəcər,  qeyri-ənənəvi  kapitalizm  modelinin  bir  mühüm  fərqi  də,  onun 
özünün  inkar  etdiyi  sosializmin  bəzi  qüsurlarını  başqa  bir  şəkildə  qoruyub 
saxlamasıdır. Sosializm quruluşu bütün istehsal vasitələrini, istehlak məhsullarının 
istehsalını  və  ticarətini  müsadirə  hesabına  öz  əlində  saxladığı  kimi,  «dostbazlıq 
kapitalizmi» də özəlləşmə ilə liberal iqtisadiyyata keçsə də, əslində bu liberalizmi 
özünün  mühüm  xüsusiyyətlərindən  məhrum  edir.  Əgər  sosializm  sistemində  hər 
şey dövlətin əlində idisə, yeni növ kapitalizmdə bütün iqtisadiyyat və kommersiya 
bir neçə  klanın əlinə keçir, bu vaxt  sosializmdəki dövlətin  yerini  inhisarcı klanlar 
tutur.  Bu  klanlara,  bir  qayda  olaraq,  yüksək  vəzifəli  məmurlar  və  onların  pərdə 
arxasındakı əlaltıları başçılıq edirlər. Avtoritar rejimlərdə nepotizm, dostbazlıq ali 
prinsipə çevrilir. 
 Təbii  sərvətlərin  hasilatı,emalı  və  satışı  hansı  ad  altında  mövcud  olsa  da, 
həmin 
klanların  nəzarəti  altında  olmaqla,  onların  dövlətlə  birlikdə 
həmmülkiyyətçilər  rolunda  çıxış  etmələrinə  şərait  yaradır.  Xarici  ticarət,  xüsusən 
bütün  idxal  məhsulları  növləri,  təsir  dairəsi  şəklində  klanların  aralarında  bölünür. 
Əgər  kimsə  naşılıq  ucbatından  hansısa  istehlak  məhsulu  gətirməyə  cəhd  etsə, 
bədbəxtliklər seriyasını təsvir edən filmin baş qəhrəmanına çevriləcəkdir. Gömrük 
orqanları klanların mənafeyini qoruyan Çin səddi rolunu oynayır. Əgər Böyük Çin 
səddi  ölkənin  ərazisini  köçərilərin  hücumlarından  qorumaq  üçün  tikilmişdisə,  bu 
dövlət  orqanı  inhisarçıların  fəaliyyət  dairəsinə  kiminsə  «soxulmasına»  imkan 
verməmək  vəzifəsini  həyata  keçirir.  Gömrük  orqanları  bu  «müdaxiləçilər»  üzə 
çıxdıqda, elə vasitələrə əl atır ki, onlar tezliklə təslim olmaq, diz çökməkdən başqa 
bir  yolun  olmadığı  qənaətinə  gəlir  və  böyük  maddi  ziyana  düşməklə  yanaşı,  öz 
«ağılsızlıqlarından» əl çəkmək məcburiyyətində qalırlar. 
Avtoritar  rejimlər  demokratiya  qiyafəsində  nəzərləri  oxşamaq  üçün  siyasi 
partiyalar yaradılmasına dözürlər. Hakimiyyətə sahib olan partiya və ona yaxınlığı 
ilə  öyünənlər  müstəsna  olmaqla,  digər  partiyalar  anabioz  şəraitinə  salınır,  onların 
xalqın  içərisinə  nüfuz  etmək  imkanlarına  tabu  qoyulur.  Ona  görə  də  çoxları  öz 
məsləklərini  və  müxalif  mövqelərini  dəyişib  hakimiyyətin  «cib»  partiyalarına 
çevrilirlər. Öz mövqelərini qoruyub saxlamaq istəyənlər isə, üzvlərin təzyiq altında 
baş verən başqa tərəflərə səmt götürməsi, qaçması hesabına, payızda yarpaqlarını 
tökmüş  ağacları  andırırlar.  Adətən  qurumağa  üz  tutan  ağaclar  əvvəlcə 
yarpaqlarından  məhrum  olmağa  başlayır.  Ağacın  altında  vaxtaşırı  tonqal 
yandırılırsa,  buna  heç  özünü  diriltmək  xüsusiyyəti  ilə  fərqlənən  evkalipt  də  dözə 
bilməz. 
Parlamentdə  hakim  partiyanın  inhisarı  şəraitində  (avtoritar  rejimlər 
inhisardan  ümumiyyətlə  ilham  alırlar)  «cib  partiyalarının»  nümayəndələri  ilə 
yanaşı,  bəzən  azmış  (və  ya  azdırılmış)  müxalifət  üzvləri  də  gözə  dəyir.  Bu 
yaxınlarda Qazaxıstanda keçirilən parlament seçkiləri yeni bir sürprizlə əlamətdar 

162 
 
olmuşdur,  indiyədək  bütün  parlament  kürsülərini  zəbt  etmiş  hakim  «Nur  Otan» 
partiyası bu dəfə alicənablıq göstərib, ona təzim qılan iki partiyaya da az sayda yer 
vermişdir.  Arabanı  yenə  əvvəlki  güclü  orta  at  çəkəcəkdir,  böyürdən  qoşulanlar 
yalnız nal ritmlərini şiddətləndirməyə kömək edəcəklər. 
Bir  sözlə,  əgər  «dostbazlıq  kapitalizmi»  iqtisadiyyatda,  kommersiyada, 
ticarətdə  inhisar  yaratmağı  başlıca  vəzifə  hesab  edirsə,  niyə  siyasətdə  də  bu 
sınaqdan  çıxmış  vasitədən  üz  döndərsin.  Demokratiya  siyasi  baxış  nöqteyi-
nəzərindən xalqın parçalanmasına şərait yaradırsa, çox amillərin zahiri birliyi məhz 
inhisarda  daha  çox  öz  təcəssümünü  tapır.  Belə  cəmiyyətdə  klanlar  avtoritar 
hakimiyyət  piramidasının  əsasını  təşkil  edirsə,  onun  başını  qotik  binaların  qülləsi 
kimi hakimiyyətin ali pilləsi nişan verir. 
Avtoritar rejimlər  birinci növbədə onun  binövrəsini qoyanlara borcludur və 
sonralar  ətalət  qaydasında  öz  mövcudluğunu  uğurla  davam  etdirə  bilir.  Bəzən 
diktatorlar təbiətin hökmü ilə ali kürsüdən uzaqlaşdıqda, bu heç də rejimin nəinki 
sonu, hətta sonunun başlanğıcı ümidini də yaratmır. Bəlkə də rejim bəzi kosmetik 
düzəlişlərə  əl  atır,  lakin  əsl  mahiyyət  dəyişilməmiş  qalır.  Türkmənistanda 
«Türkmənbaşı»  titulu  ilə  mükafatlanmış  Saparmurad  Niyazov  hədyanlığında, 
əllaməliklərində heç də Şərq despotlarından geri qalmırdı. Onun varisi Qurbanqulı 
Berdımuxammedov  sələfi  kimi  özünə  qızıl  suyuna  çəkilmiş  heykəl  qoydurmasa 
da,öz sərsəm fərmanı ilə həyata keçirdiyi qızıl dişlərin ölkədəki bədnam qadağasını 
sonradan  ləğv  etməsini  özünün  böyük  hünəri,  demokratiyanın  irəliləişinə  xidməti 
hesab edir. Lakin o, avtoritar üsul-idarədən imtina etməkdən çox uzaqdır. 
 Vaxtilə 
hərəkətlərinə 
görə 
Türkmənbaşıya 
loyal 
münasibət 
bəsləməyənlərdən  bəziləri  onun  təcrübəsini  təkrar  etməyi  heç  də  yasaq  hesab 
etmirlər. Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayevə «Erbası» titulu ilə müraciət 
edilir, Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenko özünün «Batka» adlandırılmasında 
heç  bir  qüsur  və  ya  istehza  əlaməti  görmür.  Vaxtilə  Tentserona  Roma  respublika 
quruluşunu  Katilina  qəsdindən  qoruyub,  hifz  etdiyinə  görə  «Vətənin  atası»  adı 
verilmişdi. Hindistan milli azadlıq hərəkatının lideri Mohandas Karamçand Qandi 
heç  bir  rəsmi  vəzifəyə  sahib  olmayanda  «Mahatma»  -  «Böyük  ruh»  ləqəbi  ilə, 
məhz  xalq  tərəfindən  mükafatlanmışdı  və  hələ  sağlığında  ona  sitayiş  edilirdi. 
Mustafa  Kamal  paşa  müasir  Türkiyənin  varlığını  bir  dövlət  kimi  çoxtərəfli 
qüvvələrin  təcavüzü  vaxtı  qoruyub  saxladığına,  çürümüş  imperiyanın  sümükləri 
üzərində  respublika  quruluşu  yaratdığına  görə  «Atatürk»  adına  layiq  görülmüşdü. 
Təəssüf  ki,  bəzi  indiki  prezidentlər  özlərini  məşhur  tarixi  şəxsiyyətlərə  oxşatmaq 
istəyirlər,  bu  vaxt  özlərinin  əməllərinin  miqyasını  onlarınkı  ilə  müqayisə  etmək 
kimi  vacib  məsələni  bütünlüklə  unudurlar.  Dağıstanlı  müdrik  söz  ustası  Abutalıb 
yaxşı demişdi: «Tolstoyun şlyapasına bənzər şlyapa almışam, onun başına bənzər 
başı haradan tapmağı bilmirəm». İndiki titul axtaranlar özlərinə buna bənzər sual 
versəydilər, heç də pis olmazdı.  
Orta  əsrlər  Fransasında  krallar  daim  nəcib  sifətlərdən  düzəldilmiş  ləgəblər 
daşıyırdılar,  çox  hallarda  onlar  bu  adin  mahiyyətinə  uyğun  gəlmirdilər.  İran  şahı 
Məhəmməd  Rza  Pəhləvi  qədim  Persiya  qaydalarına  müvafiq  olaraq  özünü 
«şahənşah»  adlandırırdı,  lakin  xalqın  nifrətinə  düçar  olduğuna  görə,  ölümü 

163 
 
ərəfəsində  qürbət  ölkələrdə  sığınacaq  tapmaqda  da  çətinliklə  üzləşmişdi.Misir 
diktatoru  Hüsni  Mübarək  özünü  bütləşdimək  üçün  qədim  tarixi  ənənəni 
dirçəldərək,”faraon”  adlandırılması  ilə  öyünürdü,qəzəblənmiş  xalq  nəinki  onu 
devirdi,  hətta  məhkəməyə  cəlb  etdi  və  otuz  il  ərzində  verdiyi  əzabların  azacıq  da 
olsa cavabını ona qaytara bildi.  
Avtoritar  rejimlərin  liderlərinə  həsəd  aparmaq  da  düzgün  deyildir,  onlar 
özıərinin yaratdığı sistemin girovlarına çevirilillər. Məşhur “Rusiya 1839-cu ildə” 
əsərinin müəllifi fransız markiz de Kyustin Şlisselburq zindanında olduqdan sonra 
belə  qənayətə  gəlmişdi  ki  həbsxana  nəzarətçiləri  də  dustaqlar  kimi  bədbəxtdirlər, 
onlar da eyni mühitin havasını udurlar.  
 Hər  bir  siyasətçi,  dövlət  xadimi  tutdugu  vəzifənin  fövqündə  özünə 
yanaşmalıdır,  bu  vaxt  var-dövlət  hərisliyi  onu  qətiyyən  cəlb  etməyəcəkdir. 
Xüsusən  ali  vəzifə  sahibləri  onsuz  da  bir  çox  həyati  məhdudiyyətlərlə  üzləşməli 
olur. Özlərindən asılı olan bir məhdudiyyət isə möhkəm iradə gücü tələb edir. Bu 
da  var-dövlət  hərisliyi  kimi  eybəcər  həvəsi,  oruc  tutan  müsəlmanlar  kimi 
içərilərindəki  tamah  əjdahasını  öldürməkdir.  Axı  orta  əsrlərdəki  Avropa 
monarxlarının çoxu da qara gün haqqında fikirləşməyib, sərvət toplamaqla məşğul 
olmurdu. Bəs indiki «monarxlar» niyə belə istəyə düşməlidirlər? 
Ölkə  başçısı  ailə  timsallı  bir  dövləti  idarə  etməklə,  əslində  xalqa 
münasibətinə  görə  ailə  başçısı  rolunu  oynamalıdır.  Valideyn  övladlarını  necə 
sevirsə,dövlət  rəhbəri  də  xalqını  elə  sönməz  məhəbbətlə  sevməlidir.  Bunun  üçün 
bütün  qüsurlarını,  onlardan  ən  qorxulusu  olan  tamahkarlığını  qurban  verməlidir. 
Vətən  naminə  verilən  bu  qurban  heç  vaxt  xatirələrdən  silinməyəcəkdir.  Qədim 
Roma  respublikasının  ilk  iki  konsulundan  biri  olan  Valeri  dəbdəbəli  bir  evdə 
yaşayırdı. Dostları bunu ona irad tutduqda, bir gecənin içində həmin evi sökdürdü 
və yaxın dostunun evində yaşamağa başladı. Bu hərəkəti ilə o, vətəndaşlar arasında 
yaxşı hörmət qazandı və ona «Poplikola» - «Xalqın dostu» ləqəbini verdilər. 
İndiki  prezidentlərin  hansısa  dost  evində  yaşaması  yolverilməzdir.  Hətta 
onların  iqamətgahı  müəyyən  amillər  nəzərə  alındıqda,  başqa  evlərdən  seçilə  də 
bilər.  Lakin  şit  dəbdəbə,  saray  zənginliyinə  aludəçilik  heç  də  bu  böyük  vəzifə 
sahiblərinin şərəfini yüksəltməyə xidmət etmir. Prezidentlərin yaşayış məkanı orta 
əsr  Avropa  feodallarının  qalın  divarlar  arxasında  gizlənmiş,  su  dolu  dərin 
xəndəklərlə əhatə olunmuş möhtəşəm qəsrlərini xatırlatmamalıdır. 
 Tarix  öyrədir  ki,  demokratiya  ilə  korrupsiya  bir-birinə  zidd  olduqlarından, 
birgə  yaşaya  bilmirlər.  Korrupsiya  demokratiyanın  varlığı  üçün  ölümcül  qorxu 
töərdir.  Həm  qədim  Yunanıstan,  həm  də  Qədim  Roma  korrupsiya  nəticəsində 
demokratiyadan  məhrum  oldular.  Hər  iki  dövlətdə  seçkilər  çox  vaxt  varlılar 
tərəfindən  satın  alınırlı.  Axı  demokratiya  kövrək  çiçəyə  bənzəyir.  Korrupsiya 
şaxtası  onu  asanlıqla  məhv  edir.  Qədim  Romanı  pozan,  dağıdan,  məhvə 
yaxınlaşdıran iki səbəb, iki quduz ehtiras var idi. Bunlar ambitio – şöhrətpərəstlik 
və  avaritia  –  pul  düşkünlüyü  idi.  Bu  qüsurların  öhdəsindən  gələ  bilməyən  Qədim 
Roma süquta uğradı. 
Demokratiya  həm  də  qanunların  aliliyini  tələb  edir.  Qanunlar  yalnız  ciddi 
surətdə  onlara  riayət  edildikdə  öz  qüdrətini  saxlamış  olur.  Demokratiyanın  nəfəsi 

164 
 
olmayan dövlətlərdə də qanunların icrasına nəzarət çox hallarda ümdə vəzifələrdən 
biri hesab  edilirdi.  Bəzi hökmdarlar bunun naminə hətta qəddarlığa da  əl atırdılar 
və  xalq  tərəfindən  bu,  ədalət  nümunəsi  kimi  qəbul  edilirdi.  Persiya  çarı  Böyük  I 
Dara  qanunu  kobud  surətdə  pozmuş  hakimlərin  dərisini  soydurub,  bu  dəriləri 
onların  kolleqalarını  qorxutmaq  üçün  hakim  stullarının  üstünə  örtük  kimi 
çəkdirirdi.  İki  min  beş  yüz  illik  uzaq  keçmişdən  yaxın  dövrə  gəldikdə, 
müstəmləkəçilikdən  azad  olmaq  ərəfəsində  Sinqapurun  1959-cu  ildən  başlayaraq 
25 il ərzində baş naziri olmuş Li Kuan Yu vəzifəsinin icrasına başlayanda üç yüzə 
qədər  rüşvətxoru  güllələtdi,bu  iyrənc  peşəyə  digər  yiyələnənlər  özlərini  intihar 
etməyə məcbur oldular. Hər ikisinin sərtliyi, qəddarlığı yalnız dövlət mənafeyindən 
irəli gəlirdi. Böyük Dara çoxlu iqtisadi islahatlar aparmış, imperiyasının qüdrətini 
yüksək zirvəyə çatdırmışdı. Onun dövründə paytaxtı Suzadan Kiçik Asiyanın qərb 
qurtaracağındakı Sardı şəhərinə 1800 km-lik yol çəkilmiş, ilk dəfə olaraq bu Çar 
yolunda  böyük  səmərəiliklə  işləyən  poçt  stansiyaları  yaradılmışdı.Həmin  qədim 
rabitənin  iş  prinsipi  indi  ABŞ  poçt  sisteminin  devizi  kimi  qəbul  olunmuşdur.  Li 
Kuan Yunun başçılığı altında isə ölkəsi görünməmiş iqtisadi və sosial inkişafa nail 
olmuş,  burada  xüsusən  Şərqə  məxsus  olan  məmurların  təmənna  ummasına  son 
qoyulmuşdu. 
 Bu  misallar  heç  də dəri  soymağı, güllələtməyi  dirçəltmək  çağırışı deyildir. 
Lakin  bu  gün  qanunlara  riayət  edilməsinə  qayğı,  dövətdəki  qüsurlara,  insanların 
mənəviyyatının  pozulmasına  qarşı  mübarizə  heç  də  əvvəlki  dövrlərdən  az 
əhəmiyyət daşımır. Axı dövlət xaosu rədd edir, məhz qanunlarla idarə olunduqda 
öz  vəzifələrini  uğurla  yerinə  yetirmək  imkanı  qazanır.  Qanunlar  işləməyəndə 
dövlətin  dayaqları  çürüməyə  başlayır.  Korrupsiya,  rüşvətxorluq  isə  qanunlara 
məhəl  qoyulmamasının  ən  dəhşətli  nümayişi  olmaqla,  dövlətə  və  xalqa  ağır 
iqtisadi, slsial və mənəvi ziyan vurur. 
Qədim  romalılar  «Temporis  filia  veritas»  -  «Həqiqət  zamanın  qızıdır» 
deyirdilər.  Bu  qız  gerçəkliyin  iç  üzünü  açır  və  onu  düzgün  qiymətləndirməyə 
kömək  edir.  Xalqın  gözü  bir  qayda  olaraq  həqiqət  meyarı  kimi  çıxış  edir  və 
qüsurlar  həddi  aşdıqda, adamlar  ona  qarşı  olan  müəyyən  tolerantlığını da itirirlər. 
Məmurlar  daim  belə  nəzarət  altında  olduqlarını  unutmasalar,  özlərini  onları  əsir 
etmiş  eybəcərliklərdən  xilas  etmək  üçün  vicdanlarını  işə  salsalar,  gerçəkliyin 
sifətinə  vurduqları  ləkəni  bir  qədər  təmizləməyə  girişərlər.Bu  isə  cəmiyyətdəki 
mənəvi, əxlaqi mühitin saflaşmasına müəyyən şərait yaradardı. 
“525-ci qəzet”