Telman orucov

“525-ci qəzet”.13.02.2008 
 
 
 
Qatı millətçiliyin cəbbəxanasındakı «Damokl qılıncı»  
 
Qatı,  təcavüzkar  millətçilik  forması  olan  şovinizm  müxtəlif  qaydalarda 
təzahür  edir.  Ermənilərin  şovinizmi  digər  xalqların  ifrat  millətçiliyindən  həm  də 
başqa  tip  ifadə  tərzlərindən  istifadə  etməsi  ilə  fərqlənir.  Onlar  əndazədən  çıxan 
iddialarının  gerçəkləşməsi  üçün  mənsub  olduqları  milləti  əzilən,  daim  iztirablara 
məruz  qalan  kimi  qələmə  verməklə,  təkcə  özlərinə  qarşı  mərhəmət  hissi  oyatmaq 
cəhdləri  ilə  kifayətlənməyib,  eyni  zamanda  onlara  guya  qənim  kəsilən  bir  xalqa 
qarşı başqalarında, bəlkə də bütün sivilizasiyalı aləmdə nifrət yaratmaq məqsədini 
güdürlər. Bunun üçün istənilən məkrli vasitə kara gəlir. 
Erməni  marginalları  bu  xalqa  məxsus  olan  istənilən  şəraitə  uyğunlaşmaq 
sahəsindəki qeyri-adi qabiliyyətdən sui-istifadə edərək asanlıqla etimad qazanmağa 
müvəffəq olurlar, bəslənilən etibardan eyni uğurla sui-istifadə etməyi də bacarırlar. 
Onlar  buna  mimikriya  xüsusiyyətləri  kimi  yiyələnmişlər.  Çox  sayda  tarixi  faktlar 
bunu təsdiq edir. 
XVII  əsrin  əvvələlərində,  daha  dəqiq  deyilsə  1604-1605-ci  illərdə  Persiya 
şahı  I  Abbas  zorla  minlərlə  ermənini  Culfadan  İsfahana  köçürdükdə,  bu  ağır 
köçdən sağ qalanlar şəhərdəki Yeni Culfa  məhəlləsində məskunlaşmışdılar. Onlar 

38 
 
özlərini  itirməyib,  geniş  kommersiya  əlaqələri  qurmağa  başladılar.  Yeni  Culfanın 
erməni  tacirləri  Avropa  ilə,  əsasən  İngiltərə,  İspaniya  və  Rusiya  ilə,  həmçinin 
Şərqlə  intensivləşən  əlaqələrdə  vasitəçi  rolunu  oynamağa  başladılar.  Həmin  əsr 
ərzində onlar böyük var-dövlət topladılar, çox sayda möhtəşəm kilsə binaları və iri 
imarətlər tikdilər. Onlar xarici ölkələrə Persiya ipəyini ixrac edir, sakini olduqları 
ölkəyə  isə  şüşə,  saat,  çeşmək,  rəsm  əsərləri  və  digər  əmtəələrin  idxalını  həyata 
keçirirdilər.  Persiyalılar  arasında  bu  müəyyən  paxıllıq  hissləri  yaranmasına  səbəb 
olduğundan  Nadir  şah  onları  ifrat  vergilərlə  cəzalandırmağı  qərara  aldı  və  onun 
tədbiri həmin kommersiyanın tədricən tənəzzül etməsi ilə nəticələndi. 
XIX  əsrin  başlanğıcında  Rusiya  Qafqazın  içərilərinə  doğru  irəliləməyə 
başlayanda,  1828-ci  ildə  əhalisinin  əksəriyyətini  azərbaycanlıların  təşkil  etdiyi 
İrəvan xanlığını da persiyalıların əlindən aldı və o vaxtdan etibarən erməni əhalisi 
içərsində  rusların  təsiri  və  nüfuzu  gücləndi.  Tehran  sarayında  xidmət  edən 
ermənilər  Rusiya  ilə  Persiyanın  münasibətlərinin  yaxşı  məcraya  yönəlməsinə  yol 
verməmək üçün hər cür vasitəyə əl atırdılar. Saraydakı hərəmxanada xacəlik edən 
erməni  əsilli  Yaqub  Mirzə  qaçıb,  Rusiya  səfirliyində  gizləndikdən  sonra,  şahın 
hərəmləri  olan  erməni  qadınları  da  onun  təhriki  ilə  eyni  qaydada  rus  səfirliyi 
binasında  özlərinə  sığınacaq  tapmışdılar.  1829-cu  ildə  baş  verən  bu  hadisələr 
persiyalılar  tərəfindən  namus  məsələsi,  ağır  təhqir  kimi  qiymətləndirildi.  Kütlə 
səfirliyə  hücum  edib,  bu  vaxt  elçi  vəzifəsində  işləyən  görkəmli  rus  dramaturqu 
A.S.Qriboyedovu  qətlə  yetirdi.  Onun  cəsədi  at  quyruğuna  bağladılıb  şəhərin 
küçələrində  sürüdüldü.  Səfirin  öldürülməsi  kimi  fövqəladə  hadisənin  yaratdığı 
diplomatik  çətinlikləri  Persiya  şahı  taxt-tacın  vəliəhdi  vasitəsilə  Rusiya  çarı  I 
Nikolaya  Persiya  şahlarının  ən  böyük  sərvəti   olan  «Şah  almazı»  daxil  olmaqla, 
bahalı hədiyyələr verməklə yoluna qoya bilmişdi. 
Ümumiyyətlə, ermənilər XIX əsrdə Rusiya və Qərbi Avropa ilə sıx əlaqəyə 
girdikdə,  belə  əməkdaşlıq  onların  mədəni  inkişafına  böyük  təsir  göstərdi.  Rusiya 
ilə  Türkiyənin  silahlı  toqquşmaları  erməni  millətçilərinin  bu  vəziyyətdən  sui-
istifadə  etməsi  üçün  münbit  şərait  yaradırdı.  XVIII  və  XIX  əsrlərdə  Rusiya  ilə 
Türkiyə arasında qısa fasilələrlə çoxlu müharibələr getmişdi. 
Ermənilərin  Türkiyə  ərazisində  yaşamasına  gəldikdə  X  əsrin  sonunda  onlar 
burada,  Kilikiyada  məskunlaşmışdılar.  Səlcuqların  hakimiyyəti  dövründə 
Gürcüstana,  Polşaya  və  Qalisiyaya  mühacirət  edən  ermənilərdən  fərqli  olaraq  bir 
qrup  Kiçik  Asiyaya  üz  tutmuşdu.  1453-cü  ildə  Konstantinopol  şəhəri  Osmanlı 
türkləri  tərəfindən  tutulduqda  Bizans  dövlətinin  tarixdən  silinməsi  ilə  yanaşı 
qaliblər  şəhəri  öz  paytaxtlarına  çevirdilər.  Səkkiz  il  sonra  Bursadakı  erməni 
Yepiskopu buraya köçdü və erməni millətinin Osmanlı imperiyasındakı lideri təyin 
edildi.  Türkiyədə  ermənilərə  daim  yaxşı  münasibət  bəslənirdi,  bu  münasibət 
müsəlman  sakinlərə  göstəriləndən  bir  qədər  fərqli  olsa  da,  burada  onları  islam 
dininin qaydalarına uyğun olaraq zimmilər və ya «Kitab adamları» adlandırırdılar. 
Sərt təqib edilən bütpərəstlərə nisbətən bu qrupa daxil olan xalqlara xeyli dərəcədə 
yaxşı  şərait  yaradılırdı.  Məhz  belə  münasibət  nəticəsində  ermənilər  öz  işlərinin 
özləri  tərəfindən  idarə  olunması  hüququnu  qazanmışdılar.  Bu  əslində  burada 
sonralar Avropa dövlətlərinin təbəələrinə şamil edilən «Kapitulyasiya» hüququnun 

39 
 
müjdəsi  hesab  oluna  bilərdi.  Belə  şəraitdə  XVI  əsrin  başlanğıcından  erməni 
əhalisinin sayı artmağa başladı. 
Türkiyədə XIX əsrdə aparılan islahat tədbirlərindən digər əhali qrupları kimi 
ermənilər  də  faydalanmamış  qalmadılar.  1863-cü  ildə  Osmanlı  hökuməti  xüsusi 
Erməni  Konstitusiyasını  tanıdı.  Lakin  ölkədə  sosial  tərəqqinin  ləng  getməsi 
cəmiyyətin bütün hüceyrələrinə öz neqativ təsirini göstərdi. Tənəzzülə uğramaqda 
davam  edən  imperiya  ölkədə  sabitliyi  qorumaq  üçün  zorakılığa  əl  atmaqdan  da 
çəkinmirdi. Bu vaxt ermənilər də müəyyən təhqirlərə məruz qalırdı. 
1877-1878-ci  illər  Rusiya-Türkiyə  müharibəsindən  sonra,  bu  müharibə 
cəbhələrində  Rusiyanın  tərəfində  bu  ölkədə  yaşayan  ermənilər  də  iştirak  edirdi, 
Rusiya  San-Stefano  müqaviləsində  bir  şərt  kimi  təkid  etdi  ki,  sultan  erməni 
təbəələri içərisində islahatlar aparsın və kürdlərin zorakılığından onların mühafizə 
edilməsi  barədə  qarantiya  versin.  Bu  tələb  1878-ci  ildə  keçirilən  Berlin 
konfransında  yenidən  təkrar  olundu  və  beləliklə  «Erməni  məsələsi»  beynəlxalq 
siyasət   faktoruna  çevrildi.  Bu  məsələdə  Böyük  Britaniya  xüsusi  maraq  güdürdü. 
Konfransda iştirak edən baş nazir Bencamin Dizraeli təkcə Kipr adasını türklərin 
əlindən alıb Böyük Britaniyanın müstəmləkəsinə çevirməklə kifayətlənmədi, həm 
də  San-Stefano  müqaviləsi  vasitəsilə  Türkiyənin  mənafelərinin  ziddinə  Rusiyanın 
ələ keçirməyə  müvəffəq olduqlarının  demək  olar ki, hamısının  ləğvinə nail oldu. 
Qəribə  hal  orasında  idi  ki,  bütün  məsələlərdə  Rusiyanın  mənafelərinə  zərbə 
vurmağa  çalışan  Dizraeli  erməni  məsələsində  məhz  Rusiyanın  təklifini  müdafiə 
etmiş, Türkiyə mənafelərinə məhəl qoymamışdı. 
Qərbi  Avropa dövlətlərinin  Rusiyaya  qarşı  Osmanlı  imperiyasının dəfələrlə 
müdafiəsinə qalxmasına baxmayaraq, «Avropanın xəstə adamı» adlandırmaqla onu 
iflasa uğratmaq cəhdlərindən də əl çəkməməsi erməni millətçilərinin fəallaşmasına 
şərait yaradırdı. 1887-ci ildə əslində millətçilik ideologiyasından o qədər də uzağa 
getməyən  «Honçak»  («Əl  zəngi»)  partiyası,   1890-cı  ildə  isə  daha  çox  Daşnaklar 
adı  ilə  tanınan  millətçi  «Daşnaksütyun»  («Konfederasiya»)  partiyası  yaradıldı  və 
ermənilərin  daha  geniş  islahatlar  aparılması  barədəki  artan  tələbləri  qarşısında  bu 
dəfə Türkiyə və Rusiya hökumətlərinin hər ikisi onlara qarşı repressiv tədbirlərə əl 
atdılar.  1895-ci  ildə  sultan  II  Əbdülhəmid  islahatlar  aparmaq  barədə  Britaniyaya, 
Fransaya  və  Rusiyaya  vəd  verməyə  məcbur  edildikdən  sonra  əyalətlərdə  ardıcıl 
olaraq  iri  qırğınlar  baş  verdi.  1896-cı  ildə  Osmanlı  Bankının  26  gənc  daşnak 
tərəfindən  tutulmasının  ardınca  paytaxtda  da  qırğınlar  baş  verdi.  1897-ci  ildə 
Rusiyada  isə  çar  II  Nikolay   yüzlərlə  erməni  məktəbini,  kitabxanasını  və  qəzet 
redaksiyalarını  bağlatdı,  1903-cü  ildə  o,  erməni  kilsəsinin  mülkiyyətini  müsadirə 
etdi. 
Ermənilərin,  tarixdə  ən  böyük  bədbəxtlik  hesab  etdikləri  hadisə  isə  Birinci 
Dünya müharibəsi başlandıqdan sonra cərəyan etdi. Müharibə gedən vaxt, 1915-ci 
ildə, bundan  yeddi  il  əvvəl  sultanı  devirmiş  gənc  türk  hökuməti  loyallıq  barədəki 
vədinin əksinə, Dardanel kampaniyası başlananda öz düşmənləri arasında dostlara 
malik  olan  Türkiyə  ermənilərini  təhlükəli  xarici  element  hesab  etdi.  Şərq 
cəbhəsində  vuruşan  Rusiya  ordusu  sıralarında  olan  qohumları  ilə  də  Türkiyə 
ermənilərinin  əlaqələri  var  idi.  Britanika  Ensiklopediyasında  (1976-cı  il  nəşri) 

40 
 
göstərildiyi  kimi  bu  vaxt  hökumət  qərara  aldı  ki,  ümumi  sayı  1.750  min  nəfərə 
yaxın  olan  bütün  erməni  əhalisini  Suriya  və  Mesopotamiyaya  deportasiya  etsin. 
Kembric  Ensiklopediyasında  (1997-ci  il  nəşri)  isə  Birinci  Dünya  müharibəsi 
illərində ümumi  erməni əhalisinin  üçdə  ikisinin türklərin  deportasiya  etməsi  qeyd 
olunur, bu isə deportasiya edilənlərin sayının 1,2 milyona yaxın olduğunu göstərir. 
Bu  deportasiya  cəzası  üçün  səbəb  də  tapılmışdı.  Erməni  millətçiləri  öz 
qəyyumları olan Rusiyanın və Böyük Britaniyanın xeyrinə fəaliyyət göstərirdi. Bu 
təhlükə  istənilən  əlverişli  şəraitdə  daha  geniş  və  real  cizgilər  almaya  bilməzdi. 
Müharibə aparan dövlətlərdə ədalətsizlikdən xəbər verən deportasiyaya əl atılması 
adi  hal  hesab  olunur.  Türkiyə,  Almaniya  və  Avstriya  –  Macarıstanla  birlikdə 
Antantaya – İngiltərə, Fransa və Rusiyanın ittifaqına qarşı vuruşurdu. Ermənilərin 
vuruşan  ölkə  daxilində,  müasir  dillə  desək,  «beşinci  kolonna»  təşkil  etməsi 
ehtimalının  gerçəkləşməsinə  imkan  verilməsi  Türkiyənin  vuruşan  qüvvələrinə 
arxadan  zərbə  vurmaq  xarakteri  daşımaqla,  onun  məğlub  olması  ehtimalını  xeyli 
artıra bilərdi. 
Milli  mənsubiyyətinə  görə  adamların  deportasiya  edilməsi  İkinci  Dünya 
müharibəsi ərzində də baş vermişdi. Sovet İttifaqında mövcud olan Alman Muxtar 
vilayəti  ləğv  edilərək,  onun  əhalisi  Volqaboyundan  Qazaxıstana  köçürülmüşdü. 
Azərbaycanda yaşayan dinc almanlar da Xəzərin o tayındakı uzaq ərazilərə sürgün 
edilmişdi.  Şimali  Qafqazda  yaşayan  çeçenlər,  inquşlar,  balkarlar,  qaraçaylar, 
Gürcüstanda yaşayan Mexseti türkləri, həmçinin kalmıklar işğalçı almanlara qarşı 
guya rəğbət bəslədiklərinə görə bütünlüklə Mərkəzi Asiyaya, Sibirə, Şimala sürgün 
edilmişdilər.  Hətta  ən  demokratik  ölkə  sayılan  Amerika  Birləşmiş  Ştatlarında 
yaşayan  mülki  yaponlar  elə  bir  əsas  olmadan,  Yaponiya  Pyorl-Harboru 
bombardman  etdikdən  sonra  ona  qarşı  elan  edilən  müharibə  gedişində  öz  yaşayış 
yerlərindən  köçürülməklə  məcburi  qaydada  nəzarətdə  saxlanmışdılar,  interner 
edilmişdilər.  Türkiyə  də  erməniləri  öz  imperiyasının,  bilavasitə  məğlubiyyətlə 
üzləşdiyi müharibə teatrından uzaqda yerləşən hissələrinə köçürmüşdü. 
Əlbəttə,  belə  sürgün,  məcburi  köçürülmə  əməliyyatı  həyata  keçirilərkən 
dəhşətli  haqsızlıqların,  birbaşa  cinayət  xarakterli  hadisələrin  baş  verməsini  inkar 
etmək  olmaz.  Bu  vaxt  günahsız  insanlar  məhkəmənin  hökmü  olmadan  hər  cür 
mənəvi və fiziki zərbələrə məruz qalır, yolda əzab çəkən və yeni ağır şəraitə dözə 
bilməyən  adamların  xeyli  hissəsi  öz  həyatları  ilə  vidalaşmalı  olur.  Beynəlxalq 
konvensiyaların  tələbinin  ziddinə  olaraq  mülki  dinc  əhaliyə  qarşı  milli 
mənsubiyyətinə görə internerin tətbiqi insan haqlarının kütləvi qaydada pozulması 
nümunəsi hesab edilməlidir. 
Ermənilərin  deportasiyası  da  amansızlıqla  müşayiət  olunan  bir  qaydada 
həyata  keçirilirdi.  İri  məsafələri  qət  edən  uşaqların,  qadınların,  qocaların  bu  ağır 
sınağa  dözə  bilməməsi  çox  sayda  ölümlə  nəticələnməyə  bilməzdi.  Yaşayışa 
yaramayan,  pis  hazırlanmış  səhra  regionlarında  adamların  sağ  qalma  şansı  da 
olduqca az idi. Ona görə də bu deportasiyanı çoxları ölüm hökmü, məsələnin «son 
həlli»  kimi  qiymətləndirirdilər.  Bu  vaxt  600  minə  yaxın  erməninin  ölümü  baş 
verdi,  onların  sürgün  marşrutunda  qırğına  məruz  qalması  və  səfər  vaxtı  aclıqdan 
ölməsi  faktları  var  idi.  Yol  boyu  sürgün  edilənlərə  kürdlərin  və  dini  fanatiklərin 

41 
 
həmlələri də baş verirdi. Sağ qalanlardan və ya qaçıb canını qurtaranrlardan çoxu 
Suriyada  məskunlaşdı  və  ya  Fransaya,  Birləşmiş  Ştatlara,  sonralar  isə  SSRİ-yə 
mühacirət etdi. 
Erməni  xalqının  bu  faciəni  yaşadığını  inkar  etmək  ədalətsiz  münasibət 
olmaqla,  ümumiyyətlə  mümkün  də  deyildir.  Lakin  erməni  millətçilərinin  həlak 
olanların  sayını  1,5  milyon  kimi  qələmə  verməsi  də  həqiqətə  uyğun  olmamaqla, 
qərəzsiz elmi mənbələr tərəfindən həqiqi miqyas göstərilməklə təkzib edilir. Faşist 
Almaniyasının yəhudilərə qarşı həyata keçirdiyi Holokost dəlillərlə təsdiq olunur, 
ölüm düşərgələri şəbəkəsi və yüz minlərin həyatına son qoyan qaz kameraları bu 
dəhşətli  cinayətin  maddi  sübutlarıdır.  Ermənilərin  1915-ci  ildəki  deportasiyasını 
Holokostla müqayisə etmək dəhşətin miqyasını şişirtmək məqsədini güddüyündən, 
çox sayda  şübhələrin  meydana  gəlməsinə səbəb  olur.  Əslində həqiqətdən  hansısa 
məqsədlər naminə yayınma, yüz minlərlə həlak olanların xatirəsinə heç də onların 
layiq olduqları hörmətin bəslənilməsindən xəbər vermir. Bu hadisə barədə verilən 
məlumatlarda iki əks tərəfin bir-birinə zidd olan məlumatları səslənir. Ona görə də 
bu  hadisə öz  mahiyyətindən daha  çox siyasi  möhtəkirlik  mövzusuna  çevrilmişdir. 
Ən  düzgün  yol,  1915-ci  ildə  baş  verən  hadisənin  hər  iki  tərəfin  tarixçilərindən 
təşkil edilmiş mötəbər komissiya vasitəsilə öyrənilib, onların bu barədə sənədlərə, 
həqiqətə  əsaslanan  rəyi  olardı.  Təəssüf  ki,  Ermənistan  rəhbərliyi  Türkiyə 
hökumətinin  bu  barədə  dəfələrlə  səsləndirdiyii  təkliflərinə,  onları  qulaq  ardına 
vurmaqla  cavab  verir.  Faciədən  hansısa  siyasi  məqsədlər  üçün  istifadə  edilməsi, 
yenidən  kin  və  düşmənçilik  toxumunun  səpilməsinə  xidmət  etməklə  yanaşı, 
ömrünü vaxtsız başa vuran günahsız insanların acı talelərindən sui-istifadə etmək 
cəhdlərindən başqa bir şey deyildir. 
Qatı  erməni  millətçiləri  stereotiplərə  böyük  aludəçilik  göstərir,  çox  vaxt 
özləri  də  onların  girovuna  çevrilirlər.  Rəqəmlərin  şişirdilməsi,  əzabkeş  xalq 
obrazının formalaşdırıması da belə köhnə klişelərdən biridir. «Genosid» məfhumu 
erməni  şovinistlərinin  ən  kəsərli  silahına  çevrilmişdir  və  bu,  xalqlar  arasındakı 
münasibətləri  normallaşdırmaq  cəhdləri  üçün  gilyotina  rolunu  oynayır.  Anbaan 
onlar bu silahı itiləyib sazlamaqla məşğul olurlar. Düşmən saydıqları millətin başı 
üzərində  belə  qeyri-adi  Damokl  qılıncını  asmaqla,  dünyanı  da  buna  inandırmağa 
çalışmaqla,  onlar  öz  qonşuları  olan  xalqlarla  kin,  nifrət  mühitində  yaşamağa, 
atmosferi qatı millətçilik dumanı ilə zəhərləməyə üstünlük verirlər. 
Daşnak  ideologiyasının  daşıyıcıları  və  onlara  ruporluq  edənlər  (ingilislər 
belələrini daha uğurlu ifadə kimi «mouthpiece» - «qəlyan muştuğu» adlandırırlar), 
beynəlxalq  aləmdəki fəaliyyətləri  az-çox  bəhrə verdikcə, daha  cəsarətli  addımlara 
keçirlər.  İyirmi  ölkədə  ermənilərə  qarşı  türklərin  genosid  həyata  keçirməsi 
versiyası  tanınmaqla,  məhkum  edilmişdir.  Onların  sırasına  Fransa,  Rusiya  kimi 
dövlətlər də daxildir. Həmin ölkələrin parlamentləri genosidin baş verməsi barədə 
qərarlar  qəbul  etmişlər.  Amerika  Birləşmiş  Ştatlarının  Konqresi  ilbəil  ermənilərin 
genosidə  uğradılması  məsələsini  gündəliyə  çıxarmaqla  NATO-nun  tərkibində  öz 
müttəfiqi  olan  Türkiyəyə  qarşı  həyata  keçirdiyi  təzyiqin  şiddətini  azaltmamağa 
çalışır.  Bu  məsələdən  öz  uzağa  gedən  məqsədləri  üçün  istifadə  edən  dövlətlər 
əslində  az  qala  bir  əsr  bundan  əvvəl  baş  vermiş  faciənin  mahiyyətinə  hərtərəfli 

42 
 
varmadan  tarixi  hadisə  barədə  arbitr  rolunu  oynamaq  eşqinə  düşürlər.  Bununla 
onlar  erməni  millətçilərinin  dəyirmanına  su  töksələr  də,  əslində  heç  də  bu  xalqın 
ümdə mənafeyindən çıxış etmirlər, əksinə onun bu məsələ ilə əlaqədar beynəlxalq 
aləmdəki  olduqca  kövrək  mövqeyini  qərəzli  şəkildə  müdafiə  etməklə  birbaşa 
haqsızlığa yol verdiklərini nümayiş etdirirlər. 
Belə  himayədarlara  xatırlatmaq  heç  də  pis  olmazdı  ki,  Ermənistan  özünü 
qurban qismində qələmə versə də, XX əsrin sonunda bu «yazıq göyərçin» quzğuna 
çevrilib,  təcavüzkarlığa  qurşanaraq,  qonşusu  olan  suveren  Azərbaycan 
respublikasının torpaqlarını zəbt etməyə girişdi. Həmin ərazilər on altı ildən artıq 
bir 
müddətdə 
işğal  altında  saxlanmaqda  davam  edir.  Təcavüzkarın 
cəzalandırılmasına  çalışmamaq,  əslində  onu  həvəsləndirmək  məqsədini  güdür,  bu 
isə nüfuzlu dövlətlərə heç də hörmət gətirmir. 
Ermənistanın  militarist  rəhbərliyi  öz  xalqına  qarşı  elmi  və  obyektiv  tarixi 
tədqiqat  vasitəsinə  təsdiqini  tapmamış  «genosid»  şüarını  hinduizm  rituallarında 
istifadə edilən mantraya çevirdikləri halda, elə bu vaxt silahlı qüvvələrini müstəqil 
dövlətin  ərazilərini  zəbt  etməyə  göndərdikdə  çoxlu  qanlar  axıtdığını,  minlərlə 
ailələri dəhşətli 
faciələrlə üzləşdirdiklərini yaddan çıxarmamalıdır. Onlar Azərbaycanda dinc 
əhalinin qırğınını təşkil etməkdən də çəkinməmələri ilə yanaşı qanlı əllərini ən azı 
etirafla  yuyub  təmizləmək  qayğısına  da  qalmırlar.  1992-ci  ilin  fevralında  dinc 
Xocalı  şəhəri  erməni  silahlı  dəstələri  tərəfindən  xaincəsinə  edilən  hücuma  məruz 
qaldı, gecə vaxtı keçirilən bu quldurluq  əməliyyatında yüzlərlə qoca, qadın, uşaq 
həlak oldu. Deyəsən bu quldurlara da Yaponiyanın baş naziri Sudzukinin 1945-ci 
ildə amerikanlar barədə öz əsgərlərinə «sakit nifrətlə öldürün» sözləri kimi eybəcər 
bir əmr verilmişdi. Qaçıb həyatını hifz etməyə çalışanlar - uşaqlar və qadınlar əsir 
götürüldü.  Xocalı  qətliamı  XX  əsrin  sonunda  baş  verən  ən  ağır  faciələrdən  biri 
olmaqla, erməni quldurlarının insanlıq əleyhinə etdiyi cinayət hesab olunmalıdır. 
Ermənistan  silahlı  qüvvələri  Dağlıq  Qarabağda  və  bu  əyalətlə  qonşuluqda 
yerləşən,  azərbaycanlıların  yaşadığı  yeddi  rayonu  işğala  məruz  qoyduqda  onlarla 
şəhəri,  yüzlərlə  kəndi  xarabazara  çevirmişlər.  İndi  həmin  yaşayış  məntəqələrinin 
əksəriyyətində  canavarlar  ulayır,  bayquşlar  yuva  salmışlar.  Günahsız,  dinc 
azərbaycanlıların  qanını  axıdan  qatillər  özlərini  qəhrəman  qiyafəsində  görür. 
Ermənistan hökuməti də bu quldurlara xüsusi ehtiram nümayiş etdirir. 
Qatı erməni millətçilərinin rəmzə, bayrağa çevirdikləri, az qala müqəddəslik 
haləsinə bürüdükləri bir sıra qaniçənlər Azərbaycanın yaşayış məntəqələrini viran 
qoymaq,  dinc  əhalinin  həyatını  biçməkdə  şöhrət  tapmışlar.  Ermənilərin  milli 
qəhrəmanı  hesab  edilən  Adranik  Ozanyan  1918-1919-cu  illərdə  Naxçıvanda  və 
Zəngəzurda  kütləvi  qətllər,  zorakılıq  və  müsəlman  əhalisinə  münasibətdə  etnik 
təmizləmə  aparılmasının  təşkilatçısı  kimi  məsuliyyət  daşıyır.  1918-ci  ilin 
avqustunda  o,  Zəngəzurdakı  Zabux  dərəsində  Sultan  bəyin  başçılıq  etdiyi 
könüllülər dəstəsi tərəfindən biabırçı məğlubiyyətə uğradılıb mühasirəyə alındıqda, 
qaçıb  canını  qurtarmışdı.  Sonrakı  aylarda  o,  daha  dəhşətli  cinayətlərə  başçılıq 
etmişdi.  Noyabr  ayının  son  günlərində  Andranik  Zəngəzurda  və  Qarabağda  150 
müsəlman kəndini dağıtmış, oradan qaçqın düşənlər Ağdamda sığınacaq tapmışdı. 

43 
 
O  vaxtkı  məlumatlarda  bildirilirdi  ki,  dekabr  ayında  ingilislərin  və  fransızların 
tələbi  ilə  müsəlman  qoşunları  geri  çəkildikdə,  Andranik  qonşuluqdakı  müsəlman 
kəndlərinə  hücum  edib,  cinsinə  və  yaşına  məhəl  qoymadan  adamları  vəhşicəsinə 
öldürtdürdü. Bu vaxt qətlə yetirilənlərin cəsədləri də təhqir edilirdi. Həmin ayın 9-
da  12  kənd  yandırılmışdı.  Məhz  bu  vəhşiliklərə  görə  həmin  regionların 
azərbaycanlı əhalisinin sonrakı nəsilləri Andranikin xatirəsini lənətlə yad edirlər. 
1915-ci  ildə  Türkiyə  erməniləri  deportasiyanın  dəhşətlərini  öz  talelərində 
sınamışdılar.  Bu  bədbəxtliyi  yaşayan  xalq  digərləri  üzərində  həmin  məhvedici 
təcrübəni aparmaq kimi eybəcər fəaliyyətin məsuliyyətini üzərinə götürməyi özünə 
rəva  bilməməli  idi.  Lakin  yeddi  on  illiklərdən  sonra,  1988-ci  ilin  şaxtalı,  qanlı 
qışında  Andranik  ənənələrinin  davamı  kimi  Ermənistanda  yaşayan  yüzminlərlə 
əhali  öz  doğma  yurd-yuvalarından,  əcdadlarının  məskunlaşdığı  torpaqlardan 
qovulmuş,  bu  vaxt  qaçqınlar  yüksək  dağ  silsilələrini  aşmağa  məcbur  olduqda 
böyük itki vermiş, sağ qalanlar kütləsi isə öz mülkiyyətlərindən büsbütün məhrum 
edilməklə,  acınacaqlı  vəziyyətə  düşmüşdü.  Milli  ədavətin  qızışdırılmasına  hər 
vəchlə  can  atan  erməni  ideoloqları  Azərbaycanda  yaşayan  ermənilərin 
əksəriyyətinin  də  firavan  həyat  keçirdikləri  məskənlərindən  didərgin  düşməsinə 
şərait yaratmışdılar. Qatı millətçilərin yandırdığı bədbəxtlik tonqalının alovlarının 
dilləri bu adamları da qarsmaqdan yan keçməmişdi. 
Sonralar  isə  Ermənistan  silahlı  qüvvələri  Azərbaycan  ərazilərini  işğal 
etdikcə əlavə yüzminlərlə məcburi köçkünlər kütləsi meydana gəlmişdi və 1993-cü 
ildə qaçqınlarla birlikdə onların ümumi sayı bir milyon nəfərə yaxın idi. İlk illərdə 
onlar ağır həyat şəraiti ilə üzləşmiş, il boyu yaşamaq üçün yararsız olan çadırlarda 
və  dəmir  yol  vaqonlarında  yaşamağa  məcbur  olmuş,  tələbə  yataqxanalarında 
kommunal mənzillərdə olan kimi hər cür xəstəliyin yaranmasına şərait yaradan bir 
sıxlıqda  yerləşdirilmişdirlər.  «Əzabkeş»  bir  xalqın  ona  heç  bir  pisliyi  keçməmiş 
azərbaycanlılara bəxş etdiyi iztirab, bədbəxtlik «ərməğanı» belə dəhşətlərdən ibarət 
idi. 
Bütün  bu  əməllərinə  görə  indi  də  Ermənistanı  Qafqazın  «xəstə  adamı» 
adlandırmaq  olardı.  Axı,  doğrudan  da  özünü  qəddarlığın  qurbanı  hesab  edən,  öz 
qonşusu  olan  dinc  xalqa  qarşı  amansızlıq  nümayiş  etdirən,  nifrət  letargiyasından 
ayıla  bilməyən  qatı  millətçilərin  meydan  suladığı  bir  ölkəyə  düzgün  diaqnoz 
qoymaq məgər məqbul hesab edilməməlidirmi? Qoy bu adamlar tarixə saxtakarlıq 
prizmasından  baxmayıb,  obyektivlik  baxış  bucağından  yanaşsınlar,  özlərinə  qarşı 
olan haqsızlıqlara görə yanırlarsa, onu da etiraf etsinlər ki, əslində bu haqsızlığın 
meydana  gəlməsində  onlar  özləri  də  fitnəkarlıqları  ilə  az  rol  oynamamışlar. 
Görəsən  öz  qaniçənliyindən  əziyyət  çəkən  digərlərinin  hansı  Şekspir  faciələrini 
yaşadıqlarını  onlar  dərk  etmirlərmi?  Axı  özünə  ədalət  umanlar,  başqalarının  da 
bundan məhrum edilməsinə razı olmamalıdırlar.  
Tarix  düzgün,  obyektiv  araşdırıldıqda  həqiqət  bütün  çalarları  ilə  üzə  çıxır, 
qatı  millətçilikdən  kor  olmayanlar  bu  faktoru  nəzərə  almaq  əziyyətinə  azacıq 
qatlaşsalar,  ağılsız  iddialardan  düzəltdikləri  «Damokl  qılıncı»  ilə  başqa  xalqları 
hədələməkdən vaz keçməli olardılar. 
Lakin  şovinizm  «uğurları»  ilə  sevindikcə,  öz  fəaliyyət  və  ideologiya 

44 
 
spektrlərini  genişləndirməyə  can  atır.  Qatı  erməni  millətçiləri  şovinizm  hisslərini 
təsirli  virus  kimi  daha  sirayətləndirici  etmək  üçün  tarixi  saxtalaşdırmaqla  yanaşı 
rəvayətlər uydurmağa, əlavə sitayiş bütləri tapmağa da xüsusi həvəs göstərirlər. Bu 
sahədə onların ilhamı, təxəyyülü hədd tanımır, istənilən yalan köməyə gəldiyindən 
onlar  vasitələrin  biabırçı  olmasında  da  bir  qəbahət  görmürlər.  Başqa  xalqlara 
həqarətlə  baxmaq  xüsusi  igidlik  nümunəsi  hesab  olunur.  Yazıçı  Xaçatur 
Abovyanın  «Ermənistan  yaraları»  romanında  Yerevanda  XIX  əsrin  birinci 
yarısında  erməni  kübar  ailələrində  Azərbaycan  dilinin  doğma  dili  sıxışdırıb 
çıxarması barədə haray qaldırmaqla yanaşı, burada yaşayan  müsəlmanların imam 
Hüseynin qətlinə həsr olunmuş dini matəm günlərində, aşura vaxtı ağı demələrini, 
şaxsey-vaxseylərini istehza obyekti kimi təsvir edir. Millətçiliyin məşhur ideoloqu 
sayılan,  həmin  əsrdə  yaşayıb,  yaratmış  Raffi  öz  əsərlərinin  birində  Şərqdə  geniş 
yayılmış  zərb-məsəldə  «it»  sözünü  gizlədilməyən  nifrət  bəslədiyi  xalqın  adı  olan 
«kürd»  ismi  ilə  əvəz edərək  «Kürdlə  dostluq et, ancaq  çomağı  yerə  qoyma»  kimi 
ifadə  etməklə,  əslində  milli  təhqirə  keçməkdən  də  çəkinməmişdir.  Şairə  Silva 
Kaputikyan miladdan  əvvəl IX əsrdə yaşamış  məşhur Assuriya çariçası, Nineviya 
və Babil də daxil olmaqla ölkəsində çoxlu şəhərlər salmış Semiramidanın (Sammu-
ramatın)  guya  erməni  oğlana  vurulduğunu,  bu  eşqi  naminə  hər  cür  fədakarlığa 
hazır olduğunu uydurub, bu mövzuda poetik  əsər yaratmışdır. Daha çox jurnalist 
kimi  tanınan  Zori  Balayan  özünün  qatı  millətçilik  zəhərində  yoğrulmuş  «Ocaq» 
kitabında  azərbaycanlıları  cəhalət  nümunəsi  kimi  təqdim  etmək  üçün  uydurduğu 
savadsız  molla  obrazı  ilə  siyasi  diskussiyalara  girib  daim  qalib  çıxdığını  fərəhlə 
qələmə  almışdır.  O,  üç  ölkənin  ərazisindən  keçərək  Azərbaycanda  Kürə  tökülən 
Araz  çayını  ermənilərin  milli  çayı  kimi  qələmə  verməyi  də  özünə  rəva  bilir. 
Tarixin  atası  Herodot  Misiri  «Nilin  hədiyyəsi»  hesab  edirdi,  bu  prinsipdən 
yanaşılsa  onda  azərbaycanlılar  Arazı  özlərininki  hesab  etməlidir.  Nil  daşması  ilə 
əhalini ərzaqla təmin etmək üçün Misirin torpaqlarını münbitləşdirdiyi kimi, Araz 
da  əsasən  Azərbaycan  torpaqlarını  suvarma  suyu  ilə  təmin  edir.  Kitab  nabələd 
oxucuda  belə  təsəvvür  yarada  bilər  ki,  Azərbaycan  xalqı  savadsız,  cahil  molla 
kütləsindən başqa bir şey deyildir. 
Bir  sözlə  millətçilərin  gözündə  İisusun  dediyi  kimi  bütün  insanlar  deyil, 
yalnız ermənilər Yer üzünün duzudur, onlarla müqayisədə başqa qonşu xalqlar çox 
aşağıda dayanırlar. 
Onlar  xristian  dinini  dünyada  ilk  rəsmi  din  kimi,  qəbul  edən  xalq 
olduqlarını, bu sahədə Roma imperatoru Konstantini qabaqladıqlarını iddia etsələr 
də,  bu  dini  öz  inhisarlarına  keçirə  bilməmişlər.  Əks  təqdirdə,  iudaizm  Allah 
tərəfindən  israilliləri  bütün  bəşəriyyətə  işıq  olmaq  üçün  seçdiyi  iddiasını  onlar  da 
mütləq özlərinə aid edərdilər. Yaxşı ki, yəhudilərdən fərqli olaraq onların özünün 
nə  Bibliyası,  nə  də  bunu  əsaslandırmağa  imkan  verən  dini  ehkamları  vardır. 
Yəhudilərin  işıq  kimi  seçilməsi  ideyası  bəzən  yarızarafat,  yarıciddi  şəkildə  də 
işlənir. Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Ernest Bevin 1947-ci ildə Fələstində 
öz  dövlətlərini  yaratmağa  hazırlaşan  nüfuzlu  yəhudi  xadimlərini  qəbul  edərkən, 
müharibədən  sonrakı  dövrün  enerji  qıtlığına  görə  qəflətən  otaqda  işıq  söndü.  Bu 
vaxt  xidmətçilər  yanan  şamları  olan  şamdanları  içəri  gətirdikdə  ev  sahibi  olan 

45 
 
Bevin dedi: 
- Şama ehtiyac yoxdur, axı burada israillilər oturub. 
İngilis  dilində  «izrailajts»  kəlməsi  hərfi  mənadadı,  iki  –  «israil»  və  «işıq» 
sözünün  birliyindən  ibarətdir.  Diplomat  da  ifadədəki  «işıq»  sözünü  vurğulamışdı. 
Əgər  erməni  millətçilərinin  əlinə  dindən  gələn  bir  fürsət  düşsəydi,  onlar  sadəcə 
«işıq» olmaları ilə də razılaşmazdılar, özlərini yer üzərində doğan, hər şeyə həyat 
verən Günəş adlandırmaqdan da çəkinməzdilər.  
Qatı  erməni  millətçilərinin  nifrət  bəslədiyi  xalqlardan  biri  olan 
azərbaycanlılara  isə,  heç  bir  mübaliğəyə  yol  vermədən  demək  olar  ki,  şovinizm 
hissləri yaddır. Azərbaycanda çox sayda milli azlıqlar titul millətlə birlikdə bütün 
vətəndaş hüquqlarından tam şəkildə və maneəsiz istifadə edirlər. Ermənistanda isə 
az sayda kürdlər və ruslar istisna olmaqla başqa millətlərin nümayəndələri yaşamır, 
bura artıq monoetnik bir ölkəyə çevrilmişdir. XX əsrin əvvəllərində təkcə paytaxt 
Yerevanda  azərbaycanlılar  sakinlərin  yarıdan  çoxunu  təşkil  etdiyi  halda  bütöv 
Ermənistanda əsrin sonunda, demək olar ki, artıq azərbaycanlılar yaşamırdı. 
Qəribədir,  ermənilər  bütün  dünyaya  səpələnmişlər,  lakin  öz  dövlətlərində 
başqa  xalqın  nümayəndələrinin  yaşamasını  məqbul  hesab  etmirlər.  Türkiyə 
ermənilərinin  deportasiyasından  başqa,  heç  kəs  bu  millətin  nümayəndələrinə 
zorakılıq tətbiq etməsə də Ermənistan özünün vətəndaşları olan azərbaycanlıları öz 
doğma  yurd-yuvalarından  didərgin  salmaqla,  kütləvi  qaydada  etnik  təmizləmə 
siyasətini həyata keçirmiş, bu vaxt ən biabırçı zorakılıqlardan da çəkinilməmişdir.  
Qədim  yunan  mifində  Kadmın  torpağa  əkdiyi  dişlərdən  silahlı  döyüşçülər 
çıxdığı kimi, erməni millətçilərinin səpdiyi düşmənçilik toxumundan da müharibə 
odu alovlanmağa başladıqda, onun ziyanını ermənilər heç də azərbaycanlılardan az 
görmədilər. Hər bir müharibədə olduğu kimi əsas qurbanlar günahsız insanlar oldu. 
Məhz buna görə də Azərbaycandakı yaşayış  yerlərini tərk edən ermənilərin 
böyük 
əksəriyyəti  indiyədək  özlərinin  birgə  yaşadığı,  dostluq  etdiyi 
azərbaycanlılara  görə  nostalji  hisslərini  gizlətmirlər,  bu  nifaqa,  münaqişəyə  rəvac 
verənlərə  nifrin  yağdırırlar.  Aldadılan  ermənilərin  çoxu  Vətən  hesab  etdikləri 
Ermənistanda özlərinə yaşamaq üçün yer tapa bilmədiklərindən, Rusiyaya və digər 
ölkələrə yayılmağa məcbur oldular. 
Azərbaycanlılara  yersiz  tərif  deməyə  də  ehtiyac  yoxdur.  Heç  kəs 
azərbaycanlıları  yer üzərində  yaşayan  mələklər  hesab  etmir. Onların içərisində  də 
nakəslərə,  birgə  yaşayış  qaydalarına  əməl  etməyənlərə  rast  gəlmək  olar.  Lakin 
onların  hətta  eybəcər  sayılan  hərəkətlərində  milllətçilikdən  irəli  gələn  hisslər 
yoxdur,  törətdikləri  nalayiqliklər  millətçilik  çalarlarından  məhrumdur  və  belə 
eybəcərlikdən  başqalarına  deyil,  daha  çox  məhz  azərbaycanlıların  özlərinə  ziyan 
dəyir. 
Sadə, zəhmətkeş erməni də millətçilərin müdhiş təbliğatına uymayana qədər 
başqa  millətlərə  loyallığını  saxlayırdı,  qardaş  münasibətinə  başqa  cür  cavab 
verməyi  yolverilməz  hesab  edirdi.  Ona  görə  də  iki  xalq  onilliklər  ərzində 
qonşuluqda  və  birgə  məkanlarda  münaqişəsiz  yaşamış,  vahid  ailənin  üzvü  kimi 
dolanmışdılar.  Azərbaycanda  erməni  əsillilər  mühüm  dövlət  vəzifələrinə  heç  bir 
məhdudiyyət qoyulmadan irəli çəkilirdi, 

46 
 
hökumətin tərkibində və parlamentdə samballı qaydada təmsil  olunurdular. 
Yalnız  millətçi  erməni  ziyalıları  fəaliyyətlərini  genişləndirib,  xalqın  xeyli 
hissəsinin  şüurunu  zəhərləməyə  müvəffəq  olduqda,  onlar  əvvəlki  mövqelərindən 
tədricən  uzaqlaşmağa,  dünənki  dostundan,  qonşusundan  yadlaşmağa  başladılar. 
Erməni  millətçilərinin  başladığı  qanlı  və  uzun  müddət  davam  edən  müharibə, 
həmin  vaxtadək  mehriban  şəraitdə  yaşayan  iki  xalqı  öz  iradələrindən  asılı 
olmayaraq üz-üzə qoydu. 
Buradan  belə  bir  yanlış  nəticə  hasil  ola  bilər  ki,  artıq  ermənilərlə 
azərbaycanlılar  barışmaz  düşmənə  çevrilmişlər.  İki  dövlətin  rəhbərliyi  arasında 
gedən danışıqlar indiyədək elə bir nəticə verməsə də, yenə də ümid verir ki, davam 
edən  bu  münaqişəyə  birdəfəlik  son  qoyulacaqdır.  Müharibənin  iyrənc  nəticələri 
aradan qaldırılsa, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa olunsa, bu iki xalq yenidən 
bir-birini  anlamağı,  bağışlamağı  və   qonşuluqda  mehriban  yaşamağı  bacarar. 
Müstəqil Azərbaycan Respublikası BMT-yə qəbul olunarkən onun ərazi bütövlüyü 
öz  təsdiqini  bir  daha  tapmışdır.  Həmin  sərhədlər  daxilində  bu  ərazi  suverenliyi 
hökmən bərpa olunmalıdır ki, haqq, ədalət qalib gəlsin, Azərbaycana dəyən böyük 
maddi və mənəvi ziyanın bir hissəsi, heç olmazsa, bu yolla kompensasiya edilsin. 
Azərbaycanlılar  sülhsevər,  dinc  xalqdır,  bu  qiymətdə  elə  bir  hiperbola 
əlaməti  də  yoxdur.  Bu  xalq  hansısa  hərb  səhnəsindəki  qələbəsi  ilə  öyünməkdən 
uzaqdır,  çinlilər  kimi  hərbə,  militarizmə  ümumiyyətlə  mənfi  münasibət  bəsləyir. 
Lakin  azərbaycanlılar  torpağa  çox  bağlı  olduqlarından,  onu  müqəddəs  hesab 
etdiklərindən,  onun  itirilmiş  hər  qarışı  üçün  ölüm-dirim  savaşına  girməyə  də 
hazırdırlar. Onlar ərazi bütövlüyünün bərpasına can atırlar, lakin buna nail olmağın 
dinc  vasitələrinə  üstünlük  verirlər  və  danışıqların  nəhayət  bir  nəticə  verəcəyinə 
ümidlərini  kəsmirlər.  Bununla  yanaşı  Azərbaycan  heç  kəsə  ərazi  iddiaları  irəli 
sürmür,  hətta  XX  əsrin  əvvəllərində  əldən  verdiyi  torpaqların  qaytarılmasını  da 
tələb etmir. 
Böyük  Danimarka  nağılçı-yazıçısı  Hans  Kristian  Andersen  dinc  həyat 
tərzinə,  sülhsevərliyinə   görə  öz  xalqını  hacıleyləklərə  bənzədirdi.  Bu  bənzətməni 
azərbaycanlılara  da  aid  etmək  olar.  Lakin  axırıncılar  torpağa  bağlı  olduqlarından 
köçəri  quşlara  bənzəmirlər,  baxmayaraq  ki,  əcdadlarının  xeyli  hissəsi  nomad, 
köçəri  olmuşdur.  Hər  il  öz  yuvasına  qayıdan  hacıleyləklər  kimi  onlar  da  yurd-
yuvasından, doğma ocağından kənara getmək istəmir, onu tərk etməyi az qala faciə 
kimi qiymətləndirirlər. Bu xalqı fərqləndirən cəhətlərdən biri şovinizm xəstəliyinə 
qarşı immunitetə malik olmasıdır, başqa etnosun nümayəndələrinə hörmətlə, bəlkə 
də  məhəbbətlə  yanaşımasıdır  və  buna  adekvat  cavab  gözləməkdə  də  heç  də  səhv 
mövqe nümayiş etdirmir. Dahi Nizami özünün məşhur poemasında qəhrəmanının 
yaşadığı  dövrün,  yeddi  böyük  xalqının  gözəllərini  vəsf  etmişdir.  Bəstəkar  Qara 
Qarayev, «Əzablı yollarla» baletini öz azadlığı uğurunda mübarizə aparan Cənubi 
Afrika  Respublikasının  zəncilərinə  həsr  etmişdi.  Fikrət  Əmirov  isə  ərəblərin 
folklor incisinə balet musiqisi yazmışdı. 
Əlbəttə,  müharibə  azərbaycanlıların  da  milli  hisslərinə  öz  təsirini 
göstərməmiş qalmamışdır, onları xeyli cilalamışdır. Lakin illuziyalardan uzaq olan, 
praqmatik bir xalq kimi o dərk edir ki, düşmənçilik əbədi xarakter daşıya bilməz, 

47 
 
əsrlər  boyu  davam  edə  bilməz.  Vaxtilə  Avropada  Yüzillik,  Otuzillik  müharibə 
aparan,  XX  əsrdə  iki  dünya  müharibəsində,  bir-birilə  döyüş  cəbhəsində  vuruşan 
xalqlar  indi   27  dövləti  birləşdirən  və  Avropa  İttifaqı  adlanan  sülh  evində 
yaşayırlar. Viktor Hüqo kimi dahilər hələ bir əsr yarım bundan əvvəl belə birliyin 
mövcudlğunu aruzlayırdı və bu arzu artıq həqiqətə çevrilmişdir. Avropa İttifaqı bir 
çox  cəhətlərinə,  atributlarına  görə  vahid  dövləti  xatırladır.  Belə  bir  vaxtda  niyə 
Qafqaz XXI əsrin əvvəlində də tüstülənən müharibə ocağı kimi qalsın? Avropada 
ən  narahat  region  sayılan  Balkanlarda  da  milli  münaqişələr,  hərbi  toqquşmalar 
böyük  dövlətlərin  müdaxiləsi  hesabına  kəsildiyi  bir  vaxtda  niyə  ərazicə  nisbətən 
kiçik  olan  Cənubi  Qafqazda  möhkəm  sülhü  bərpa  etmək  mümkün  olmasın?  Kim 
qonşu ölkəsini Troyaya, Karfagenə çevirmək istəyirsə, birinci növbədə özünə qəbir 
olmasa  da,  ən  azı  quyu  qazır.  Belə  bəd  fikirdən  və  əməldən  nə  qədər  gec  deyilsə 
çəkilinsə, həmin xalq hamıdan çox özünə xeyir vermiş olardı.  
Dünyanın Türkiyəni məhkum etməsinə fasiləsiz olaraq cəhd göstərən erməni 
millətçilərinin  canfəşanlığına  gəldikdə,  bunun  özü  də  qeyri-real  görünən  və  bir 
qədər  avantüra  xarakteri  daşıyan  məqsəddir.  Avantüradan,  düşmənçiliyi  bərpa 
etməkdən birinci növbədə bu üsula əl atanlar zərər çəkirlər. 
Mustafa  Kamal  Atatürkün  yaratdığı  Türkiyə  Cümhuriyyəti  Osmanlı 
imperiyasının  xarabalıqları  üzərində  qurulmaqla,  onun  pis  əməllərindən,  yararsız 
irslərindən  uzaqlaşdı,  dünya  dövlətləri  ailəsinə  tam  fərqli  mahiyyətdə  qəbul 
olundu. Ermənistan «genosid» iddiası ilə müasir Türkiyəni gözdən salmağa can atır 
və   demokratik  dövlətə  çevrilən  bu  ölkəni  Osmanlı  imperiyası  ilə  bir  müstəviyə 
qoymaq  məqsədini güdür. Bu millətçilərin fitnəkarlığı olub, bunu onlar öz məkrli 
məqsədlərinə  çatmağın  yollarından  biri  hesab  edirlər.  Erməni  xalqına  da  yəqin 
başqaları kimi dinc şəraitdə yaşayıb, yaratmaq, lazımdır. Məkrlə, hərbi yolla nəyə 
nail  olunursa,  gec-tez  qəsb  edilən  hər  şey  itirilir.  Napaleon  Avropada  qanlı 
müharibələr  yolu  ilə  öz  imperiyasını  yaratmaq  istəyirdi,  öz  ömrünü  uzaq  adada 
tənhalıqda  başa  vurmalı  oldu.  XX  əsrin  ikinci  yarısında  isə  onun  bu  arzusu  öz 
mahiyyətini və həyata keçmə vasitələrini dəyişərək, bir damcı da qan axıdılmadan 
öz gerçəkləşməsini tapdı. Çox istərdik ki, Qafqaz da Avropanın bu taleyini yaşamış 
olsun,  əslində  bəlkə  də  buna  məhkumdur.  Bu  nəcib  arzunun  həyata  keçirilməsini 
gecikdirməyə  çalışanlar  bu  ərazidə  yaşayan  xalqlara  xəyanətə  bərabər  bir  xidmət 
göstərmiş olurlar. 
Erməni  millətçilərini  bütöv  erməni  xalqı ilə eyniləşdirmək  düzgün deyildir. 
Heç  şübhə  yoxdur  ki,  sadə,  zəhmətkeş  erməni  digər  bəşər  övladları  kimi 
müharibəyə qətiyyən can atmır, dinc şəraitdə öz əməyi ilə firəvan yaşamaq istəyir. 
Axı ağlı başında olan hər bir adam anlayır ki, XXI əsrdə hətta fövqəl dövlət belə 
dünyada  ağalıq  etmək  kimi  sərsəm  fikirdən  uzaqlaşırsa,  çoxqütblü  dünyanın 
mövcudluğunu  qəbul  etmək  məcburiyyətində  qalırsa,  iqtisadi  cəhətdən  zəif, 
müqayisəli  şəkildə  götürdükdə  cılız  potensiala  malik  olan  Ermənistan  avanturist 
məqsədlərinin heç birinə çata bilməz, öz xülyaları ilə yaşamağa üstünlük versə də, 
onların reallaşmasına təxəyüllündə də nail ola bilməz. Bircə onu əlavə etmək lazım 
gəlir ki, bu məqamda yalnız sağlam təxəyyüldən, düşüncədən söhbət gedir. 
Rablenin  məşhur  əsərinin  qəhrəmanı  Panurq  acgöz  taciri  cəzalandırmaq 

48 
 
üçün  ən iri  qoçu  baha  qiymətə  alıb,  onu üzdükləri gəminin göyərtəsindən dənizin 
sularına  atdıqda,  bütün  sürü  özünü  qoçun  arxasınca  tulladı  və  tacir  bir  andaca 
bütün sərvətini itirdi. Millətçi ideoloqlar öz arxasınca ardıcılarının hamısını suları 
zəhərdən  ibarət  olan  kin  dənizinə  atmaq  kimi  ağılsız  bir  iş  görürlər.  Millətçilik 
xəstəliyinə  tutulanlar,  doktor  Consonun  vaxtilə  ifrat  vətənpərvərlik  barədə  dediyi 
«əclaflıq 
sığınacağına»  qısılmaqda  rahatlıq  tapırlar.  Xalq  quzğunların 
caynaqlarından  xilas  olmaq  yolunu  aramalı,  öz  gələcəyinin  ziddiyətsiz  inkişaf 
istiqamətini tapmalıdır. 
Heç  kəs  hansı  bir  millətə  mənsub  olduğunu  gizlətmir,  valideynlərdən  əxz 
edilən  genlər,  mühüm  roy  oynayan  irsiyyət  xüsusiyyəti  həm  də  millətin  davam 
etməsində  və  sayca  böyüməsində  az  əhəmiyyət  kəsb  etmir.  Lakin  hər  bir 
sivilizasiyalı  adam  millətə  mənsubluqdan  başqa,  bəşəriyyətin  bir  hissəsi,  Allaha 
bənzər  və  onun  obrazında  dünyaya  gələn  insan  olduğunu  da  unutmamalıdır. 
Xeyirlə  şərin  mübarizəsində  adam  hansı  millətə  mənsub  olduğundan  daha  çox 
insan olduğunu, bəşər övladı olduğunu əsas götürməlidir, məhz insan kimi xeyirə 
xidmət  etməlidir.  Şərə  xidmət  isə  milli  mənafe  ibarələri  altında  gizlədilsə  belə, 
əslində  doğma  millətə  sədaqət  nümunəsi  olmayıb,  İblisə  sitayişdən  irəli  gəlir. 
Qədim  Romanın  nəcib  imperatorlarından  biri  olmuş,  böyük  filosof  Mark  Avreli 
yazırdı ki, o, bir Antonin kimi romalıdır, ancaq bir insan kimi dünya vətəndaşıdır, 
qədim  yunanlar  «dünya  vətəndaşlığını»  xüsusi  «kosmopolit»  sözü  ilə  ifadə 
edirdilər. Həqiqi  milli  hisslərə xələl gətirmədən biz dahi  filosofdan öyrənməliyik, 
hər şeyin ölçüsü hesab edilən insan adını yüksək tutmağı bacarmalıyıq. Millətçilik 
hissləri  ilə  möhtəkirlik  edənləri  isə  «filusoflar»  adlandırmaq  daha  düzgün  olardı, 
fransız dilində «filou» («filu») sözü fırıldaqçı, dələduz mənasını verir. Allah, qoy 
hər bir milləti onu belə şərə sürükləyənlərdən hifz etsin! 
İrqçiliyin,  millətçiliyin  acı  tarixi  təcrübəsi  onun  heç  vaxt  nəticə  etibarilə 
qalib  gələ  bilməyəcəyini  göstərir.  Ən  qatı  irqçilik,  millətçilik  ideologiyası  olan 
Natsizm  qısa  müddətdə  böyük  bir  xalqın  beynini  zəhərləyə  bildi,  onun  başladığı 
müharibə Avropanı qan dənizinə döndərdi, ancaq yarandığı ölkəni, doğma millətini 
də  böyük  fəlakətlərə  düçar  etdi.  Natsizm  insanlığa  qarşı  cinayət  kimi  məhkum 
edildi.  Başqa  xalqlara  nifrət  bəsləməkdən  qidalanan  qatı  millətçiliyin  bütün 
nümunələri gec-tez öz acı məğlubiyyətləri ilə üzləşəcək, onlar hansısa döyüşü uda 
bilərlər,  başladıqları  müharibə  onların  iflası  ilə  nəticələnəcəkdir.  Bu  ümid  təkcə 
tarixin ibrət dərslərinə deyil, həm də bu virusdan əziyyət çəkən millətlərin sağlam 
düşüncəyə  yiyələnib,  fəlakətli  yoldan  uzaqlaşacağına  əsaslanır.  Ümid  gözü  daha 
yaxşı görür, millətçilik və onun istifadə etdiyi məkr, yalan silahı da onu kor etməyə 
qadir deyildir.