Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

Hisob turlarida qo‘llaniladigan o‘lchov birliklari. 
SHuni ta’kidlash lozimki, xalqaro standartlarga javob beradigan va bozor iqtisodiyoti 
xususiyatlariga mos keladigan hisobning yangi tizimini ishlab chiqishda olim va amaliyotchilar 
rivojlangan mamlakatlarda bu sohada yaratilgan yangiliklarga ko‘rko‘rona yondoshayotganlari 
yo‘q. Xorijiy mamlakatlarining amaliyotini o‘rganish, ularni chuqur va har tomonlama tahlil 
qilish O‘zbekiston Respublikasida hisob tizimining takomillashtirish imkoniyatini beradi. 
Xozirda respublikamiz hisob tizimida quyidagi o‘lchov birliklaridan foylalaniladi: 
– natura o‘lchovi birligi; 
– vaqt (mehnat) o‘lchov birligi; 
– pul o‘lchov birligi. 
Natura o‘lchov birligi tezkor hisobda, statistik hisobda, buxgalteriya hisobining analitik 
hisobida keng qo‘llaniladi. Bu o‘lchov birligi bir turdagi buyumlar hisobi uchun kerak bo‘ladi. 
Masalan, bolalar oyoq kiyimini, muzlatkichlar soni, gazlama metri va shu kabilar (metr, kg, 
dona, juft, litr va h.k). 
Pul o‘lchov birligi xo‘jalik jarayonlari (operatsiyalar) va vositalarini yagona o‘lchovda 
(pulda) umumlashtirishda qo‘llaniladi, ya’ni barcha mablag‘lar qiymat o‘lchov birligida 
ifodalaniladi. O‘zbekiston Respublikasida pul o‘lchov birligi sifatida so‘m, tiyin qabul qilingan. 
Vaqt (mehnat) o‘lchov birligi (oy, kun, soat, minut, sekunt) esa biror bir statistik yoki 
xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish uchun sarf bo‘lgan ishchi kuchi, ishchi soni, ish soati va 
hokazolarni aniqlashda qo‘llaniladi. Savdo korxonasida esa ma’lum bir tovar oborot miqdori 
uchun sarf etilgan ish vaqtida, ish soati, ish kuni, ishchi kuchi va hokazoni aniqlashda kerak 
bo‘ladi. Vaqt o‘lchov birligi xodimlar bilan mehnat haqi yuzasidan hisob-kitoblarni olib borishda 
ham ahamiyatlidir. Vaqt o‘lchov birliklari natura o‘lchov birliklari bilan birgalikda mehnat 
unumdorligini bildiradi. 
Kishilik jamiyatining hamma bosqichlarida ham hisob turlariga talab mavjud bo‘lgan. 
CHunki xo‘jalik hisobi insoniyat uchun zarur bo‘lgan iste’mol buyumlari, kiyim-kechak, oziq-
ovqat va boshqalarni ishlab chiqarish, taqsimlashni hisobga olish demakdir. Har bir jamiyatning 
ham asosiy maqsadi zaruriy buyumlarni ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlashdan iborat. Bu 
maqsadni amalga oshirish uchun kishilar ijtimoiy hayotida sodir bo‘layotgan voqea va 
hodisalarni kuzatish, jamiyatda mavjud bo‘lgan mehnat buyumlari, mehnat qurollarini hamda 
mehnat jarayonlarini hisobga olib borish zarur bo‘ladi. Xuddi shu vazifani esa xo‘jalik hisobi 
bajaradi. 
Tovar ayirboshlash davrida hisobning ahamiyati ko‘paydi, chunki tovar ayirboshlashda 
umumiy ekvivalent talab etiladi. Umumiy ekvivalentga esa faqat hisob-kitobni tashkil etish, 
to‘g‘ri yurgizish orqaligina ega bo‘lish mumkin, ya’ni almashtiriladigan tovarni ishlab chiqarish 
uchun sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat miqdorini aniqlash kerak bo‘ladi. Ishlab chiqarish 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini o‘sishi natijasida xo‘jalik faoliyatiga rahbarlik 
qilish murakkablashgan va moddiy ishlab chiqarish asosida vujudga kelgan xo‘jalik hisobi 
ahamiyati oshgan, jamiyatning hamma sohalarida mulklarni hisobga olish va ishlatilishi ustidan 
nazorat olib borish borasidagi, iqtisodiy faoliyatini boshqarishdagi roli oshib borgan. Iqtisodiy 
faoliyatni boshqarish hisob turlari orqali olingan ma’lumotlar asosida olib boriladi va tegishli 
qaror va qonun hamda qoidalar qabul qilinib, shular asosida butun xo‘jalik faoliyati boshqariladi.