Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

Статистик ҳисоб
-
оммавий
хўжалик
ҳодисалар
тўғрисидаги
маълумотларни
йиғиш
ва
ишлаш
тизимидан
иборат.
Хўжалик
ҳисобининг
бу
тури
бутун хўжалик ва унинг
тармоқларининг
ривожланиш
жараёнини
ўрганишга
йўналтирилган.
Оператив ҳисоб
-
айрим
хўжалик
операциялари
ва
жараёнларини
бевосита
улар
содир
бўлаётган
вақтида бошқариш
мақсадида
жорий
кузатиш ва назорат
қилиш
тизими
бўлиб ҳисобланади.
Бухгалтерия ҳисоби
-
бу фаолият кўрсатаётган
субъектнинг
мулки,
мажбуриятлари, хўжалик
операциялари
ва
уларнинг
ҳаракатини
ёппасига ҳамда узлуксиз
ҳужжатлаштириш
йўли
билан
тартибли
йиғиш,
назорат
қилиш,
ўлчаш,
рўйхатга
олиш,
пул
ўлчовида
ишлов
бериш
тизимидир.
Хўжалик ҳисобининг турлари
Operativ hisob- ayrim xo‘jalik operatsiyalari va jarayonlarini bevosita ular sodir bo‘layotgan 
vaqtida boshqarish maqsadida joriy kuzatish va nazorat qilish tizimi bo‘lib hisoblanadi. Bu 
hisobning korxona va uning tarkibiy bo‘linmalariga joriy rahbarlik qilish maqsadida 
ma’lumotlarni operativ ravishda olish va ulardan foydalanish uning farq qiladigan belgisi 
hisoblanadi. 
Operativ hisob turli-tuman xo‘jalik xrdisalarni o‘z ichiga olib, asosan ishlab chiqarish - 
texnika xususiyatidagi ko‘rsatkichlar bilan ta’minlaydi. U mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha 
topshiriqlarning bajarilayotgashshgi, xarajatlar normativlaridan kundalik chetga chiqishlar, ish 
kuchidan foydalanish va asbob-uskunalarning yuklanganlik darajasi, shartnomalarga rioya 
qilinishi - mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan tuzilgan kontraktlarning bajarshshshi 
hisobotgi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Operativ hisobda o‘lchovlarning hamma turlari - 
moddiy, mehnat va qiymat o‘lchovlaridan foydalaniladi. Lekin hisobning bu turi asosan bir 
turdagi operatsiyalarni aks ettirganligi va undan umumlashtirilgan ko‘rsatklchlar talab 
qilinmaganligi sababli, unda asosan moddiy va mehnat o‘lchovlaridan foydalaniladi. 
Nazoratning operativligini ta’minlash uchun xo‘jalik operatsiyalarining borishi hisobotgi 
axborotni tezroq olish kerak bo‘ladi. SHuning uchun operativ hisobning ma’lumotlari iloji 
boricha osonroq yo‘l bilan qayd qilinishi mumkin. Ularni bevosita kuzatish yo‘li bilan 
etkazishadi, telefon, faks, modem orqali, kompyuter aloqasi yordamida va boshqa yo‘llar bilan 
xabar qilishadi. Hozirgi vaqtda operativ axborotni olish uchun mexanika va avtomatik o‘lchov, 
tartibga soluvchi asboblar, moslamalardan foydalanish tobora kengayib bormoqda. Hisobni 
bunday tashkil qilish xo‘jalik operatsiyalarining borishi ustidan ularning amalga oshirilishi 
vaqtida bevosita boshqarish imkonini beradi. 
Operativ hisobning ma’lumotlaridan mutlaq aniqlik talab etilmaydi, chunki ularning asosiy 
vazifasi - kuzatilayotgan ob’ektlarda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni tezlik bilan xabar qilishdir. 
SHuning uchun amaliyotda operativ hisobdan faqat taxminiy axborotni olish bilan 
kifoyalanadilar. Lekin bu axborot etarli darajada to‘g‘ri bo‘lishi kerak, zeroki, unga qarab sodir 
bo‘lgan o‘zgarishlarning hajmi va tavsifi hisobot ishonchli xulosa qilib, xatosiz bo‘lgan 
boshqaruv qarorlarni qabul qilish mumkin bo‘lsin. 
Operativ hisob korxonaning har xil bo‘linmalari - bo‘limlari, sexlari, omborlari va 
hokazolar tomonidan yuritiladi. 
Operativ axborot yordamida - menejerlar ishlab chiqarish, foyda bo‘yicha topshiriqni 
bajarilishining borishi, korxonani ta’minlash va mahsulot sotishsi bo‘yicha topshiriqlarning 
bajarilishi, tovar moddiy qiymatliklar zaxirasining darajasi hamda boshqa korxonalar, 
tashkilotlar, muassasalar bilan hisob-kitoblarning holati va borishi hisobotgi ma’lumotlarni 
olishda foydalanishadi. 

---

Operativ hisob korxonani ishchi kuchi bilan ta’minlanganligi, uning xarakati, xodimlarning 
malakasini oshirish va boshqalar ustidan nazorat qilish uchun zarurdir. Sexlar, omborlar va 
boshqa bo‘linmalar xodimlari undan ma’lum xo‘jalik qismidagi topshiriqlarning bajarilishini 
borishi hisobotgi ma’lumotlar olishadi. 
Operativ hisobdan ishlab chiqarish bo‘linmalarida sodir bo‘layotgan operatsiyalar yoki 
jarayonlarning borishi hisobotgi axborotlarni olishda keng foydalaniladi. Bu erda u maxsus 
grafiklar, xabarchi taxtalar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi. 
Operativ hisobning ba’zi ma’lumotlaridan faqat korxonaning tarkibiy qismidagina 
foydalanilmay, ulardan boshqaruvchi orgarsharda ham foydalaniladi. Bunday ma’lumotlar 
umumlashtirilib, ichki operativ hisobot tarkibiga kiritilishi mumkin. Operativ hisobotning 
ko‘rsatkichlari ayrim tarmoqlar va butun xalq xo‘jaligi miqyosida tegishli jarayonlarni borishi 
ustidan kuzatish va axborotni umumlashtirish uchunxizmat qiladi. Operativ hisobotdan, masalan, 
mahsulot iishab chiqarish, xom ashyo bilan ta’minlanganlik, ishga kelish, ekish va hosil 
yig‘ishning borishi hisobot va boshqa ma’lumotlar olinadi. Operativ hisobning ma’lumotlari 
ulardan keyinchalik foydalanishda buxgalteriya yoki statistik hisobda qayta ishlanadi.