Termodinamikanıń ekinshi baslaması

Termodinamikanıń ekinshi baslamasına berilgen anıqlamalar 
Biz dáslep termodinamikanıń birinshi hám ekinshi baslamaları haqqında 
ulıwma túrde talqılaw beremiz.
Termodinamikanıń birinshi baslaması tábiyatta protsesslerdiń baǵıtı haqqında 
heshqanday maǵlıwmat bermeydi. İzolyatsiyalanǵan sistema ushın birinshi baslama 

---

11 
barlıq protsesslerde usı sistemanıń energiyasınıń turaqlı bolıp qalıwın talap etedi. 
Eger sistemanıń eki halın 1- hám 2-hallar dep belgilesek birinshi baslama sistemanıń
1-haldan 2-ge yamasa 2-haldıń 1-halǵa ótiwi haqqında ayta almaydı. Ulıwma 
alǵanda birinshi baslamanıń járdeminde izolyatsiyalanǵan sistemada qanday da bir 
protsesstiń bolatuǵınlıǵı yamasa bolmaytuǵınlıǵı haqqında hesh nárse aytıw 
múmkin emes. Meyli adiabatalıq izolyatsiyalanǵan sistema bir biri menen 
tásirlesetuǵın, biraq basqa deneler menen tásir etise almaytuǵın eki deneden 
turatuǵın bolsın. Bunday jaǵdayda usı eki dene arasındaǵı jıllılıq almasıwı 
𝑄
1
= - 
𝑄
2
shártine baǵınadı. Bir dene tárepinen alınǵan 
𝑄
1
jıllılıǵı ekinshi dene tárepinen 
berilgen -
𝑄
2
jıllılıǵına teń . Jıllılıqtıń qay baǵıtta ótetuǵınlıǵın termodinamikanıń
birinshi baslaması ayta almaydı. Jıllılıqtıń tómen qızdırılǵan deneden joqarı 
qızdırılǵan denege ótiwi birinshi baslamaǵa qayshı kelmes edi. Temperaturanıń
sanlıq tárepi termodinamikanıń birinshi baslaması ushın jat másele bolıp tabıladı. 
Sonlıqtan birinshi baslama temperaturanıń ratsional bolǵan shkalalarınıń birewine 
de alıp kelmedi. Termodinamikanıń birinshi baslaması bolsa protsesslerdiń baǵıtı 
tuwralı aytıwǵa múmkinshilik beredi. Biraq ekinshi baslamanıń áhmiyeti tek usınıń
menen juwmaqlanbaydı. Ekinshi baslama temperaturanıń sanlıq ólshemi 
haqqındaǵı máseleniń sheshiliwine hám termometrlik dene menen termometrdiń
qurılısınan ǵárezsiz bolǵan ratsional temperaturalıq shkalanı payda etiwge alıp 
keledi. Ekinshi baslama birinshi baslama menen birgelikte denelerdiń kóplegen 
makroskopiyalıq parametrlerleri arasındaǵı dál sanlıq qatnaslardı ornatadı. Usınday 
dál qatnaslardıń barlıǵı termodinamikalıq qatnaslar dep ataladı. 
Termodinamikanıń ekinshi baslamasınıń tiykarın salıwshı frantsuz injeneri 
menen fizigi Sodi Karno bolıp tabıladı. Ol jıllılıqtıń jumısqa aylanıw shártlerin 
izertledi. Biraq ol teplorod kózqarasında turǵanlıqtan termodinamikanıń ekinshi 
baslamasına dál anıqlama bere alǵan joq. Anıqlama beriw ХIХ ásirdiń ortalarında 
nemis fizigi Rudolf Klauzius hám shotlandiya fizigi Vilyam Tomson (lord Kelvin) 
tárepinen bir birinen ǵárezsiz túrde berildi. Olar termodinamikanıń ekinshi 
baslamasın anıqlaytuǵın tiykarǵı postulattı qáliplestirdi hám bul postulattan baslı 
nátiyjelerdi shıǵardı. 

---

12 
3-súwret. Kelvin formulirovkasındaǵı 
termodinamikanıń ekinshi baslamasınıń sхema 
túrindegi sáwleleniwi. Bul súwrette kórsetilgen 
protsesstiń ámelge asıwı múmkin emes. 
Termodinamikanıń ekinshi baslamasına V.Tomson (lord Kelvin) 1851-jılı anıqlama 
túrinde berdi. (7) formulası paydalı tásir koeffitsientiniń 1 den artıq 
bolmaytuǵınlıǵın kórsetedi. Biraq bul formula paydalı tásir koeffitsientiniń 1 teń
bolıwınıń múmkinligin baykarlamaydı. Eger dQ
(-)
= 0 bolsa p.t.k. 1 ge teń bolıwı 
kerek. Bul jaǵdayda mashinaǵa kelip túsken jıllılıq tolıǵı menen jumısqa aylanıwı 
shárt. Kelvin printsipi dep kelesi tastıyıqlawǵa aytamız: 
Bir jıllılıq rezervuarı menen jıllılıq almasıw arqalı jumıs atqaratuǵın tsikllıq protsess 
múmkin emes. Bazı bir muǵdardaǵı jıllılıqtıń jumısqa aylanıwı belgili bir 
muǵdardaǵı jıllılıqtıń qızdırǵıshtan salqınlatqıshqa beriliwi menen ámelge asadı. 
Jáne bir anıqlama Klauzius tárepinen 1850-jılı berilip, tómendegiden turadı: 
Birden bir nátiyjesi tómen qızdırılǵan deneden joqarı qızdırılǵan denege jıllılıq 
beriw bolıp tabılatuǵın tsikllıq protsesstiń júzege keliwi múmkin emes. 
Bul anıqlamada termodinamikanıń ekinshi baslamasınıń durıslıǵı anıq kórinedi. 
Salqın deneden ózinen ózi jıllılıq bólinip shıǵıp usı jıllılıqtıń temperaturası joqarı 
bolǵan denege beriliwi múmkin emes. 
4-súwret. Termodinamikanıń ekinshi baslamasınıń Klauzius 
boyınsha sáwleleniwi. Bul súwrette sáwlelengen protsesstiń
ámelge asıwı múmkin emes.

---

13 
5-súwret. Termodinamikanıń birinshi 
baslamasına Kelvin hám Klauzius tárepinen berilgen 
anıqlamalardıń ekvivaletliligin dállillewge 
qollanılatuǵın súwret. 
Eki anıqlama da ekvivalent bolıp tabıladı. Hátte Kelvinniń óz 
formulirovkasın Klauzius formulirovkasınan tek forması jaǵınan parqlanatıǵının 
atap ótti.