Texnologiyalari kafedrasi «hayot faoliyati xavfsizligi»

Umumiy tushunchalar:
lonlovchi nurlanishlar radioaktiv izotoplar 
archalanganda chiqadigan alfa va betanurlardan iborat. Rengen va gamma 
nurlanishlar ayniqsa kiruvchan bo‘ladi. Gamma nurlar bilan nurlanish natijasida 
inson organizmida qaytar va qaytmas jarayonlar yuz berishi mumkin. Lonlovchi 
nurlanish oqibatida teri shikastlanishi, xatarli shishlar, katarakta, kamqonlilik 
paydo bo‘lishi, hatto odam o‘lishi mumkin. Nurlanishning xavfli tomoni shundaki, 
dastlab u birorta ham sezish organizmda sezilmaydi. lonlovchi nurlanishlami 
miqdoriy baholash uchun doza tushunchasidan foydalaniladi. Biologik 
hujayralarga bir xil dozada ionlovchi nurlanish yutilganda nurlanish turiga qarab 
ulaming ta’siri har xil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun har bir nurlanish turiga 
ma’lum nisbiy biologik samaradorlik (N BS) mos keladi. U nurlanish energiyasiga 
bog'liq. Rad yoki rengenning biologik ekvivalenti (ber) - biologik hujayralar 
yutilgan, 1 rad yoki 1 R ga teng rengen yoxud gamma-nurlar ta’siriga ekvivalent 
bo‘lgan har qanday nurlanish energiyasining miqdoridir. Ber birligining hosilalari 
milliber, (mber) va mikrober (mkber); rentgen hosilalari millirengen va 
mikrorengen. Ber kattaligi miqdoriy jihatdan yutilgan energiyaning NBS 
koeffitsientiga ko‘paytmasiga teng. Vaqt birligi ichida atom yadrolarining 
parchalanish miqdori radioaktiv izotopning aktivligi hisoblanadi. Radioaktiv izotop 
aktivligining o‘lchov birligi yuqori va uning hosilalari mikrokyuri, millikyuri 
hisoblanadi. Nurlanish uch xil bo‘ladi organizmdan tashqaridagi nurlanish 
manbalaridan tashqari nurlanish; organizm ichiga kirgan nurlanish manbalaridagi 
ichki nurlanish; ichki va tashqi nurlanish manbalari Nurlanish dozasi yo‘l 
qo‘yilgan chegaraviy doza I (PDD) dan oshib kelmasligi kerak. Nurlanishning 
effektiv ta’siri oqibatida organizmda qaytmas jarayonlar yuz bermaydigan eng 
katta doza nurlanishning yo‘l qo‘yilgan chegaraviy dozasi hisoblanadi. 

---

187 
Nurlanishning yillik. haftalik. bir gallik va hokazo yo‘l qo‘yilgan chegaraviy 
dozasi belgilangan. 
Odamlarda nurlanishning 3 toifasi aniqlangan: 
«А» toifa - bevosita ionlovchi nurlanish manbalari bilan ishlaydigan shaxslarning kasbiy 
nurlanishi. Bunday shaxslar jumlasiga manba solingan konteynerlami o‘rnatadigan radioizotopli 
jihozlam i tekshiradigan, ulami ishlatadigan nazorat-o‘lchov jihozlari va apparatlari (KIPiA) 
laboratoriyalarining xodimlari kiradi. Bu shaxslar uchun nurlanishning yo‘l qo‘yilgan chegaraviy 
dozasi haftasiga 100 mberyoki 0,1 rengen.
«В» toifa - ionlovchi nurlanish manbalari bo‘lgan jihozlar o‘rnatilgan xonaga qo‘shni 
xonada ishlaydigan yoki shu xonaning o‘zida vaqtincha ishlagan shaxslarning va sanitariya-
ximoya zonasida bo‘lgan hamma shaxslarning nurlanishi. Bu shaxslar uchun nurlanishning yo‘l 
qo‘yilgan chegaraviy dozasi haftasiga 10 mber yoki 0,01 rengen. 
«V» toifa - hamma yoshdagi kishilaming nurlanishi. Nurlanishning yo‘l qo‘yilgan 
chegaraviy dozasi haftasiga 100 m beryoki 0,001 rentgen