Texnologiyalari kafedrasi «hayot faoliyati xavfsizligi»

3. Signalizatsiya
Mehnat xavfsizligini ta'minlashning texnik vositalari. Har qanday xo‘jalikka, 
korxonalarga yetkazib beriladigan har qanday qishloq xo‘jaligi mashinasi, agregati, 
mexanizmi va uskunalari baxtsiz hodisalarning oldini oladigan zamonaviy himoya 

---

45 
vositalari bilan jihozlanadi. Mehnat xavfsizligi to‘siq, tormoz, blokirovka, saqlash 
qurilmalari, signalizatsiya, shaxsiy himoyalanish vositalarini ishlatish, shuningdek 
ularning yaxshi ishlashini nazorat qilish bilan ta'minlanadi. 
To‘siq qurilmalar. Xavfli zonalarni himoyalash uchun oddiy, ishonchli va arzon 
to‘siq qurilmalar keng ko‘lamda ishlatilmoqda. To‘siq qurilmalar insonni xavfdan 
himoyalash uchun xizmat qiladi. Ular qanday maqsadga mo‘ljallanganiga qarab 
har xil tuzilmali bo‘ladi. Shunga ko‘ra to‘siqlar doimiy yoki vaqtinchalik bo‘lishi 
mumkin. Masalan, traktor orqa ko‘prigining, tasmali uzatmalar qutisining 
korpuslari doimiy to‘suvchi qurilmalardir. Doimiy to‘siqlarning afzalligi shundaki, 
agregat ishlayotganda ishchi xavfli zonaga kira olmaydi. Doimiy to‘siqlar 
siljuvchan va qo‘zg‘almas bo‘ladi. Siljuvchan to‘siqlarni to‘siqlarning olib qo‘yish 
yoki chekkaga surib qo‘yish mumkin. Vaqtinchalik to‘siqlar korxona, sex, 
uchastka territoriyasidagi ishlarni bajarish vaqtida ishlatiladi. Ularga misol sifatida 
muhofaza ekranlari, metall shchitlar, parda va boshqalarni keltirish mumkin. Sexda 
payvandlash ishlarini bajarishda atrofdagilarni elektr yoyning ravshan shu'lasi 
ta'siridan muhofaza qilishda, qurilish maydonchalari, transheyalarni to‘sishda, 
boshqa yerishlarini bajarishda vaqtinchalik to‘siqlar ishlatiladi. 
Himoya to‘siqlari panjara, to‘rlardan iborat. Agar mexanizm ishini ko‘z bilan 
kuzatib turish zarur bo‘lsa, bunday hollarda to‘siq shaffof material (organiq shisha, 
selluloid va boshq.)dan tayyorlanadi. 
Himoya qurilmalari. Mashina va uskunalarga qo‘yiladigan mavjud talablarga 
muvofiq har bir mashina, traktor yoki agregatda avariya holatidagi ish rejimiga 
mo‘ljallangan himoya qurilmalari bo‘lmasa, bunday mashina ishga yaroqli emas 
deb hisoblanadi. Himoya qurilmalarining ishlashini nazorat qilish parametri 
(zo‘riqish, bosim, harorat va h.k.) ruxsat etiladigan chegaradan chiqqanida 
avtomatik to‘xtaydi.
Barcha himoya qurilmalari to‘rt guruhga bo‘linadi: 
- mexaniq zo‘riqishlaridan saqlovchilar (turli xil muftalar, kesilib ketadigan 
boltlar, shtiftlar va b.); 
- mashina qismlarining belgilangan gabaritdan chiqishini saqlovchilar (yuk 
ko‘tarish mexanizmlarining chetki uzib-ulagichlari, ular mashinaning ish organi 
yoki mexanizmning siljishini cheklab turadi); 
- bosim yoki haroratning ko‘tarilib ketishidan saqlovchilar (konstruktsiyasi 
turlicha bo‘lgan klapanlar, ular idishdagi bosim ortib ketganida, traktorning 
gidrosistemasida moy, avtomobil va traktorning tormozlash sistemasida havo, 
ug‘ning harorati, qozon qurilmasida suv ko‘payib ketganda ochiladi va h.k.) ;
- elektr tok kuchining ruxsat etiladigan chegaradan ortib ketishidan saqlovchilar 
(elektr tarmoqlaridagi eruvchan saqlagichlar, avtomatik uzib-ulagichlar, buzilgan 
elektr uskuna, asbob va boshqalarni tarmoqdan uzib qo‘yadi).
Tormozlash qurilmalari. Mashina va uskunalarning harakatlanayotgan 
(aylanayotgan) elementlarini tez va asta-sekin to‘xtatish uchun tormozlash 
qurilmalari ishlatiladi. Bunlan tashqari, ular mashinalarni qiyaliklarda tutib turish, 
ko‘tarilgan yukning o‘z-o‘zidan pastga tushib ketishidan saqlash maqsadlarida ham 
ishlatiladi.Masalan, g‘ildirakli traktorlarning tormozlash qurilmalari traktorning 

---

46 
og‘irligi 4 tonnagacha bo‘lganida 20 km boshlang‘ich tezlikda tormoz berilganda 
quruq beton yo‘lda traktorni to‘xtatib qo‘yish kerak – tormoz yo‘li 6 m dan ko‘p 
bo‘lmasligi lozim. To‘xtatib qo‘yish tormozining samaradorligi mashinalarni 36 % 
ga (200) ko‘tarilish yoki tushishda ishonchli tutib turishiga qarab aniqlanadi.