Tezislər / Theses

TSİKLOHEKSANOLUN MODİFİKASİYA OLUNMUŞ 

-AL2O3 
ÜZƏRİNDƏ BİR MƏRHƏLƏDƏ DEHİDRATASİYASİ İLƏ 
METİLTSİKLOPENTENLƏRƏ İZOMERLƏŞDİRİLMƏSİ 
Paşabəyli Nərmin 
AMEA-n
ı
n akademik Y.H.M
ə
mm
ə
d
ə
liyev ad
ı
na Neft-Kimya Prosesl
ə
ri 
İ
nstitutu 
Bak
ı
, Az
ə
rbaycan 
[e-mail] 
Elmi rəhbər: k.e.d., dosent Ömər Sadıqov 
Açar sözl
ə
r:
 
tsikloheksanol, birmərhələli dehidratlaşma, izomerləşmə 
Tsiklopentan və onun doymamış törəmələri çoxsaylı terpensırası təbii 
birləşmələrin tərkibinə daxildirlər. Metiltsiklopentenin 3-CH
3
- izomerinin daha 
geniş tətbiq sahələri vardır. Bu izomer sintetik kauçukun yeni analoqu olan 

---

THE 3
rd
 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCES OF STUDENTS AND YOUNG RESEARCHERS 
dedicated to the 99
th
anniversary of the National Leader of Azerbaijan Heydar Aliyev
438
“polipentanomer”lərin alınması üçün xammal, həmçinin xalq təsərrüfatı üçün 
əhəmiyyətli olan bir çox birləşmələrin: epoksidin, diolun, doymamış spirtin, 
aminspirtlərin, dien karbohidrogenlərinin, polimer məmulatları üçün stabilləş-
diricilərin və plastifikatorların istehsalında yarımməhsullar kimi geniş tətbiq 
sahələrinə malikdir. 
Bu səbəbdən metiltsiklopentenlərin izomerlərinin sənaye məhsulu olan 
tsikloheksanoldan birmərhələli olaraq dehidratasiyası və struktur izomer-
ləşdirilməsi ilə alınması və proses üçün səmərəli kataıizatorun seçilməsi 
müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. 
Müəlliflər 

1

tsikloheksanolun aktiv 

-formalı A-1 markalı alüminium ok-
sidi üzərində 450

C temperaturda dehidratasiyası zamanı əsas məhsul olan 
tesikloheksenlə yanaşı, 26% miqdarında metiltsiklopentenlərin izomer qarışı-
ğının alındığını müəyyən etmişlər. 
Prosesin metiltsiklopentenlərin alınması istiqamətinə yönəltmək məqsə-
di ilə katalizator olaraq IVB qrupunun keçid metalı sirkonium duzları ilə modi-
fikasiya olunmuş 

-Al
2
O
3
istifadə olunmuşdur. Yeni katalizator nümunələri 
iştirakında tsikloheksanolun dehidratasiya və izomerləşməsi reaksiyası bir 
mərhələdə tənlik üzrə baş verir:

-Al
2
O
3
-ün modifikasiyası sirkonium metalının ZrO(NO
3
)
2
·2H
2
O, Zr(NO
3
)
4
·5H
2
O 
duzlarından istifadə olunmaqla aparılmışdır. 
Reaksiyanın optimal şəraitinin tapılması üçün müxtəlif faktorların – tem-
peraturun və modifikatorun təbiətinin dəyişməsinin metiltsiklopentenin izo-
mer tərkibinin dəyişməsinə təsiri öyrənilmişdir. Alınmış təcrübi nəticələrdən 
məlum olur ki, temperaturun 350-450

C intervalında dəyişməsi tsikloheksa-
nolun konversiyasının yüksələrək 100%-ə çatmasına səbəb olur və 
metiltsiklopentenlərin izomer qarışığının çıxımı 49,9% (1-CH
3
-37,7%, 3-,
4-CH
3
-12,2%) çatır. Bu zaman C
6
H
11
OH spirtinin tsikloheksenə dehidrata-
siyasına və onun metiltsiklopentenlərə daha yüksək intensivliklə izomerləş-
məsi üçün əlverişli şərait yaranır. Dehidratasiyadan alınmış tesikloheksenin 
metiltsiklopentenlərə izomerləşmə dərəcəsi və selektivliyi, həmçinin də alın-
mış katalizatın 63-88

C-də qovularaq ayrılmış fraksiyasının izomer tərkibi 
cədvəldə verilmişdir.
Tsikloheksanolun sirkonium duzları ilə modifikasiya olunmuş Al
2
O
3
üzə-
rində birmərhələli izomerləşməsi (həcmi sürət 0,5 saat 
-1
) 

---