TiBBİ BİLİKLƏRİN Əsaslari

Ədəbiyyat: 

1.V.B.Şadlinski”İnsan anatomiyası” Bakı 2007 

2.S.C.Əliyev”Tibbi biliklərin əsasları”Bakı-2004 

3.A.Р.Листиев»Анатомия и физиология человека» Санк-Питербург 2004         

 

 

 Mövzü:Tənəffüs sistemi və onun xəstəlikləri. 

                                  PLAN 

1.Tənəffüs orqanları. 

2.Xarici tənəffüs. 

3.Tənəffüs orqanlarının xəstəlikləri. 

KitabYurdu.az 

22

---

 

Tənəffüs  mürəkəb  proses  olub  orqanizmin  həyat  əlamətidir.İnsan  anadan  olduğu 

gündən  ta  ömrünün  axırına  kimi  gecə,gündüz  oksigen  alır  və  karbon  qazını  verir.      

Tənəffüs  orqanlarının  quruluşu.  Tənəffüs  orqanları  sisteminə  burun  boşluğu, 

burun-udlaq,  qırtlaq,  nəfəs  borusu,  bronxlar  və  ağciyərlər  aiddir.  Tənəffüs  yolu 

burun  boşluğu  ilə  başlanır.  Burun  boşluğu  sümük  və  qığırdaq  toxumasının  əmələ 

gətirdiyi  bütöv  arakəsmə  ilə  sağ  və  sol  hissələrə  ayrılır.  Hava  burun  boşluğundan 

burun-udlağa,  sonra  qırtlağa,  oradan  traxeyaya  keçir.  Burun  boşluğunun  divarı, 

tərkibində  kiprikli  epiteli  hüceyrələri  olan  selikli  qişa  ilə  örtülmüşdür.  Selikli  qişa 

burada fasiləsiz xovlu səth əmələ gətirir.  

      Qan damarları burun boşluğunun divarında sıx tor əmələ gətirir. Buradan keçən 

so-yuq  hava  isti  arteriya  qanının  təsirilə  bədən  temperaturu  səviyyəsinədək 

isindirilir.  Burun  boşluğunun  yuxarı  səthində  çoxlu  miqdarda  faqositlər  və 

leykositlər, həmçinin də antitel-lər olur.  

      Burun  boşluğunun  arxa  hissəsində  qoxulu  maddələrin  təsirinə  həssas  olan 

iybilmə hüceyrələri yerləşir. Kəskin qoxulu maddələrin təsirindən tənəffüs reflektor 

sürətdə ləngi-yir.  

      Beləliklə,  yuxarı  tənəffüs  yolları  –  havanı  qızdırmaq,  nəmləndirmək  və 

təmizləməklə mühüm funksiya icra edir və bununla da orqanizmi havanın tərkibinə 

daxil ola bilən zərərli təsirlərdən qoruyur.  

      Hava  burun  boşluğundan  burun  udlağa,  oradan  ağız  boşluğu  ilə  əlaqəli  olan 

qırtlağa keçir. Ona görə də insan yalnız burnu ilə deyil, həmçinin ağzı ilə də tənəffüs 

edir. Burun-la tənəffüs etməyin ağızla nəfəsalmaya nisbətən bir sıra üstünlükləri var. 

Burunla nəfəs alarkən soyuq hava burun boşluğunda isinir və zərərli hissəciklərdən 

təmizlənir.  

      Qırtlağın  ensiz  hissəsində  iki  cüt  səs  bağı  yerləşir.  Onlardan  yalnız  aşağıda 

yerləşən bir cüt bağ səsin yaranmasında iştirak edir. Bağlar bir-birinə yaxınlaşarkən 

və  dartılar-kən,  onların  arasında  yerləşən  səs  yarığının  forması  və  ölçüləri  dəyişir. 

Səs  telləri  ara-sındakı  sahəyə  səs  yarığı  deyilir.  İnsan  sakit  nəfəs  alarkən,  bağlar 

boşalmış vəziyyətdə olur. Dərindən nəfəs alarkən bağlar bir-birindən xeyli aralanır, 

danışarkən  və  mahnı  oxu-yarkən  bağlar bir-birinə  yaxınlaşır,  səs  yarığı  daralır.  Bu 

zaman  bağların  kənarlarında  tit-rəyişli  hərəkətlər  yaranır.  Onlar  səsin  yüksəkliyini 

KitabYurdu.az 

23

---

təmin  edən  səs  dalğalarının  mənbəyi  kimi  fəaliyyət  göstərir.  Nəfəs  verərkən 

buraxdığımız hava səs tellərini basır və onların tit-rəyişləri səsin yaranmasına səbəb 

olur.  İnsan  səsinin  yüksəkliyi  səs  tellərinin  uzunluğun-dan  asılıdır.  Səs  telləri  qısa 

olduqca,  rəqs  tezliyi  bir  o  qədər  yüksək  və  səs  də  o  qədər  uca  olur.  Kişilərdə  səs 

telləri  uzun  və  qalındır,  ona  görə  də  onlarda  səs  tezliyi  aşağıdır  və  kişilərin  səsi 

yüksək  və  ya  zil  olmur.  Uşaqlarda  və  qadınlarda  səs  telləri  qisa  və  nazik  olduğu 

üçün onların səsləri də uca və ya zil olmasına görə kişilərin səsindən fərqlənir.  

      Qırtlaqda yaranan səs rezonatorların iştirakı sayəsində güclənir və yeni çalar alır.  

      Səsin  aydın  nitqə  çevrilməsi    dilin,  dodaqların,  çənənin  vəziyyətindən  və  səs 

cərəya-nının paylanmasından asılı olaraq ağız və burun boşluğunda gedir.  

      Aydın  ifadəli  nitq  zamanı  sadalanan  orqanların  normal  işləməsi  artikulyasiya 

adlanır.  

      Uşaqlar  ana  dilini  öyrənərkən,  onlarda  5  yaşınadək  artikuliyasiyanın 

formalaşması daha asan olur. Kiçik uşaqlarla ünsiyyətdə olarkən, onların dediyi səhv 

sözləri  təkrar  et-mək  yox,  əksinə,  onları  düzgün  ifadə  etməklə  uşaqların  nitqində 

yarana bilən qüsurların qarşısını almaq olar.  

      Nəfəs  borusu  və  bronxlar.  Tənəffüs  etdiyimiz  hava  qırtlaqdan  nəfəs  borusuna 

keçır. Nəfəs borusunun ön divarı öz aralarında bağlar və əzələlərlə birləşmiş aypara 

şəklində  olan  qığırdaq  toxumasından  qurulmuşdur.  Nəfəs  borusunun  arxa  divarı 

yumşaq olub, qida borusuna söykənir və qidanın keçməsinə mane olmur.  

      Traxeyanın  daxili  divarı  titrəyişli  epiteli  hüceyrələri  ilə  örtülmüşdür.  Epiteli 

hüceyrələ-rinin titrəyişli hərəkətləri toz hissəciklərini ağciyərlərdən udlağa qaytarır. 

Bu ağciyərlərin özünütəmizləməsi prosesi adlanır.      Ağciyərlər – döş boşluğunda 

sərbəst  vəziyyətdə  yerləşir.  Konusabənzər  formadadır.  Ağciyərlərin  genişlənmiş 

hissəsi  diafraqmaya  söykənir.  Əsas  bronxlar,  ağciyər  arteriyala-rı  və  venaları 

ağciyərlərə ürəklə həmsərhəd olan içəri tərəfdən daxil olur. Onların daxil olduğu yer 

«ağciyərlərin  qapısı»  adlanır.  Ağciyərlər  süngəri  quruluşda  olub,  alveollardan, 

bronxlardan və qan damarlarından qurulmuşdur. Xaricdən ağciyərlər sıx birləşdirici 

toxu-madan yaranmış plevra vərəqələri ilə əhatə olunmuşdur.  

      Ağciyərlər  döş  boşluğu  orqanıdır.  Onlar  ürəyin,  qan  damarlarının,  havaaparıcı 

yol-ların  və  yemək  borusunun  tutduğu  yerdən  başqa  bütün  döş  boşluğu  sahəsini 

əhatə  edir.  Ağciyərlərə  daxil  olandan  sonra  bronxlar  burada  daha  kiçik  diametrli 

şaxələrə  ayrılırlar.  Kiçik  şaxələrin  sonluğu  içərisi  hava  ilə  dolu  olan  nazik  divarlı 

ağciyər qovucuqları və ya alveollarla tamamlanır.  

      Qovucuqların  divarı  bir  qat  epiteli  hüceyrələrindən  qurulmuş  və  onlar  xaricdən 

sıx  tor  kimi  kapilyarlarla  bürünmüşdür.  Deməli,  ağciyər  toxuması  bronx 

şaxələrindən  və  ağciyər  qovuqcuqlarından  qurulmuşdur.  Buradakı  epiteli 

hüceyrələrinin  buraxdığı  bioloji  fəal  maddələr  alveolların  divarını  içəri  tərəfdən 

nazik pərdə şəklində örtür. Ağciyərlərin hər payında 300–350 milyon alveol vardır. 

Ağciyər alveollarının ümümi səthi 100 kv  metrdən çoxdur. Bu isə insan bədəninin 

səthindən təxminən 50 dəfə artıqdır.  

      Nəfəsalma  və  nəfəsvermə  hərəkətinin  mexanizmi.  Nəfəsalma  və  nəfəsvermə 

hərəkətləri ritmik surətdə bir-birini əvəz edir və bunun sayəsində nəfəsalma zamanı 

hava ağciyərlərə daxil olur və nəfəsvermə zamanı isə hava ağciyərlərdən xaric edilir. 

Nəfəsal-ma və nəfəsvermə nəticəsində ağciyərlərin ventilyasiyası baş verir.