Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Аннотация:
В статье говорится об эпохе и проблеме человека в романе 
Чингиза Айтматова «День века».
Ключевые слова:
Чингиз Айтматов, Манкурт, Сариозак Дашти, 
Эдигей Борон, Найман она. 
Annotation: 
The article talks about the era and the human problem in 
Chingiz Aitmatov's novel “Asrga tatigulik kun”. 
Key words:
Chingiz Aitmatov, Manqurt, Sariozak Dashti, Edigey Boron, 
Naiman Ona. 
 
Valloh a’lam– Alloh bilguvchidir,
Inson esa xato qilguvchidir.
Odil Yoqubov, O‘zbekiston xalq yozuvchisi 
 

---

285 
Yozuvchi Chingiz Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” romani jahon 
miqyosidagi shuhratiga yangi shuhrat qo‘shdi. “Asrga tatigulik kun” romani bilan 
adib romanchilik pallasiga qadam tashladi. Asar o‘zbek tiliga adabiyotshunos olim 
Asil Rashidov tomonidan mohirlik bilan tarjima qilingan. Bu o‘rinda Chingiz 
Aytmatovning so‘zlarini keltirib o‘tish o‘rinlidir: “Menga ixlos qilib, kitoblarimni 
o‘zbek tiliga tarjima qilgan do‘stlarimga, ayniqsa, adabiyotshunos, tarjimon Asil 
Rashidovga tashakkur aytmoqchiman. Chunki mening “Oq kema”, “Jamila”, 
“Alvido, Gulsari!” kabi bir qancha povestlarimni Asiljon o‘zbekchaga xuddi men 
qirgiz tilida yozganday jarangli tarjima qila oldi. Mana shuning o‘zi ham 
do‘stlikning kuch-qudratidir”.[1, 244] Darhaqiqat, Chingiz Aytmatov o‘zbek 
xalqining tom ma’nodagi chin do‘sti edi. Adibning ushbu romanida esa 
do‘stlikning haqiqiy ifodasi sifatida O‘zbekistonning bir qancha joy nomlarining 
tilga olinishi bunga yorqin misol bo‘la oladi. Asil Rashidov roman to‘g‘risida: 
“Alvido, Gulsari!” va “Oq kema” qissalarini qamrab olgan muhim hayotiy 
materiallarning ko‘lami va ularning badiiy yuksak darajada tasvirlab berilishi 
jihatidan roman janriga kiritish mumkin edi, biroq yozuvchi hali bunga o‘zini 
tayyor deb bilmadi, ijodning murakkab va yuksak cho‘qqilarini egallashda davom 
etdi. “Asrni qaritgan kun”(Bo‘ronli bekat) romani orqali esa ana shunday
yuksaklikka ko‘tarila oldi” [1, 167] deb yozadi. 
“Asrga tatigulik kun” serqatlam, tadqiqotchilar qayd etganidek, intellektual-
parabolik romandir. Asarning bunday baholanishiga sabab unda turli uslubiy-
struktur qatlamlar mavjudligi, real hayot tasviri mif-afsonalar bilan qorishib 
ketganiyu turli jonivorlar roman sahnida harakat qilib, mustaqil nuqtai nazarga ega 
bo‘lishi va mazkur nuqtai nazarlarning asar vujudida salmoqli o‘rin tutishidir 
deyish mumkin.[2, 4] Garchi roman voqealari atigi yetti oiladan iborat kichik 
temir yo‘l bekatida bir kunda bo‘lib o‘tsa-da, unda yetti iqlimni qamrab olgan
muammo, ming yillarga tatigulik xalq dardi, tashvishi ifodalanadi.
Birgina XX asrning o‘zida ikkita jahon urushi yuz berdi. Bugungi kunda 
Siriya, Livan, Afg‘onistondagi urushlar natijasida qanchadan-qancha insonlar 
qurbon bo‘ldi, qolaversa, bu ayanch ko‘rgiliklar tabiatdagi qurbonliklarga ham 
sabab bo‘ldi. Nahotki, inson urushlarsiz, xiyonatlarsiz yashay olmasa? Buyuk ong 
qudrati faqat jangu jadallar uchun xizmat qilsa? Bu kabi savollar qalbida insoniy 
o‘zlik yashayotgan har bir kishini og‘ir o‘ylarga toldirishi tabiiy. Yozuvchi Chingiz 
Aytmatovning "Asrga tatigulik kun" romani ayni ana shunday o‘ylar, iztiroblar 
mahsuli bo‘lib dunyoga keldi. Ushbu asarda Ch.Aytmatov beadad badiiy tafakkur 
olamining, ijodiy xayolotining g‘oyat hayotiy, o‘ta dolzarb va asriy muammolar 
tasviri uchun naqadar serqirra jilolanishiga guvoh bo‘lish mumkin. Romanning 
bosh g‘oyasi – tinchlik, zaminiy barqarorlik, insoniy barkamollik. Asar voqealari 
Inson koinotning ko‘z ilg‘amas ufqlarini zabt etishga qaratgan tafakkur qudrati 

---

286 
bilan Yer yuzida asrlarning qonli manzarasiga bois bo‘layotgan jangu jadallarni 
to‘xtatish fursati yetganligini anglamog‘i lozim degan fikrga urg‘u beradi.
Asarda milliylik hislari bilan yo‘g‘rilgan dunyoviy dardlar, olamiy 
muammolar bo‘y ko‘rsatadi. “Asrga tatigulik kun” romanining o‘ziga xosligi 
shundaki, butun boshli bir umrning to‘kis manzarasi, shu umrga bir necha yil 
yondosh bo‘lgan insonlarning taloto‘p taqdirlari, tarix qatlaridan saboqli sado berib 
ezgulikka undovchi rivoyatu afsonalarning puxta syujeti, qolaversa, olis koinot 
qo‘ynidagi sirli voqealar – shularning barchasi bir kun – ertalabdan to kechga 
qadar bo‘lgan vaqt oralig‘i ipiga juda mohirona tiziladi. Asar nomi ham shunga 
ishora qiladi: “Asrga tatigulik kun”. Chindan ham bu kun o‘zida hayot mazmuni, 
tiriklik tayanchi haqidagi zalvorli o‘ylar, olam va odam to‘g‘risidagi, insoniyatning 
hatto o‘zi kashf qilgan kuchli texnikalar kompyuteru moslama bilan ham baribir 
ruhiyat sirlari oldida ojizligi borasidagi so‘ngsiz iztiroblarni jamlagani bois asr 
bilan bo‘ylashgulik qiymat qasb etadi. Roman tarjimoni Asil Rashidov aynan 
asarning sarlavhasiga so‘z tanlashda g‘oyat nozik badiiy did bilan yondashganini 
ham alohida ta’kidlash lozim.
Romanda Edigey Bo‘ron va uning sinovlarga to‘la hayoti akslanadi, balki 
agar har bir inson Edigey kabi mardona, faqat insoniy o‘y-xayollar bilan yashay 
olsa, o‘tayotgan umri haqida o‘zini butun borliqqa aloqador deb bilib, mushohada 
qila olsa, asrlarga tenglashadigan kunlar ko‘payaveradi degan ilinj, umid yashirin. 
Yozuvchining asl niyati ham shu aslida. U insoniyatdan asrga tatiydigan 
kunlarning ko‘pini kutadi. Zotan, borliq jonzotlari ichra faqat insongina o‘tmishi, 
bugungi, ertasi haqida o‘ylashga, o‘zni, o‘zligini, hayot mazmunini anglashga, 
tiriklik va o‘lim haqida tafakkur qilishga qodirdir.
“Asrga tatigulik kun” - bu nom faqat Edigey Bo‘ron hayotigagina tegishli 
bo‘lgan kun borasida so‘zlaydi. “Asrga tatigulik kun” – bu nomda har bir odamzot 
nasliga beriladigan yashash tilsimini anglash, o‘ziga o‘zi baho berish, inson kabi 
fikrlab, insoniy tafakkur qilish va kunlarida asr qudratini his qilish imkoniyati 
mavjud.
Ch.Aytmatovning biror-bir asarida epigraf yo‘q. Lekin “Asrga tatigulik kun” 
romaniga yozuvchi boshqa asarlaridan farqli o‘laroq epigraf tanlagan:
Bul kitob jismu fig‘onimdir mening, 
Bu kalom jonu jahonimdir mening.
X asrda yashagan gruzin shoiri Grigor Narikatsining “Musibatnoma” 
asaridan olingan bu ikki misra romanning butun mohiyati va ruhiyatiga to‘la mos 
tushgan. Negaki, roman voqealar tizimidagi har bir lavhada inson dardi, qismat 
bilan olishuvi, iztirobu fig‘onlari murosasiz tasvirlanadi. Go‘yo shu ikki misra asar 
voqealari tegrasida parvoz qilganday, qahramonlar tiliyu dilida sadolanganday 
bo‘ladi. Bu esa asarning badiiy ta’sir qudratini yanada oshirishga xizmat qilgan. 

---

287 
Ch.Aytmatov bu romanida ham o‘ziga xos ijod usulidan foydalangan: “Oldingi 
asarlarimda bo‘lgani kabi bu gal ham o‘tmish ajodlardan bizga meros qolgan 
afsonalarga, ertaklarga, rivoyatlarga tayangan holda ish tutdim”.[3, 8] Raymali 
og‘a va Nayman ona haqidagi rivoyatlar asosiy syujet chizig‘iga g‘oyat mahorat 
bilan ulanadiki, agar bu rivoyatlar asar matnidan olib tashlanadigan bo‘lsa, 
romanning salobatli syujet imorati kunpayakun bo‘lishi tayindir. Chunki yozuvchi 
ularning asar hodisalari qatiga singdirishga, o‘tmish va bugun o‘rtasidagi 
vobastalikni teran anglashga erisha olgan. Roman bosh voqealari bilan 
omuxtalanib ketgan o‘tmish rivoyatlarning mantig‘i, ta’sir kuchi bugungi hodisalar 
fonida yanada ortiqroq ahamiyat kasb etadi.
Asarda Sario‘zak, Nevada kosmodromlari, “Paritet” fazoviy kemasi, 
insoniyat erishgan taraqqiyotdan ancha ilgarilagan koinotning olis burchagidagi 
To‘qayto‘sh sayyorasi bilan bog‘liq tasvirlar alohida syujet – fantastik voqelikka 
birlashtirilgan. Albatta, yozuvchining asosiy maqsadi fantastik to‘qimadan 
foydalanish emas, balki shu hayotiy bo‘lmagan voqealar orqali zamindagi 
chinakam ahvolni ko‘rsatishdan iborat edi. Chingiz Aytmatov garchi bunday syujet 
yaratishga birinchi bor uringan bo‘lsa ham, debyut hodisa sifatida hech qanday 
kamchilikka yo‘l qo‘yilmagan. Yozuvchi o‘z fantastik to‘qimalarini shu qadar jonli 
tasvirlaydiki, kitobxon ularga asl haqiqat kabi ishonadi. Bu esa kitobxonning asar 
tasvirlarining biron o‘rnida qoqilmasligiga, romanning yengil o‘qilishiga sabab 
bo‘ladi.
Asar voqealari Qozog‘istonning Sario‘zak degan cho‘lidagi “Bo‘ronli” 
bekatida bo‘lib o‘tadi. Yozuvchi Sario‘zak cho‘lining tarixi bir necha asrlarga 
borib taqalishi haqida bir o‘rinda qisqagina to‘xtalib o‘tadi: “… ellik uchinchi yil 
arafasida bo‘ronliklar haqiqiy bayram qildilar. Bayramni Quttiboevlar oilasi 
boshlab berdi. Yangi yil tayyorgarligiga Edigey kechroq kelib qo‘shildi. Hamma 
narsa Quttiboevlar oilasi bolalarga atab archa yasatmoqchi bo‘lishganidan
boshlandi. Archani qaerdan topishadi? Sario‘zakda dinozavr tuxumi topilsa 
topiladiki, archa topilmaydi. Yelizarov geologiya so‘qmoqlarida yurgan 
choqlarida bundan million yillar ilgari yashagan dinozavr tuxumini Sario‘zakdan 
topib olgan-ku, axir!”.[1, 173] Bundan xulosa qilib aytish mumkinki, Sario‘zak 
cho‘lining ham million yillarga tatigulik tarixi borligini yozuvchi keltirib o‘tadi. 
Yoki Elezarovning Sario‘zak cho‘li haqida “Sario‘zak cho‘li – tarixning unitilgan 
kitobi” deb aytgan jumlalarining o‘ziyoq fikrimizga dalil bo‘la oladi. Chunki 
markazdan juda olisda va hech kimning nazariga tushmaydigan bu maskan 
umumiy hayot oqimidan chetda qolgan, lekin o‘ziga yarasha ichki bir bo‘ron bilan 
yashaydi. Bu yerning jazirama issig‘iga, “Bo‘ronli” bekatining bo‘ronli
izg‘irinlariga (bekatning nomi ham shundan kelib chiqqan) yoki Sario‘zak 
cho‘lining quturgan shamollariga chidash uchun odamning joni mingta bo‘lishi 

---

288 
kerak.
Chingiz Aytmatov – xarakter yaratishga usta yozuvchi. Chunki u hayotni 
sezgirlik bilan kuzatadi. Insoniy fazilatlarni yorqin chizib berishga harakat 
qiladigan hayotiy konfliktlarni tanlaydi.
Ayrim shaxslarning ziddiyatli ruhiy kechinmalari, ularning ijtimoiy ong 
shakllari bilan, ayni vaqtda, ro‘y berayotgan siyosiy voqealar bilan chambarchas 
o‘zaro aloqasi – har bir badiiy asarning asosiy mohiyatini tashkil etadi. Chingiz 
Aytmatov asarlari dolzarbligi, o‘tkir siyosiy muammolarni ko‘tarib chiqqanligi 
bilan xarakterlidir. Tasvirlanayotgan voqealarning markazida tarixiy hodisalarning 
o‘zi emas, balki shu hodisalar ta’sirida inson ichki dunyosining tarkib topishi 
haqida so‘z boradi.[4, 2] 
Bu bekatda Sario‘zak dashtining bor injiqliklariga matonat bilan chidab 
yashayotgan sakkizta xonadondan iborat temir yo‘l ishchilarining mo‘jazgina 
Bo‘ronli qishloqchasi bor. Asar qahramonlari shu bekatga taqdir taqozosi, qismat 
mashaqqatlari sabab kelib qolgan oddiy temir yo‘l mehnatkashlari. Ularni shu 
temir izlar birlashtiradi va shu temir izlar ajratadi. Yozuvchi yana voqealar 
tasvirini bayon qilishda o‘ziga xos betakror usuldan foydalanadi, ya’ni har bir bosh 
lavha muqaddimasida quyidagi jumlalarni keltiradi: 
“Bu o‘lkalarda poezdlar mashriqdan mag‘ribga tomon, mag‘ribdan 
mashriqqa tomon paydar-pay qatnab turadi... 
Temir yo‘lning ikkala tomonidan yovshanzor bilan qoplangan hayhotday 
dashtlik – Sario‘zak, o‘rtacho‘l yastanib yotadi". Asarning boshidan to oxiriga 
qadar 12 o‘rinda ta’kidlangan bu jumlalar roman ohangini paydo qiladi go‘yo. Bu 
ohangda poezdning bir maromdagi taraq-turuq va Sario‘zak dashtida esayotgan 
kuchli shamolning temir izlarga urinib, bo‘g‘iq ingrashi uyg‘unlashadi. “Asrga 
tatigulik kun” ning mungli musiqasi paydo bo‘ladi. Bu kuy asarning har sahifasida, 
har misrasida, har so‘zida sadolanib turadi va kitobxon ruhiyatini asardagi 
qahramonlar ruhiyatiga yaqinlashtiradi. Bu esa romanning o‘quvchi qalbidan 
chuqur joy olishiga, undagi g‘oyalarning o‘quvchi dunyoqarashiga oson singishiga 
va ijodkor tuyg‘ularini to‘la anglashiga yordam beradi.
Ushbu romanning o‘ziga xos jihatlaridan yana biri shundaki, yozuvchi asarni 
kirish so‘z bilan boshlagan. “Muallifdan” nomi ostida keltirilgan bu kirish so‘zda 
Ch.Aytmatov o‘z asarining bosh g‘oyasi, muammolar qamrovi va eng muhimi 
bosh qahramon bilan tanishtiradi: "Edigey Bo‘ronni davrimizning charhi olam 
mehvariga – o‘zimni hayajonga solayotgan muammolarning markaziga qo‘yib 
tasvirlashga intildim".[3, 7] Donishmandlar chinakam baxtga eltuvchi yo‘l bitta, u 
ham bo‘lsa, mehnat yo‘li ekanligini ta’kidlashgan. "Asrga tatigulik kun"da ana shu 
mehnat yo‘lining zahmatkash yo‘lovchilari qadr-qimmat, baxt izlovchilari bo‘lgan 
insonlar taqdiri yoritilgan. Jumladan, Edigey Jongeldin. Asarning dastlabki 

---

289 
tasvirlarida oltmish bir yoshga kirgan bo‘lsa ham, hali ancha bardam, umrining 
o‘ttiz ikki yili, o‘ttiz ikki bahoru qish bilan yaydoq dashtu temir izlar hukmron 
bekatga achchig‘u shirin xotiralar bilan bog‘langan, hayotini mehnatdan ayro 
tasavvur qilolmaydigan oddiy temir yo‘l ishchisi sifatida bo‘y ko‘rsatadi. Kitobxon 
bu o‘rinda "yozuvchi oltmishdan oshgan chol bilan nima karomat ko‘rsatmoqchi" 
degan o‘yga borishi ham mumkin. Ammo yozuvchi karomat ko‘rsata oladi. Bu 
karomat oltmish bir yoshli cholning xotiralari, o‘tmish saboqlari, boshdan 
kechirgan kechmishni kitobxon ko‘z oldida gavdalantirish, xulosani o‘quvchi 
haddida qoldirishda edi. Voqealar ibtidosidayoq Edigey taqdir tuhfa qilgan noyob 
inson – haqiqiy, chin ma’nodagi do‘sti, qalbini, fikrlarini tushuna oladigan, 
dunyoqarashini hurmat qiladigan maslakdoshi Kazangapdan doim muzaffar o‘lim 
sabab ajraladi. U to o‘lim ajratmaguncha do‘stlik sadoqatini dog‘ tushirmay 
saqlagan bebaho do‘st edi. Edigey Kazangapni vasiyatiga ko‘ra Ona Bayit 
qabristoniga dafn qilmoqchi bo‘ladi. Dafn marosimi sabab Ona Bayitga tomon 
boshlangan yo‘l – Edigeyning xotira yo‘liga aylanadi. Chunki u yo‘l davomida 
butun umrini, iztirobu quvonchlarini esga oladi. Ayni shu xotiralar sabab asar 
syujeti tiklanadi. Edigey oltmish yillik xotirani ag‘dar-to‘ntar qilib, topganlari va 
yo‘qotganlari haqida hosil qilgan xulosalari asar mag‘zining to‘qlashishiga olib 
keladi. O‘quvchi bu kechmish lavhalaridan zerikmaydi, balki inson hayotidagi har 
bir hodisa oliy maqsad - o‘zikni anglash sari berilgan taqdir turtkisi ekanligini 
anglaydi. Edigey Bo‘ron xarakteriga xotiralar turfa chizgilar tortadi. Unda vijdonli 
vatanparvar, ishchi, jangchi, mehribon er, kuyunchak ota, munosib do‘st, ta’masiz 
oshiq va e’tiqodida sobit shaxs xarakterlari umumlashadiyu, kitobxon ko‘z oldida 
haqiqiy Inson siymosi gavdalanadi. 
 
Dengiz bilan sirlashib, to‘lqinlar bilan tillashib, Orol bo‘yida ulg‘aygan 
Edigey Jongeldin urushga ketib, frontdan kontuziya kasaliga uchrab qaytadi. 
Qadrdon zaminida taqdir uni ikkinchi zarba farzand dog‘i bilan kutib oladi. 
Urushning haqiqiy dahshatini janggohda emas, undan ancha olis uyida tuyadi. 
Ham jismi, ham qalbi xastalangan Edigey xotini Ukkubola bilan Oroldan ketishadi. 
Qismat ularni Kazangap bilan to‘qnashtiradiyu olis Sario‘zak sari boshlaydi. Ular 
hayotini yaydoq dashtda sinovlarga qasama-qasd qayta qurishadi, yashash uchun 
kurash yo‘lida bir qadam ham ortga chekinishmaydi. Edigey ba’zilar bir yil ham 
bardosh berolmaydigan Sario‘zakning ayovsiz jaziramasiyu shafqatsiz qahratonida 
baxtini topadi, umr mazmunini anglaydi, o‘zini inson sifatida qayta kashf etadi. 
Qozog‘istonning olis burchagidagi biyobonda, shamolu bo‘ronlar hukmron 
bekatda poezdlarning batartib qatnovini ta’minlayotganidan, aynan u sabab temir 
g‘ildiraklar manzil sari bir maromda yo‘l olayotganidan faxrlanadi. Bu ishni 
dunyodagi eng olijanob, shu bilan birga eng zahmatli ish deb biladi. Negaki, 
"Sario‘zak dashtlarida ishlaydigan odamning joni mingta bo‘lishi kerak. Bo‘lmasa 

---

290 
sho‘ri quriydi" (16-bet). Edigey esa jonini mingta qilolgan, dashtga, uning bor 
injiqliklariga ko‘nika olgan inson edi. Shu sabab u Bo‘ronlini vatan qildi, shu 
yerga ildiz otdi. U o‘z ishini shunchaki emas, balki vijdonan amalga oshiradigan 
o‘ta halol temir yo‘l ishchisi edi. Mehnatdan qochmagani, tiriklikni ta’minlovchi 
qudratni mehnatda deb bilgani uchun u oddiy ishchi Edigey Jongeldindan Edigey 
Bo‘ronga aylanadi. Bu nom unga, birinchidan, tabiatining bo‘rondek bo‘ysunmas, 
tanlagan yo‘lida, dunyoqarashida g‘oyatda sobit ekanligi uchun, ikkinchidan esa 
Bo‘ronli bekatiga sodiq qolgani uchun berilgan edi. Edigey millatini, xalqini, 
milliy an’anayu urf-odatlarni, asriy qadriyatlarni benihoya hurmat qiladigan, ular 
bilan faxrlanadigan haqiqiy yurt farzandi. U vatanini jannatmakon go‘shalarda 
emas, balki olis, inson yashashi mumkin bo‘lmagan – yozda kuydirib jizg‘anak 
qiluvchi jazirama, qishda esa beshafqat qahraton sovuq, qorli bo‘ronlar hukmronlik 
qilgan temir yo‘l bekati – Bo‘ronlida yashab, poezdlargina tinchini buzmoqqa 
qodir poyonsiz Sario‘zak dashti timsolida sevardi, beg‘ubor beta’ma sevardi. U 
uchun vatanning o‘zi mavjud bo‘lgan bugunigina emas, balki rivoyatu 
afsonalarning sirli qatlarida yashab kelayotgan o‘tmishi, kechmish-kechirmishi 
ham g‘oyat qadrli edi. Shu sabab u yurt tarixining bir bo‘lagi bo‘lgan Ona Bayit 
qabristoni taqdiridan chinakamiga tashvishga tushadi. Uzoq yo‘l yurib, 
Kazangapning so‘nggi vasiyatini ado qilish istagida Ona Bayit tomon kelgan 
Edigeyni baland simto‘siqlar qarshi oladi. Bizningcha, simto‘siq – bu ramz, 
millatni mingyillik tarixidan, milliy o‘zlik asosi bo‘lgan qadriyatu marosimlardan 
mosuvo qilish, ajratish ramzi. Sho‘ro hukumati o‘z mustabidona siyosatining 
kutilgan natijaga erishishi uchun tanlagan eng qabih usuli mahalliy aholini tarixi, 
dini, muqaddas qadamjolari, e’tiqod qo‘ygan bari-bari narsasidan mahrum qilish 
bilan zamonaviy manqurtlarni tarbiyalamoqni ko‘zlagan edi. Edigey esa Ona Bayit 
qabristonining shunchaki yangi mikrorayon qurilishi uchun tugatilmayotgani 
(ajdodlar xoki, xotirasi uzra avlodlarning o‘z mashiatlari uchun bino solmoqlari – 
qandayin dahshat, qiyossiz qiyomat bu!), balki o‘sha siyosat ko‘zda tutganlarining 
amalga oshishi uchun izchil harakat ekanini tushunadi. Ona Bayitdan ajralish, 
do‘stini vasiyat qilgan mozoriga emas, Malaqumdichop jarligidagi bir tepalikka 
dafn qilishgani uni iztirobga soladi: “Nayman Ona orom olayotgan tabarruk 
qabristonimizdan bundan buyon mahrum etilganimiz uchun suyagim qaqshaydi”. 
Ammo u taslim bo‘lmaydi, Kazangap ruhiga so‘z beradi: “Seni Ona Bayitga dafn 
etolmaganimiz uchun biz aybdor emasmiz. Ammo xafa bo‘lma, bu ishni men 
shundayligicha qoldirmayman. Qaerga borish lozim bo‘lsa, boraman. Ko‘zim tirik 
ekan, jim turmayman. Aytadiganimni aytaman ularga!” [3, 273] Asarning butun 
ruhiyati mana shu so‘zlar tufayli ko‘tariladi.
Aytmatovshunoslarning ko‘rsatishicha, “Manas” eposidagi “Manqurt 
afsonasi” Chingiz Aytmatov e’tiborini tortgan folklor obrazlari talqinidagi tipik 

---

291 
transrormatsiya namunasi bo‘lib, “Asrga tatigulik kun”, “Oq kema”, “Qiyomat”, 
“Sohil bo‘ylab chopayotgan olapar”da va boshqa bir necha asarlarida ham folklor
motivlariga suyangan adib, uning yangi talqinini yaratdi.
Kitobxon millatni asrash, uning saboqbergich tarixini avaylashga qodir 
inson borligidan, demakki, hammasi yaxshi bo‘lishi uchun umid ustg‘onchanidan 
yorug‘lik tuyadi. Edigey Bo‘ronga o‘xshash e’tiqodida sobit, so‘zda emas, amalda 
vatanparvar haqiqiy Insonlar bor ekan, millat ham, tarix ham yashaydi – uni hech 
kim, hech qanday kuch yo‘qotib tashlolmaydi – asar ana shunday yorug‘ ishonch, 
so‘nmas umid bilan nihoyalanadi.