Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ключевые слова:
Низами, Навои, эпос, новелла, литография. Annotation: The article contains information about the Uzbek story “Kissai farhod va Shirin” based on the plot by the lower ones “Khisrav and Shirin”. The structure, content and history of the research are revealed. Key words: Nizami, Navoi, epos, short story, lithography. O‘zbek xalqi qadimdan fors-tojik tilidagi asarlarni tarjimasiz asliyatdan mutolaa qilgani yaxshi ma’lum. Xalq orasidagi azaliy qardoshlik rishtalari bilan bog‘langan ikki tillilik imkoniyati sabab ham Alisher Navoiy dostonlari qatorida ustoz salaflari Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy dostonlari forsiy tilda birdek sevib o‘qilgan, xattotlar tomonidan qayta-qayta ko‘chirilgan. O‘zR FA ShI qo‘lyozmalar fondidagi Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, shuningdek, Fuzuliy asarlarining ko‘plab qo‘lyozma nusxalari ham ko‘p sonli kitobxonlar ehtiyoji uchun ko‘chirilgani ayon. Ma’lumki, Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni keyingi davr o‘zbek adabiyotida ishq-muhabbat mavzusidagi asarlar qatorida ijodiy qayta ishlandi, qissa, xalq dostoni shaklida omma orasida tarqaldi. Mazkur asar daho shoirlar o‘zlari ta’kidlab o‘tganidek xalq orasida mashhur sevgi qissasi syujetiga asoslangan bo‘lsa-da, keyingi davr adabiyotida ham yozma adabiyotdan keyin xalq 547 og‘zaki ijodida o‘z davrini yashab o‘tdi. Ozarbayjonlik sharqshunos olim Gazanfar Aliyev “Sharq xalqlari adabiyotida Nizomiy syujeti va mavzulari” (1985) kitobida qariyb 700 yillik davr mobaynida ijod etilgan “Xamsa” syujetlaridagi asarlarni tavsiflab chiqadi [6]. Tibetdan to Kichik Osiyogacha bo‘lgan hududdagi 287 ta muallif hayoti va ijodi haqida ma’lumot berib, “Xisrav va Shirin” nomidagi 98, “Layli va Majnun” – 123, “Haft paykar” – 55, “Iskandarnoma” – 34, “Maxzan ul- asror” mavzusi va syujetidagi 99 ta asarni tavsiflaydi. Mazkur asardan Sharq xalqlari adabiyotida Nizomiy dostonlari syujetlari naqadar ko‘p va keng miqyosda ijod etilganini bilish mumkin. Turkiy tilli kitobxonlar davrasida albatta Alisher Navoiyning turkiy tilda bitilgan “Xamsa” dostonlari mashhur bo‘lgani yaxshi ma’lum. Dostonlarni xalqona talqin qilishda ham Navoiy dostonlari syujeti asos qilib olingan. Qiziqarlisi, o‘zbek adabiyotida Alisher Navoiy dostonlari asosidagi qissalar ko‘p bo‘lishi bilan bir qatorda har uch xamsanavis dostoni, nisbatan ko‘proq Nizomiy dostoni asosidagi qorishiq syujetli o‘zbek tilidagi qissa ham mavjud. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Hamid Sulaymon fondida 683 inventar raqamda “Qissai Farhod va Shirin” nomli toshbosma kitob saqlanadi. Kitob hajmi 15x25 sm., 118 sahifa. Qissaning asosiy mazmuni 114-varaqda tugaydi va oxirida “Qur’oni karim”dan bir sura keltirilgan. Kitob haqida ma’lumot beruvchi titul varaq yirtilgani bois xattot, noshir, kitob nashri uchun rag‘bat ko‘rsatgan homiylarni aniklash mushkul. Saqlanib qolgan kismidan ma’lum bo‘lishicha, kitobning nomi “Qissai Farhod va Shirin” [2]. Toshkentda G‘ulomiya matbaasida chop etilgan. Qissa oxirida 1325 sanasi qayd etilgan. Demak, kitob 1907-yilda ko‘chirilib, toshbosmada nashr etilgan. Asar haqida ilk ma’lumotni bergan Abdurauf Fitrat uning Mahzun qalamiga mansub ekanligini aytadi: “Asarning kim, qachon va qayda yozilg‘ani ma’lum emas. Biroq she’rlardagi Mahzun taxallusi bu asarning shu taxallusda bo‘lg‘an bir shoir tomonidan yozilg‘anini ko‘rsatadir. Biroq, bu Mahzunning kim ekanini tayin qilish qiyin. ... Har she’rning har misra’si buzilib yozilg‘an! Shuning uchun shoirning uslubi bilan yaxshi tanishib, uning, masalan, Umarxon zamonidagi Mahzun bo‘lib qolmaganini aniqlash ham mumkin bo‘lmaydir” [4, 129]. Yana olim Mahzun qissani yozishda Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy dostonlari syujetidan ham foydalanganini ta’kidlaydi. Aynan Fitrat ta’rifiga ko‘ra qissa Mahzun qalamiga mansub deb aytiladi, chunki kitob toshbosmada nashr etilgan yillari olimning e’tiborini tortgan. Qolaversa, bu kitob bilan bir paytda chop etilgan Umar Boqiy, Mir Maxdum nasriy bayonlaridan ham yaxshi xabardor bo‘lgan. Biroq Mahzun hayoti va ijodi haqida ma’lumotlar yetarlicha mavjud emas. Po‘lotjon domullo Qayyumiyning “Tazkirayi Qayyumiy” asarida o‘sha 548 davrda Mahzun taxallusi bilan ijod qilgan to‘rtta shoir borligi aytiladi. Ma’lumotga ko‘ra Fazliy bilan zamondosh shoir Mahzun I Fitrat ishora qilgan Mahzunga to‘g‘ri keladi. Har holda biz Fitrat bildirgan fikrga tayangan holda Mahzun qissasi deb, baholaymiz. “Farhod va Shirin” mavzusini ilk bora qiyosiy jihatdan Fitrat o‘rgangan bo‘lsa, yozma va xalq og‘zaki ijodida tarqalish shakllarini adabiyotshunos S.Erkinov o‘z tadqiqotlarida ancha batafsil yoritgan [5]. Aynan Nizomiy dostoniga yaqin syujetlar o‘zbek xalqi orasida mavjud bo‘lganini misollar asosida isbotlagan. Qissa nazm va nasr usulida yozilgan, asarning salmoqli qismini qahramonlar tilidan berilgan g‘azallar tashkil etadi. Mahzun nasriy bayon jarayonida boshqa qissalar singari voqealarni ma’lum boblarga bo‘lmaydi, yaxlit, izchillikda bayon qiladi. Asosiy voqealar Chin xoqonining farzandga zorligi va Farhodning tug‘ilishidan boshlanadi. Farhod o‘sib ulg‘ayadi, otasining qarshiligiga qaramay toshkesar ustaga shogird tushadi. Otasi yig‘lab, uni bu ishdan olib qaytadi: “Ey voy, sizga ne holdurki, mundog‘ mehnat va mashaqqat birla giriftor bo‘lursiz, na azobdur. Ey, nuri chamanim, yuring man sizni xazinaga olib kiray, tomosha kiling” [2, 3]. Aynan Farhodning tosh yo‘nishini otasi istamasligini Fitrat “Farhodning toshchiliqni o‘rgangani uchun otasining juda yomon qayg‘urgani Xusravi Dehlaviydan oling‘an”, deydi [4, 130]. Asar nihoyatda xalqona - so‘zlashuv uslubida yozilgan. Farhod xazinaga kiradi. Qirqinchi qutidan Oinai Iskandarni oladi, unda behisob xazina va bir tog‘ni ko‘radi. Otasi va lashkarlari hamrohligida o‘sha toqqa borib, hakim bilan uchrashadi, hakim unga olovda kuymaydigan yog‘ beradi va Farhod ajdarni yengadi. Yana bir hakim uni ming yildan beri kutib o‘tirganligini aytadi va jon beradi. Farhod behisob boyliklarni atrofdagilarga taqsimlab berib, saroyga kaytadi, darhol oynaga qarab, unda taxtda o‘tirgan Shirinni ko‘radi va hushini yo‘qotadi. Muallif tomonidan Shirin tasviri ham juda sodda va ta’sirchan ifodalangan: “Ul taxt ustida bir juvon nozanin o‘lturubdur. Ul nozaninni husn va latofatda shu’lasi shul bustonga urub turubdur. Ul qizni agar ta’rifini qilsa, hech vajh birla anga bir odam barobar kelmas [2, 96]. Qissada har bir qahramon tilidan g‘azal berilgan, so‘ng voqealar davom ettiriladi. Olingan she’rlar ba’zida Mahzun qalamiga mansub bo‘lsa, ayrim o‘rinlarda boshqa shoirlarning she’rlaridan ham foydalanadi. Aynan ushbu holat Fitrat e’tiroziga sabab bo‘lgan. Oynadagi manzaralarni ko‘rib, otasi qarshi bo‘lsa ham barchasi noiloj yo‘lga chiqadi: “Bir kecha shamol bo‘ldi, olam qorong‘u va zulumot bo‘ldi. Kemalar bir-biriga urdi, buzuldi. Yuz ming lashkarlar har tarafga ketti. Podshohi Chin bir tarafga ketti, hammalari vayron bo‘ldi” [2, 116]. Qissaning shu joyigacha Navoiydan ayrim epizodlar olingan bo‘lsa, keyingi voqealar umuman o‘zga tarzda davom etgan. Qissa mazmun, mohiyatini o‘zlashtirish 549 natijasida ma’lum bo‘ladiki, Mahzun keng kitobxonlarga Navoiy dostoni mohiyatini yetkazib berishni maqsad qilib olmagan, qo‘shimcha epizodlar qo‘shgani holda qorishiq turkum syujetli mustaqil xalq variantini yaratadi. Shopur va Farhod Shirin yurtiga borib mardikorlik qiladi. Mahzun qissasida Mihimbonu, Shirin va Farhod, Shofurlarning uchrashish sahnasi mardikor bozoridan – Farhod va Shofurning saroyga ariq qazish uchun olib kelinganidan boshlanadi. Saroyda Shirinning husnini ko‘rgan Farhod hushidan ketadi. Mihimbonuning bu holatdan jahli chiqib, xizmatkorlarni koyiydi, so‘ng Farhod tog‘ qaziydi, Shofur ot boqadi. Shirin suv uchun emas, shakar, novvot solingan sut ariq qazdirishni e’lon qiladi. Bu o‘rinda adiblar Shirin ismining ma’nosini ham e’tiborda tutgan ko‘rinadi. Sut arig‘i Nizomiy va Dehlaviyda ham mavjud, Navoiyda bu lavha suv arig‘i sifatida real hayotga yaqinlashtirilgan. Farhod va Shopur saroyga keladilar. Farhod ariq qaziydi, Shopur ot boqadi. Keyingi o‘rinlarda Xisrav Parvez birinchi planga chiqadi. Mehribon, sodiq do‘st timsoli bo‘lgan Shopur mazkur qissada aksincha vazifani bajaradi. Shopur qochib, Xisrav yurtiga boradi va Shirin vasfini bayon qiladi: “Sizni o‘z munosib va loyiqingiz shuldurki, Eram shahrini podshohi bordur - Mihimbonu otlig‘ va ani bir singlisi bordur – Shirin nomlik. Andoq dilbar nozaninki, jahonki andoq nozanin aslo kelmas, sizga o‘shal loyiqdur, dedi” [2, 27]. Muallif tilidan “Shopur ul vaqtlar haromzoda ishlarni ko‘p qilar edi”, deyiladi. Xisrav Shopurni Shirinning oldiga yuboradi. Shopur Xisravning suratini Shiringa ko‘rsatadi, Shirin suratdagi yigitga oshiqi beqaror bo‘lib, uni izlab yo‘lga tushadi. Havo issiqligidan Shirin yo‘lda bir buloqda cho‘miladi. Shopurning orqasidan yo‘lga chiqqan Xisrav Parvez buloqda cho‘milayotgan Shirinni ko‘radi. Shirin ko‘radiki, suratdagi yigit, so‘zlashga tortinadi. Har ikkisi bir-biriga o‘zlarini tanitmay ikki tarafga ravona bo‘ladi. Shirin Xisravga yetisholmay so‘ng mehnatkash va olijanob Farhodga ko‘ngil qo‘yadi. Mahzun qissadagi lavhalarni shakllantirish jarayonida an’anaviy bayon usullaridan ham foydalanib, asar tilini sodda, o‘qimishli qilishga erishadi. Farhodning oldiga jodugar kampir kelishi ham juda oddiy tasvirlangan: “Bir kampir peshonasi burushgan, Xudo birlan urushgan bor erdi. Aydiki: Farhodni ishini man kilurman, dedi. Aning birla ishlaring bo‘lmasun, deb va’da qildi. Ul zamon qaro liboslar kiydi, boshiga qarolarini chulg‘adi, qo‘liga bir asoni oldi” [2, 93]. Matndagi “peshonasi burushgan”, “urushgan” so‘zlari xalq og‘zaki ijodida ishlatiladi. Mahzun qissa jarayonida xalq og‘zaki ijodidan ham keng foydalanish bilan birgalikda o‘z davridagi nasriy bayonlardan ham unumli foydalangan. Alisher Navoiy nomidagi Davlat Adabiyot muzeyida 23 inventar raqamli XIX asrda Qo‘qonda Mulla Ro‘zi kotib tomonidan ko‘chirilgan nusxada ayrim o‘ziga xosliklar mavjud. Qo‘lyozma nusxaga ishlangan miniatyuralarni tahlil qilgan olim H.Sulaymon [3, 16] an’anadan chekinganlik holatlarini ko‘rsatadi. 550 Undagi Shirinning qasrdagi holati, Shirin Xisrav suratini ko‘rishi, Xisravning buloqdagi Shirinni ko‘rishi kabi manzaralar Navoiy asariga xos emasligini ta’kidlaydi. Musavvir Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni qatorida salaflari dostonlaridagi mashhur lavhalarga ham surat ishlab ketishni afzal ko‘radi. E’tibor berilsa, bu uch epizod Mahzun asarida ham uchraydi. Maxzun hayoti va ijodiga doir ma’lumotlardan uning Umarxon saroyida xizmat qilgan shoir ekanligi haqidagi ma’lumotlar oydinlashsa, Umarxon saroyida Alisher Navoiy asarlari qatorida Nizomiy dostonlarini o‘rganish, ko‘chirish ham keng miqyosda olib borilganini ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, Mahzunning “Qissai Farhod va Shirin” nomli asarini qiyosiy tekshirish o‘zbek adabiyotida Nizomiy, Dehlaviy dostonlarining ta’siri keng bo‘lganini namoyon etadi. Umuman olganda, adib garchi qorishiq syujetga ega xalqona qissa ijod etishi bilan birgalikda fors-tojik tilidagi asarlar syujeti bilan ham o‘zbek kitobxonini tanishtirib o‘tgan. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|