Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
O‘ZBEK VA JAHON HIKOYACHILIGI: ADABIY TA’SIR VA 
O‘ZIGA XOSLIK 
 
Gulnoz SATTOROVA,
O‘zR FA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti 
katta ilmiy xodimi, filologiya fanlari nomzodi. 
(O’zbekiston) 
 
Kalit so‘zlar: adabiy ta’sir, adabiy aloqa, o‘ziga xoslik, tarjima, jahon, 
milliy. 
 
O‘zbek adabiyoti turkiy, arab, fors tilida so‘zlashuvchi xalqlar adabiyoti 
bilan qadimiy aloqada bo‘lib kelgan. Keyinchalik bu aloqa qamrovi kengayib rus 
va G‘arb adabiyoti vakillari bilan ham uzviy aloqada bo‘lgan. Bugun ham bu 

---

181 
aloqalar kengayib, rivojlanmoqda. Garchand, bunday aloqa rivojlanishlar bugungi 
kunga kelib kuchaygan bo‘lsada, tarixiy hodisa sanalib, turli davrlarda, turli 
tarixiy sharoitlarda turlicha rivojlangan. 
Keyingi yillarda jahon adabiyotining yirik vakillari ijodini o‘rganish, ular 
asarlarini milliy tilimizga tarjima qilish an’anaga aylanib bormoqda. Bu hodisa
turli qit’alarda, turli davr va sharoitlarda ijod qilayotgan ijodkorlar asarlarida 
umuminsoniy muammolar, holatlarni tahlil qilish imkonini bermoqda. 
O‘zbek adabiyotining jahon adabiyoti bilan ijodiy aloqalarini o‘rganish 
bilan birga, ulardagi o‘ziga xosliklarni aniqlash, dini, tili, millati bir-biriga 
o‘xshamaydigan insonlarning turli qit’alarda, turli makonlarda yashab
kelayotgan xalqlarning badiiy tafakkuridagi ba’zi bir o‘xshash jihatlarni belgilash 
adabiyotshunosligimizda bugun ehtiyojga aylangan hodisadir. 
Rus adabiyotshunosi Aleksandr Dimaning ta’kidlashicha, qiyosiy 
adabiyotshunoslikning asosiy maqsadi uch xil turdagi hodisalarni o‘rganish bilan 
belgilanadi. Bular: 
1)
adabiyotlararo to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqalar, tarjimalar, ta’sir, 
o‘zlashmalar; 
2)
genetik qardoshlikda bo‘lmagan, lekin ma’lum mavzu, mif, obraz, 
janr, o‘xshash (yaqin) adabiy oqimlarni tadqiq etishda namoyon bo‘luvchi 
genetik o‘xshashliklar; 
3)
milliy adabiyotlarning o‘ziga xos jihatlari
10
. 
Ayni shu fikrlarga hamohang ravishda V.Jirmunskiy badiiy asarlarni qiyosiy 
o‘rganishning to‘rtta muhim shakli borligini ilgari suradi.
1.
Har qanday mukammal qiyosiy-tarixiy tahlilning asosini tashkil etuvchi 
adabiy hodisalarni oddiy qiyoslash. 
2.
Genetik jihatdan aloqada bo‘lmagan o‘xshashliklarni jamiyat 
taraqqiyotining o‘xshash sharoitlari orqali izohlashga xizmat qiluvchi tarixiy-
tipologik qiyoslash. 
3.
O‘xshash jihatlarning genetik qardoshliik mahsuli deb qarashga 
asoslangan tarixiy-tipologik qiyoslash. 
4.
Xalqlarning tarixiy jihatdan yaqinligi va ijtimoiy rivojlanish shart-
sharoitlaridan kelib chiqib, genetik aloqalarni adabiy hodisalar o‘rtasidagi 
madaniy aloqalar ta’sir hamda o‘zlashtirmalar asosida belgilovchi muqoyasa 
shakli.
11
Har ikkala olimimizning tasniflari ham bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini 
saqlab qolgan. 
Biz ushbu tadqiqotimizda bu tasniflarga asoslanib, o‘rni bilan har uchala
hollarda ham ayrim ijodkorlar ijodini qardosh va qardosh bo‘lmagan ijodkorlar 
ijodi misolida g‘oyaviy-psixologik, personajlar tavsifi, kompozitsiya va syujet, 
motivlar hamda badiiy asar asosini tashkil etuvchi komponentlar nuqtai 
nazaridan tahlil etishga harakat qildik.
10
Дима А.Принципы сравнительного литератуоведения –М.;Прогресс, 1977. –С.121.
11
Жирмунский В.М. Эпическое творчество славянских народов и проблемы сравнительного изучения 
эпоса.– М.:Изд-во АН СССР, 1958.– С.6-7. 

---

182 
Badiiy asar har bir millatning o‘z tilida yaratiladi. Unda o‘sha millat 
udumlari, milliy turmush tarzi o‘z aksini topadi. Shunday bo‘lsa-da, ularning 
barchasida insoniy tug‘ular - orzu-umid, sog‘inch, sevgi-muhabbat, erk, adolat, 
ichki kechinmalar, ko‘ngil iztiroblari, mehr-oqibatni his qilish, ezgulik va 
yovuzlik, tiriklik va o‘limga bo‘lgan munosabatlarida hamohanglik, mutanosiblik 
holati bor. Ana shu insoniy tuyg‘ular yer yuzidagi barcha xalqlarni birlashtirib 
turadi. Tuyg‘ular esa badiiy adabiyotdagi ifodasi orqali insoniyatning ildizi 
birligini, mushtarakligini dalillaydi. 
“Adabiyotshunoslikda ma’lum bir yozuvchi va shoir ijodini milliy va 
xalqaro adabiy an’analar bilan qiyoslab o‘rganish muhim ilmiy-nazariy 
ahamiyatga ega bo‘lib, yozuvchi ijodining o‘ziga xos qirralarini o‘rganishda va 
anglab yetishda uni boshqa ijodkorning o‘xshash asarlari bilan qiyoslab tahlil 
qilish yaxshi natija beradi. O‘xshashliklar to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar mavjud 
bo‘lmaganda ham namoyon bo‘lishi mumkin ”
12
Quyida biz to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
aloqada bo‘lmagan xalqlar adabiyoti namunalarini tahlilga tortdik.
Jahon adabiyotining yirik namoyondalari Dino Bussati, Robindranat Tagor, 
hamda o‘zbek adibi Said Ahmadning mazmun-mohiyati bilan bir-biriga yaqin 
turuvchi “O‘liklar nega tirilmaydi”, “O‘likmi tirik”, “Sag‘ana” deb nomlangan 
uchta hikoyasida biz yuqorida sanagan insoniy tuyg‘ulardan biri – tiriklik va 
o‘limga bo‘lgan munosabat ko‘rsatib berilgan. 
Biz tahlilga tortgan bu uch hikoyada qahramonlar taqdiri bir-biriga o‘xshash 
bo‘lsa-da, Tagor asarida uning holati fojeaviy, D.Bussatida falsafiy, S.Ahmadda 
esa hajviy yo‘sinda talqin qilinadi.
Tagor asar boshida asar qahramoni Kadomining hech kimi yo‘q ekanligini 
ta’kidlaydi. Shunday bo‘lsa-da, u qayin og‘asining xotini vafotidan so‘ng uning 
o‘g‘lini bor mehrini berib tarbiyalaydi. Yozuvchi “Xotin kishi birovning bolasini 
tarbiya qildimi, garchi unga muhabbatdan boshqa hech qanday huquqi yo‘q” 
deya ta’kidlaydi. Bu bilan Kadomining bu dunyoda hech qanday mehribon 
kishisi yo‘q ekanligini yana bir bor isbotlaydi. Kadomi to‘satdan vafot etadi. 
Ma’lumki, hindlar urf-odftiga ko‘ra vafot etgan kishining jasadi kuydiriladi. 
Jasadni kuydirish uchun yuborilgan xizmatkorlar o‘tin yo‘qligi uchun terib 
kelishni bahona qilib qabristonga o‘likni tashlab ketadilar va ular qaytib 
kelganlarida jasad joyida yo‘q ekanligining guvohi bo‘ladilar. Ammo ular na 
jasadni qidiradilar va na birovga og‘iz ochadilar. Asar voqealarining rivoji 
shundan boshlanadi. Asar qahramoni Kadomini aslida o‘lmagan, faqat ma’lum
muddatda yuragi urishdan to‘xtagan edi. Yurak o‘z faoliyatini davom ettirganda 
Kadomini qabristonda ekanligini anglaydi va uning qimirlashidan qo‘rqqan 
braxmanlar esa qochib ketadi. Chunki o‘lgan odamning tirilishi g‘ayrioddiy 
hodisa bo‘lganligi sababli har qanday odamda vahima, qo‘rquv, hech 
bo‘lmaganda seskanish tuyg‘usini shakllantirishi tabiiy holat. Ammo fojia 
shundaki xizmatkorlar jasadning tirik yoki o‘lik ekanligi haqida uning yaqinlariga 
hech qanday xabar bermaydi yoki o‘zlari ham uning qaerga ketganligi bilan 
12
Қосимов А.А. Типологик ўхшашликлар ва ўзаро таъсирнинг назарий муаммолари (А.де Сет-
Экзюпери ва А.Камю ижоди мисолила):филол. Фанлари доктори дисс. ... автореферати Т., 2007. 

---

183 
qiziqmaydi. Yozuvchi shu o‘rinda tirikligida topmagan qadr-qimmatga ega 
bo‘lmagan inson vafotidan keyin tiriklarning mutlaqo e’tiborlaridan qolishi 
muqarrarligi haqida fikr yuritgandek bo‘ladi.
Kadomini o‘zining tirkligini anglasa-da, lekin uyiga qaytmaydi. Chunki 
hamma uning o‘lganligiga ishonch hosil qilgan. Yozuvchi ta’biri bilan aytganda 
“ularni o‘lim daryosi bir-biridan ajratib turadi”.
Dino Bussattining “O‘liklar nega tirilmaydi” deb nomlanuvchi hikoyasida
ham qahramon xuddi shunday holatga tushadi. Skrepkachi Toni Appasher vafot 
etadi. Ammo u ham xuddi Kadomini singari tiriklar dunyosiga qaytib keladi. 
Har ikkala yozuvchi qahramonlarining tirikligi haqidagi tasavvurlar “marhumlar” 
do‘stlarining ichki sezgilari orqali shunday ifodalanadi. “Jagoyamaning ko‘ngli 
qandaydir g‘ash edi, lekin buning sababini o‘zi ham bilmaydi... Kadomini 
parishonroq ko‘ringan sari, uning yuragidagi dardini bilolmay, Jagomayaning 
tobora jahli chiqaverardi”
13
. Bussatida esa “... kun bo‘yi allaqanday g‘alati bo‘lib 
yuribman... 
Nazarimda 
xuddi 
kechqurun 
biznikiga 
Appasher 
kirib 
keladigandek”
14
. Har ikkala asarda ham qahramonlarning tirikligi ular 
atrofidagilarga sezilsa-da, ammo hech kim bu haqda tasavvur qilishni istamaydi.
Yozuvchilar tiriklar qalbida ana shu istakning yo‘qligini asarning asosiy nuqtasi 
deb qaraydilar. Va bu fikrlarini tiriklar dunyosiga qaytgan qahramonlarni
ularning yaqinlari qabul qila olmagan o‘rinlari tasviri orqali ko‘rishimiz mumkin. 
“Xizmatchi xotinlardan biri likobchada sagl olib kirdi, Kadominini ko‘rishi bilan 
qo‘lidan likobcha tushib ketdi-da, qichqirgancha polga yiqildi. Tagor o‘z asari 
qahramoni xarakterini yaratishda umuminsoniylik yo‘lidan boradi. U “muhabbat 
o‘z huquqini hech qanday hujjat bilan isbot qilolmaydi. Zotan, muhabbat bunga 
muhtoj ham emas, u o‘zining ishonchsiz sanamiga kun sayin zo‘rroq ehtiros bilan 
xizmat eta beradi” deya ayolning farzandga bo‘lgan cheksiz muhabbati haqida 
so‘z yuritadi. Ayni shu o‘rinda esa adib o‘z fikrlariga qarshi borib, “Kadomini 
bolaga bo‘lgan mehrini sarf etib bo‘lgach, bir kechasi qo‘qqisdan o‘lib qoldi” 
degan jumlalarni keltirib, onaning farzandga bo‘lgan mehri tugaganligini 
ta’kidlaydi. 
O‘lim va tiriklik dunyosida turgan Kadominii o‘z uyiga qaytib yaqinlarini 
sarosimaga solishdan ko‘ra bu fojeadan xabardor bo‘lmagan eski do‘stining 
uyiga borishni afzal biladi. Uning yaxshi kutib olinishi bilan adib do‘stga sadoqat 
tuyg‘usini ifodalasa, erining dugonasiga bo‘lgan samimiy munosabatidan 
Jagoyamaning ta’sirlanishini er va xotin o‘rtasidagi muhabbat, bu muhabbatning
nafratga aylanishini tasvirlaydi. “Siz qanaqa odamsiz... Siz erkaklar hammangiz 
shunaqasiz” .(13 bet) Bunday holat Bussati asarida quyidagicha tasvirlanadi: 
“Shu paytda nima qilib yuribsan?-deya Janna eshikni ochdi va issiqqina to‘shakka 
qarab chopqillamoqchi bo‘ldi-yu Appasherning g‘alati qiyofasi uni hayratga 
soldi.” 
13
Тагор Р. Ўлимки, тирик. Т.: “Маънавият”, 1997 й., 12 бет. 
14
Буццати Д. Ўликлар нега тирилмайди. Т.: “Маънавият”, 1997 й., 19 бет. 

---

184 
Ikki dunyo orasida turgan qahramonning omadsizligi uning o‘z tilidan 
shunday tasvirlanadi: “... Sizlar odamsizlar. Meni sizlarga bog‘lab turgan narsa 
nima”. Asardan ko‘zlangan maqsad ham shu savolga javob topishdir. 
Ma’lumki, o‘lgan odamning qayta tirilishi haqidagi afsona va rivoyatlar 
asrlar davomida kishilik jamiyatida mavjud hodisa. Ammo bunday holat badiiy 
adabiyotda ham, hayotda ham g‘ayritabiiy hodisa sifatida qabul qilingan. 
Yuqoridagi ikkala asarda ham do‘stining diydorini yana bir bor ko‘rish uchun 
tayyor qahramonlar ularning “tirilib” qaytgandan so‘ng tiriklar odamiga qabul 
qilishlari uchun ichki hadik, begonasirash yo‘l bermaydi. Tagor asarida tiriklar 
olamiga qaytgan qahramon holati juda ayanchli tarzda beriladi. Ayol tiriklar 
dunyosida sargardon kezar ekan, oilasiga qaytishni juda orzu qiladi. Oilaga uni 
chorlaydigan asosiy narsa undagi onalik mehri, tarbiyasidagi ovsinining 
bolasiga nisbatan bo‘lgan xavotir hissidir. U o‘z ahvolini unutib kasal bola haqida 
qayg‘uradi. Ammo hech kim ayol o‘limi adashish, yoki tirikligi haqiqat ekanligi 
haqida xayoliga ham keltirmaydi. 
Adib bu bilan insonlar orasidagi mehr-oqibat rishtalarining naqadar mo‘rt 
ekanligi, atrofdagilarga nisbatan bo‘lgan e’tiborsizlikning qanday fojiaviy 
oqibatlarga olib kelishi Kadominining ayanchli o‘lim topishi bilan ko‘rsatib 
beriladi, ya’ni qahramon tirikligini isbotlash uchun o‘zini o‘ldirishga majbur 
bo‘ladi. Bunday holat tasviri Bussati asarida falsafiy talqin etiladi. Inson 
o‘limidan so‘nggi marosimlar, ko‘z yoshi-yu armonlar insonning o‘zi oldida o‘zi 
uchun niqob ekanligi, ikkiyuzlamachilik, ichki “men”ga qul bo‘lish odamzotga 
xos xususiyat ekanligi Tamburlani obrazi orqali mahorat bilan ochiladi. Adib 
uning qiyofasini shunday tasvirlaydi; “Tamburlani o‘tkir diplomat sifatida nom 
qozongan, ehtiyotkor, o‘z ishiga pishiq odam edi; shu fazilati (yoki nuqsoni) 
tufayli u jamiyatda kamtarona xizmatlari imkon bergan darajadan ko‘ra 
yuqoriroq mavqeni egallagan edi”. Bunday holatlar asardagi Janna, hazrat 
Raymardo obrazlarida ham uchraydi. 
Yuqoridagi har ikki hikoyada tiriklik orasidagi tafovut insonlarning unga 
munosabati qalamga olingan bo‘lsa, S.Ahmadning “Sag‘ana” hikoyasida
insonning o‘limga bo‘lgan munosabati hajviy tarzda bayon etiladi. Asar 
qahamoni Boqi xalfani tiriklik paytidayoq o‘zi uchun o‘lim tadorigi aniqrog‘i 
marosimlarni o‘tkazib qo‘yish haqidagi fikrlar bezovta qiladi. Buning birinchi 
sababi atrofdagilar va yaqinlarga nisbatan ishonchsizlik bo‘lsa, ikkinchisi unga bu 
olamda qilinayotgan munosabatlar u o‘lgandan so‘ng qanday bo‘lishiga 
qiziqishdir. Bu qiziqishlar Boqi xaalfaning el orasida kulgi bo‘lishiga olib 
keladi. Asar qahramonining o‘ziga motam marosimi uyushtirib insonning insonga
bo‘lgan ishonchsizligini anglatsa, uning “boshpurti”ni topshirib domovoydan 
o‘chganligi qog‘ozbozlikning inson qadr-qimmatidan baland turishi bo‘lgan
holatlarni kitobxon ko‘z o‘ngida gavdalantiradi.
Har uchala asarda ham inson tuyg‘ulari, qadr-qimmati ulug‘lanadi. Har 
qanday jamiyat, tuzum, sharoitda onaning farzandga bo‘lgan mehri beqiyosligi 
Kadomini obrazi orqali aks ettirilgan bo‘lsa, ikkiyuzlamachilik, “o‘lding-
o‘chding” qabilida yashovchilar Jagoyama, Tamburlani obrazlari orqali yoritiladi. 

---

185 
Har uchala asarning xulosasi shuki, mohiyatan o‘lim va tiriklik orasida katta bir 
ko‘prik bo‘lmasa-da, o‘lim sari yuz tutgan odam tiriklar dunyosida qayta o‘rnini 
topa olmasligi ifoda etiladi. 
Milliy adabiyotdagi har bir hodisaning sababini tashqi omillardan emas, 
avvalo ona zaminning o‘zidan, real vokelikdan, zamona ehtiyojidan izlamoq 
darkor. Bu xususda yozuvchi N.Eshonqulning o‘zi shunday fikr bildiradi
: 
«Adabiyot hech qachon yakka holda taraqqiy etgan emas. Jahon adabiyoti 
dunyodagi yuzlab xalqlarning adabiyoti, shu jumladan ,bizning ham. U bizga 
begona adabiyot emas. Shuning uchun jahon adabiyoti tushunchasiga cho‘chib, 
xavotirlanib qarash noo‘rin. An’analar adabiyotdan adabiyotga o‘tadi. Kimda 
nimaga ehtiyoj bo‘lsa, o‘shani oladi. Men ham o‘z ehtiyojimga yarasha 
olganman...»
1
.
 
Yozuvchi 
haq. 
Zero, 
adabiyot 
umuminsoniydir. 
Ana 
shu 
umuminsoniylikni nafaqat G‘arb va Sharq adabiyotida, balki, Sharqning ikki 
ijodkori ijodida ham uchratish mumkin.
“Adabiyotshunoslikda ma’lum bir yozuvchi yoki shoir ijodini milliy va 
xalqaro adabiy an’analar bilan qiyoslab o‘rganish muhim ilmiy -nazariy 
ahamiyatga ega. Chunki shunday qiyoslashlar orqali yozuvchining ijodiy 
mustaqilligi va uning milliy, jahonadabiyoti rivojidagi o‘rni anglab yetiladi. 
Yozuvchi ijodining o‘ziga xos qirralarini o‘rganishda va anglab yetishda uni 
boshqa bir ijodkorning o‘xshash asarlari bilan qiyoslab tahlil qilish muhimdir.”
15
O‘tgan asrning so‘nggi yillarida yaratilgan hikoyalarning o‘ziga xos 
xususiyatlaridan biri insonning ichki “men”ini tadqiq etish, uning o‘ziga xos 
olamini kashf etish asosiy tamoyillardan biriga aylandi. Inson tabiyaati, 
ruhiyatidagi evrilishlar asarlarda aks eta bordi.