Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Key words:
literary environment of Ferghana, classical, mathnavi, epic poem, companion, neighbor, text, Sharia, love, Sufism. Huvaydoning “Rohati dil” dostoni masnvaiy janrda yozilgan bo’lib, mavzu ko’lami keng va xilma-xil. Mumtoz ijodkorlar o’tmishda bu janrda ko’p va xo’b ijod qilishgan. Janr takomil bosqichlarini boshidan kechirgan va shu kungacha mumtoz adabiyotning sara namunasi sifatida etib kelgan. Bugungi kun adabiyotshunoslik ilmidan masnaviy janr sifatida o’z shakliy xususiyatlariga ega. 815 “Rohati dil” va “Sabotul ojizin” asarlari o’zbek adabiyotidagi masnaviy janrining yorqin namunalaridan hisoblanadi. Bu asarlarning badiyati va g’oyasi masnaviy janr yordamida ochib berilgan. Bu janr haqida tadqiqot olib borgan Abdurahmon Piriqulov shunday yozadi: “ ... masnayi ham janr, ham shakl xususiyatiga ega. Ularda ma’lum epik voqelik qator personojlar ishtirokida aks ettiriladi yoki lirik qahramon faoliyati, shuningdek, ichki kechinmalari, ruhiy holati lirik chekinish shaklida ifodalanadi.” 76 G’oyaviy jihatdan So’fi Olloyorning “Sabotul ojiz” asari singari turkiy zabon xalq orasida ma’rifat tarqatishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan. “Rohati dil”dostni boshqa badiiy asarlar kabi o’z davridan to hozirgi kungacha kitobxonlar qalbidan joy olgan. Asarning g’oyasi xuddi nomlanishi kabi turkiy zabon xalq orasida dillar rohatiga aylangan hamda mazusini belgilagan. Bu asarda shoir turkiy kitobxonni badiiy yo’sinda sof diniy va dunyoviy g’oyalarni, islomiy tushunchalarni o’z ona tili orqali ilg’ashga keng qamrovli imkoniyat yaratadi. SHariat ahkomlari, islom tarixi va musulmon kishining xulq-atvori qanday bo’lishi lozimligi badiiy g’oyalar bilan muhim xulosalar chiqarishga da’vat etadi. Huvaydo she’riyati va ijodi haqida adabiyotshunos olim Begali Qosimovning o’z qarashlari mavud: “ Huvaydo ijodi va dunyoqarashining shakllanishida Xoja YAssaviy, Alisher Navoiy, So’fi Olloyor, Mashrablarning tasavvufiy, falsafiy fikrlari va asarlarining ta’siri katta bo’lgan. Huvaydo majoziy va haqiqiy ishq haqidagi orifona, dunyoviy she’rlaridan tashqari zolimlik va mazlumlik, kamolot va axloqiy tubanlik haqidagi she’rlarida ham mazkur shoirlar an’analarini davom ettirgan va yangi fikrlar bilan boyitgan.” 77 Huvaydo asarlari tili ravonligi, ifodasi soddaligi matni turkiy xalqlar uchun mutoala jarayonida qiynchilik tug’dirmaydi. SHoir o’zi asarida turkiy xalqlar uchun mo’ljallanganini quyidagicha alohida uqturib o’tadi: Bu Chimyon shahrining piyru javoni, Tamomiysi erurlar turkiyxoni. Alar garchi so’zga behunarroq, Dedim bo’lsa kitobim turkiy behroq. 78 Shoir “Rohati dil”ning badiiy asar ekanligiga asar ichida “Dar bayoni kitob va ismi musannif rahimahullohu ta’olo” bobida quyidagicha maxsus ishora qiladi: Ko’ngul shahri yagona azm qildim, Kitobim nasr erdi, nazm qildim. 79 76 Примқулов А. Э. “Огаҳий манавийлари”. Фил. Фанлари номзолик дисс.. Т: 24- бет. 77 Қосимов Б. “Ҳувайдо”. “ Ўзбекистон Миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти”, Тошкент: 14- том, 216-217-бетлар. 78 Ҳувайдо Хўжаназар Ғоибназар ўғли. “Роҳати дил”. “Абдулла Қодирий номидаги халқ нашриёти”. Т:. 1994.- 16-бет. (Нашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Саидбек Ҳасанов, Нилуфар Жуванмардиева). 816 Doston matni, mazmun-mohiyatida haqida O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyida saqlanadiga qo’lyozmalari asosida 1994 yil nashr qilgan adabiyotshunos olim Saidbek Hasanov o’zning ilmiy munosabatini bildirgan. “Huvaydo har bir hikoyatning hayotiy mazmunini va bosh qahramonning qiyofasini badiiy ifodada ochib berishga kirishar ekan, o’ziga xos uslub, yuksak badiiylik, tilning ravonligi, she’rning jarangdor va o’ynoqiligini rang-barang buyoqlar orqali ochib beradi. Dostondagi har bir misra o’quvchini to’lqinlantiradi, undagi chuqur mazmunni idrok etishga chorlaydi.” 80 Doston mazularing nomlanish forsiy va arbiy so’z va so’z birikmalaridan tashkil tongan. Matnida arabiy, forsiy so’zlar asosan, turkiy so’zlar ishlatilgan. Ba’zi o’rinlar o’zbek tilining qipchoq lahjalaridagi so’zlar kam bo’lsada uchraydi. Masalan, dostonning “Dar bayoni asmoi jahannam”, “Dar bayoni haqqi hamsoya ” bobida: Qadam masjid sorig’a qo’ymadilar, Jiyuldilar sahobalar borisi. Sahobalar jiyulub jam’ bo’ldi, Rasuli olamin oldig’a keldi. 81 Huvaydoning “Rohati dil” dostoni turkiy didaktik adabiyot ichida salmoqli, mazmunan boy, badiiy hihatdan yuksak saviyada, g’oyaviy jihatdan o’z davri va hozirgi zamaon uchun muhim ahamiyatga ega. Islom dunyosida eng mashhur hadis roviylari Abu Hurayra roziyallohu anhu, Salmon raziyallohu anhu va Uns bin Moliklar (“Rohati dil”dostoning nashr matnida shunday yozilgan. Aslida Anas ibn Molik ko’p hadis rivoyat qilgan olim sahobalardan.) orqali ibratli va hamma zomonlarda insoniyat tarbiyasi uchun zarur bo’lgan hadislarni hikoyatlar va rivoyatlar shaklda badiiy usulda masnaviy janri orqali adabiyotimizga singdirgan. Xullas, So’fi Olloyorning “Sabotul ojizin” asariga nisbatan ham tilining soddaligi va turkiy xalqlarning ma’no va mazmun mohiyatini tez tushunib olishiga mo’ljallangan. Turkiy zabon buyuk ijodkorlar singari Huvaydo beqiyos adabiy merosini mumtoz adabiyotimiz sahifalariga muhrlab qoldirgan. Bugungi kundagi turkiy xalqlarni bir g’oya ya’ni, umummilliy g’oya atrofida jam bo’lishiga xizmat qiladi. 79 Ҳувайдо Хўжаназар Ғоибназар ўғли. “Роҳати дил”. “Абдулла Қодирий номидаги халқ нашриёти”. Т:. 1994.- 4-бет. (Нашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Саидбек Ҳасанов, Нилуфар Жуванмардиева). 80 Ҳувайдо Хўжаназар Ғоибназар ўғли. “Роҳати дил”. “Абдулла Қодирий номидаги халқ нашриёти”. Т:. 1994.- 16-бет. (Нашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Саидбек Ҳасанов, Нилуфар Жуванмардиева). 81 Ҳувайдо Хўжаназар Ғоибназар ўғли. “Роҳати дил”. “Абдулла Қодирий номидаги халқ нашриёти”. Т:. 1994.- 36, 58-бет. (Нашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Саидбек Ҳасанов, Нилуфар Жуванмардиева). |