Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yesevîlik
, Kübrevilik , Kalenderilik , Haydarilik gibi tarikatların Horasan ve Azerbaycan üzerinden Irak, Suriye, Mısır ve Anadolu’nun özellikle kırsal kesimlerinde yaşayan göçer boylar arasında yayılmasına sebep olmuştur (Öztürk 1998: 233). Moğol istilası ile yalnızca Yesevî tarikatına mensup dervişler değil diğer insanlar da Horasan, Harezm, Azerbaycan ve Anadolu’ya gelerek yerleşmiştir (Kılıç 1998: 46). Yesevîlik sonraki dönemlerde kendi adıyla değil çeşitli tarikatların içinde kendi varlığını devam ettirmiştir. Buna en güzel örnek Anadolu’da Garkıniyye tarikatının kurucusu olan Türkmen şeyhi Dede Garkın’ın halifesi ve torunu Vefailik tarikatına mensup Baba İlyas’ın adına atfedilen Babailik yolu olup, Yeseviyye üzerinde bina edilen bu tarikat zamanla Bektaşilik içinde erimiştir (Ocak 2020:117-118). Yesevî, şeyhlik mertebesine ancak yetmiş ilim okuyup, yetmiş makamdan geçilmesiyle ulaşılabileceğini, hakiki bir sûfî için Tanrı’ya kavuşmanın yolunun bu ilimlerin kırk dört makamını bilmek olduğunu, bunları elde edemeyen birisinin şeyhlik yapamayacağını, yaparsa evliyaların ona düşman olacağını (Hazînî 2014: 109), bu sebeple şeriatı bilmek ve yaşamanın her şeyden önemli, tarikatın şeriatsız, tarikat eğitiminin de mürşitsiz olamayacağını şu hikmetinde vurgulamıştır: Tarikatga siyasetliğ mürşid kerek Tarikata siyasetli mürşid gerek Ol mürşidge itikadlığ mürid kerek O mürşide itikatlı mürid gerek Hizmet kılıp Pir rızasın tapmak kerek Hizmet kılıp Pir rızasın bulmak gerek Mundağ “aşık Hakdın ülüş alar ermiş Böyle âşık Hak’tan payın alır imiş (Bice 2020:247). 1145 yılında Hive’de dünyaya gelen Necmeddin Kübra da Yesevi yolunun devamcısıdır. Gerekli eğitimi alıp belirli bir seviyeye geldikten sonra Mısır’a giderek Ruzbihan-ı Kebir’in müridi ve damadı olmuş, Hemedan, Nişabur, Tebriz, Mekke, İskenderiye gibi kültür merkezlerinde yetişmiş ve Harezm’e dönerek tarikatını kurmuş, 1221 yılında Moğolların Harezm’e saldırısı esnasında şehit olmuştur (Gökbulut 2016: 7-13; Baltacı 2011:51-53). Necmeddin Kübra’nın tarikat ilkeleri de aynen Yesevilik gibidir. Kübra’nın halifesi Razeddin Ali Lâlâ önce Yesevi’nin müridi olmuş sonra Necmeddin Kübra’dan el almış, onun halifesi Şeyh Ahmed Zakir de Azerbaycan Türkçesinde ilk şiiri yazan İzzeddin Hasanoğlu’nu yetiştirmiştir. 173 Nakşibendi tarikatı diğer yerlerde olduğu gibi Azerbaycan vasıtasıyla Kafkasya bölgesinde de geniş kitleleri kendine çekmiştir. Mutasavvıf İsmail Şirvani Efendi Kafkasya bölgesinde saygı ile anılan bir şahsiyet olup birçok mürit yetiştirmiş, bölgede Nakşibendi tarikatının yayılmasında son derece önemli rol oynamıştır. Has Muhammed Şirvani Dağıstan’da irşat faaliyeti yürütmüş, Molla Muhammed Yaraklı’nın Kürdemir’de İsmail Şirvani tarafından yetişmesini sağladıktan sonra Dağıstan’a geri yollamış, Dağıstan’a dönen Molla Muhammed müridi Cemaleddin Kumuki’yi yetiştirmiş o da Gazi Muhammed ve Şeyh Şamil’i tarikatına alarak yetişmelerini sağlamış, Şamil de Hamzat Bey’in ölümünden sonra imam seçilmiş (Məmmədli 2010:6), seçilir seçilmez de Rus işgalciliğine karşı yirmi beş yıl süren millî bağımsızlık savaşını yürütmüştür. Seyit Mir Hamza Nigari de bu tarikatın saflarında yetişen bir diğer mutasavvıftır. Kendisi Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinden olup ülkenin dört köşesinde tanınan ve saygı duyulan bir Nakşibendi şeyhi olmuştur. Kafkasya’da Rus işgalciliğine karşı yürütülen ve önderliğini Şeyh Şamilin yaptığı Müridizm hareketini desteklemiş, Çarlık tarafından takibata uğrayınca önce Erzurum’a oradan da İstanbul’a giderek büyük bir çevre edinse de tekrar Erzurum’a dönüp irşad çalışmalarını burada yürütmüştür. 1866-67 yılında Amasya’nın Merzifon ilçesine giderek yerleşmiş ve gün geçtikçe artan müritleri yöneticileri endişelendirince önce Samsun’a sonra da Harput’ta sürülmüş ve burada 1885 yılında vefat etmiş, cenazesi vasiyeti gereği yakınları tarafından götürülüp Amasya’da defnedilmiştir (Məmmədli 2010:6-7). Seyit Mir Hamza Nigari’nin yazdığı şiirler bugün de Gürcistan hakimiyetindeki Borçalı bölgesindeki Azerbaycan Türkleri tarafından “ meyhane ” olarak anılan zikir törenlerinde aynen sema ve semaha benzeyen, güneşin yürüdüğü eksen istikametinde icra edilen raksın eşliğinde okunmaktadır. İzzeddin Hasanoğlu’nun şeyhi Şeyx Camalüddin Ahmed Zakir İsferayini İsfarayin'de doğmuş, ancak doğum yılı kesin olmamakla birlikte büyük ihtimalle Hicri 580-590 yılları arasında doğduğu düşünülmektedir. İsferayin eski çağlardan beri birçok arif ve mutasavvıfın anayurdu olmuş ve halkının tamamı Türk’tür. Şeyh Camalüddin Ahmed Zakir’in müridi olan Hasanoğlu bölgenin en tanınmış mutasavvıf şairi olup ünü Mısır, Halep, Anadolu ve Azerbaycan’ın tamamında yayılmıştır. Henüz yayınlanmamış bir yazma eserde Hasanoğlu’nun 39 Türkçe gazeli bulunmuş, bunlardan yalnızca dört tanesi yayımlanmıştır. Nureddin Abdurrahman el-Kesregi Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|