Tálim bilimlendiriw sistemasında kompyuter texnologiyalarınan paydalanıw

7.3. Maǵlıwmat almasıwdıń basqarıw usılları 
Tarmaq hár dayım bir neshe abonentlerdi birlestiredi hám olardan hár biri óz 
paketlerin uzatıw huquqına iye esaplanadı. Biraq bir kabel arqalı bir waqıttıń 
ózinde eki paket uzatıw múmkin emes, eger múmkin bolǵanda konflikt (kolliziya) 
jaǵday payda bolıwı múmkin, bul jaǵdayda eki paketti de joqatıw múmkin boladı. 
Demek, 
maǵlıwmat 
uzatıwdı qálegen abonentler ortasında tarmaqqa 
baylanıstırıwdıń (zaxvat seti) qanday da bir náwbetin ornatıw kerek. Bul eń dáslep 
«Shina» hám «Qalqa» topologiyasında kórsetilgen tarmaqlarǵa tiyisli esaplanadı. 
Tap sonday-aq, «Juldız» topologiyasındaǵı sırtqı abonentlerdiń paket uzatıw 
náwbetin ornatıw zárúr esaplanadı, bolması oraylıq abonent olarǵa islew beriwge
úlgere almaydı.

---

147 
Sonıń ushın hár qanday tarmaqda maǵlıwmat almasıwdı basqarıwdıń ol yaki 
bul usılınan paydalanıladı (tarmaqqa baylanısıw yaki arbitraj usılları delinedi), 
abonentler ortasındaǵı konflikt jaǵdaylardıń aldın aladı yaki joq etedi.
Tanlanǵan usıldıń ónimdarlıǵına kóp nárse baylanıslı: kompyuter ortasında 
maǵlıwmat uzatıw tezligi, tarmaqtıń júkleniw imkaniyatı, tarmaqtıń sırtqı 
hádiyselerge itibar beriw waqtı hám basqalar. Basqarıw usılı – bu tarmaqtıń eń 
tiykarǵı kórsetkishlerinen biri. Maǵlıwmat almasıwın basqarıw usılınıń túri 
kóbinshea tarmaq topologiyasınıń qásiyetlerinen kelip shıǵadı, biraq bir waqıttıń 
ózinde ol tarmaq topologiyasına qatti baylanıp qalmaǵan. Maǵlıwmat almasıwın 
bashqariw usılları eki toparǵa bólinedi.
● Oraylastırılǵan usıl, bul jaǵdayda hámme basqarıw bir orınǵa jámlengen. 
Bunday usıllardıń kemshiligi: oraydı buzılıwlarǵa turaqlı emesligi, basqarıwdı tez 
ámelge asırıp bolmaslıǵı. Abzallıǵı – konflikt jaǵdayınıń joqlıǵı.
● Oraydan tarqatılgan basqarıw usılları, bul jaǵdayda oraydan basqarıw 
bolmaydı. Bu usıllardıń tiykarǵı abzallıǵı: buzılıwlarǵa turaqlılıǵı hám basqarıw 
jaǵdaydan kelip shıqqan halda ámelge asırılıwı. Biraq konflikt jaǵdaylar bolıwı 
múmkin, olardı sheshiw kerak. Maǵlıwmat almasıw usılların túrlerga ajratıwdıń 
basqa tárepi de bar:
● Determinatsiyalanǵan usıl anıq qaǵıydalar arqalıi abonentlerdi tarmaqqa 
iyelik qılıwı almasıp turadı. Abonentlerdi tarmaqqa iyelik qılıw orınlarıniń ol yaki 
bul tsisteması bar, bul tarmaqqa iyelik orınları (prioritet) túri abonentler ushın 
túrlishe boladı. Bul jaǵdayda konflikt ádette tolıq orınsız esaplanadı (yaki itimallıǵı 
kem), biraq bazi abonentler óz náwbetin kóp kútiwge tuwrı keledi. Bul usılǵa 
tarmaqqa markerli baylanısıw, yaǵnıy maǵlıwmat uzatıw huquqı yestafeta sıyaqlı 
abonentten abonentge ótetuǵın usıl da kiredi.
● Tosınnallı usıllar – maǵlıwmat uzatıwshı abonentlerge náwbet tosınlanlı 
túrde beriledi dep qabıl etilgen. Bul jaǵdayda konflikt bolıw itimalı bar, biraq onı 
sheshiw usılı usınıs etiledi. Tosınnallı usıllar tarmaqta maǵlıwmat aǵımı kóp 
bolǵanda determinatsiyalanǵan usılǵa qaraǵanda jaman isleydi hám abonentke
tarmaqqa baylanısıw waqtında kepillik bermeydi (abonentte maǵlıwmat uzatıwǵa 

---

148 
qálew bolǵan waqıttan, óz paketin uzatıwǵa shekem bolǵan waqıt aralıǵı). 
Tosınnallı usılǵa mısal : 
– CSMA/CD. 
Úsh kóp tarqalǵan basqarıw usılın kórip shıǵamız, bul usıllar úsh tiykarǵı 
topologiyaǵa tiyisli bolıp esaplanadı.