To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Davlat tuzumi bo‘yicha, 
Somoniylar davlati markazlashgan tipik 
o ‘rta asr davlati bo‘lib, boshqarish shakli monarxiya edi. Davlat boshliqlari 
O'zlarini «Amir ul-muslimun» deb atagan arab xalifalaridan farqli holda 
doimo amir, ya'ni hukmdor deb ataganlar. Davlatni boshqarish ikkiga, 
ehaxsan amiming o ‘zi boshqarib turadigan saroy (dargoh) va farmonlami 
0‘zlariga bo‘ysungan tarmoqlar bo‘yicha mahkamalar orqali ijro etadigan 
devonga bo‘lingan.
Arab xalifaligida devon tizimining shakllanishi Abbosiy xalifalar, 
Movarounnahrda somoniylar davriga to‘g ‘ri keladi. Devonlar tizimi 
Movarounnahrga arab xalifaligidan kirib kelgan.
«Amir... o ‘z saroyi darvozasi oldida amaldorlar uchun saroy 
qurishga buyurdi, - deb yozadi Narshaxiy, - uni ham qurdilar, shundayki, 
har bir amaldoming podshoh saroyi darvozasi oldida qurilgan o ‘z saroyida 
alohida devoni bor edi».3
Bu mahkamalar o ‘ntadan iborat bo‘lgan. Vazirlik yoki bosh hojib 
devini (hojibul hujob) ular ichida eng kattasi sanalib, barcha devonlar unga 
bo'ysungan, uning farmoyishlarini bajargan. Uning boshlig‘i vazirlik 
mansabi nasldan-naslga sulola asosida o ‘tgan. Undan keyingi o ‘rinda 
davlat daromadlari va xarajatlari, kirim-chiqim ishlari bilan shug‘ul- 
lanuvchi devon, ya'ni moliya (mustavfiy) devoni turgan.
Davlat yozishmalari ham devon (umidulmulk yoki devoni insho) 
tomonidan olib borilib, unga ko‘proq arab va fors tiliarini bilgan, ma'lum 
darajada bilimli bo‘lgan kishilar, «ahli qalam» orasidan tanlab olingan.
Yuqorida aytganimizdek, somoniylar qo‘shinlari turk g'ulomlaridan 
tuzilgan. Ularga Vazir, ya'ni Bosh hojib rahbarlik qilgan. Ammo ulaming 
maoshi ta'minoti bilan shug‘ullanuvchi maxsus mansabdor shaxs - Ariz 
bo‘lib, uning mahkamasi - soqchilar yoki devoni ariz deb atalgan. 
Yerlarning chegaralari xalifaliknikidan katta bo‘lgan. Bu davlatda aloqa 
xizmati alohida o ‘rin tutgan. Shuning uchun ham uning joylardagi 
xodimlari 
mahalliy 
boshliqlarga 
bo‘ysunmasdan 
to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri 
markazga xat-xabarlar mutasaddisi devoni (barid)ga bo‘ysungan.
Muhtasib devoni ham bo‘lib, uning vazifasi avvalo savdogarlarning 
tosh-tarozisini, hunarmandlar mahsulotining sifatini tekshirib turishga 
qaratilgan. Keyinchalik u shahar aholisini din va ahloq qoidalariga rioya 
qilishini tekshirib turuvchi mansabga aylangan.
Bulardan tashqari, davlat xazinasidagi daromad va xarajatlarni 
nazorat qilish devoni (mushrif), davlat mulklarini boshqarish devoni, 
shuningdek, qozilar devonlari ham bo‘lgan. Bu devonga qozi rahbarlik
^ N arshaxiy. B uxoro tarixi. Т., M eros. 1992-y. 106-bet
45

---

qilib, u asosan sud ishlarini olib borgan. Shuni aytish lozimki, bu tizim 
keyinchalik g'aznaviylar davrida yana ham rivojlanib, mustahkamlanadi.
Mahalliy 
boshqaruvga 
kelganimizda, 
viloyatlarda 
ularning 
markazlari «qasaba»lar bo‘lib, mahalliy boshqaruv hokimlari, ba’zan, 
«Kadxudo» (yaxshi о ‘jay in) qo‘lida to'plangan. Shaharlarda hokimiyat 
rais, diniy boshqaruv esa Shayhulislom qo‘lida edi.