To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Huquqiy munosabatlar. 
Somoniylar davlatida sud ishlari shariat 
qonun-qoidalariga asoslangan edi. Sud ishlari qozilik devoni tomonidan 
boshqarilgan. Sud jarayoni qozikalon, qozilar, mufti, raislar tarafidan 
amalga oshirilgan. Viloyat qozilari qozikalonga bo‘ysungan. Og‘ir jinoyat 
sodir etganlar o ‘limga yoki uzoq muddat qamoq jazosiga mahkum etilgan.
Viloyatlarda og‘ir jinoyat sodir etganlar qozikalon va amir hukmiga 
havola etilgan. 0 ‘lim jazosini ibrat bo‘lishi uchun Buxoro Registonida, 
ko‘pchilik oldida ijro etilgan. 0 ‘g ‘irlik qilganlar muxtasib va uning 
mirg‘azabi tomonidan ushlanib, aholi to‘plangan yoki bozor joylarda qo‘li 
chopib tashlangan. Yengilroq gunoh qilganlarga tan jazosi berilgan yoki 
jarima solingan.
Somoniylar davlatida islomdagi huquqiy munosabatlami mahalliy 
xalq urf-odatlariga moslashtirishga yordam beruvchi asarlar yaratilgan. 
Ulardan qozilik mahkamalari yordamchi qo‘llanma tarzida foydalanganlar. 
Jumladan, faqih Abulays ibn Ahmad Samarqandiyning «Xazinatul fiqh» 
(Musulmonchilik qonun qoidalari xazinasi) asaridir.
Viloyatlarda ham mahalliy idora organlarining boMimlari bo‘lgan. 
Somoniylar davlatida mahkamalarda ishlash uchun ma'lum daraja bilimga 
ega bo‘lgan arab va fors tillarini bilgan kishilar talab qilingan. Albatta, bu 
davlat amaldorlari to‘g ‘ri, adolatli ishlagan degan gap emas, barcha davr 
xizmatchilarining poraxo‘rlik, ta'magarlik kabi xislatlari ularga ham xos 
edi. Shuningdek, Narshahiyning kitobida 828-yilda Buxoro shahrining 
qoziligiga tayinlangan Sa'id ibn Xalaf al Balhiy haqida ham yaxshi fikrlar 
yozib qoldirgan: «Toki kuchli kishi zaif kishiga zulm o'tkazmasligi uchun 
to ‘g ‘onlar qurdirib, Buxoro suvini adolat va insof yuzasidan taqsim 
qilishni u kishi asoslagan».
Bu davrda huquq manbai musulmon dinining g ‘oyaviyligiga 
asoslangan shariat huquqi tizimiga tayandi. Ko‘plab hadis ilmining 
bilimdonlari muhaddislar va fiqh olimlari yetishib chiqdi hamda islom 
dunyosiga tanildi.
46

---