To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahr davlati va huquqi
Reja:
1. Mo‘g‘uIlar hukmronligi davrida Movarounnahrning
boshqaruvi tuzumi.
2. Markaziy va mahalliy boshqaruv.
3. Chingizxon «Yaso»lari.
4. Kebekxon islohotlari.
5. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida jinoyat va jazo masalalari.
Chig‘atoy ulusining tashkil topishi XII asming boshlariga kelib, 
qadimgi turklar bilan qo‘shni yashab kelgan mo‘g ‘ul - tatarlar tarqoq 
urugTami birlashtirib, o ‘zaro nizolarga barham berishdi. Temuchin 
(Chingizxon) (1206-1227) boshchiligidagi harbiy - demokratik tuzumdagi 
markazlashgan turk-mo‘g ‘ul davlati tashkil topdi. Uning bosh kenti 
Qoraqurum shahri edi. 1219-yilning sentabrida 0 ‘tror, 1220-yil fevralida 
Buxoro, martida Samarqand Chingizxon tomonidan egallandi. 1221-yil 
butun 0 ‘rta Osiyo mo‘g ‘ullar hukmronligiga bo‘ysundirilgan.
Chingizxon o ‘z jamiyatida odat huquqlaridan tashqari o ‘zining qattiq 
jazolari bilan ajralib tumvchi qonunlar to'plami Yaso (yoso)ni taqdim etdi. 
1206-yildan esa quraltoyni tashkil qildi. Qurultoy ikki masala: 1. 
Davlatning oliy boshlig‘i. 2. Yaso qonunlari hamda unga amal qilishning 
nazorat qilish masalasini hal qildi. “Qurultoy” asli turkcha so‘z bo‘lib, 
“umumxalq yig'ini” ma'nosini anglatgan. Temuchin (Chingizxon) 
quraltoyni karnay- surnaylar bilan jarchilar yordamida chaqirgan. 
Qo‘shinni o ‘ng qanoti (barongor), so‘l qanoti (jangovor)ga bo‘lingan. Oq 
rangdagi Tugi maydonida to‘qqiz bor yuqoriga ko‘tarilib, u butun 
mo‘g ‘ullaming buyuk xoqoni (buyuk xoni) qilib saylangan hamda unga 
Chingizxon unvoni berilgan. Chingizxon unvoni bir qancha ma'nolami 
anglatadi. Mirzo Ulug‘bek bu haqida “shohlar shohi” degan ma'noda desa, 
ingliz olimi Bosvort turkiycha “Dengizxon” so‘zining talaffuzidir deydi. 
M o‘g ‘ul udumlariga ko‘ra, Temuchinga bu unvonni Keucha ismli 
Tabtangr laqabli, shaman berib, bu so‘z shamanlar sig‘inadigan raxlardan 
birining nomini bildirishini va bu so‘z “xonlar xoni” degan ma'no 
anglatishini 
aytishadi. 
Asosiysi Temuchin o ‘zidan oldin o'tgan 
qoraxoniylar xonining buyuk xon yoki xonlar xoniga teng kelgani uchun 
ham barcha m o‘g ‘ullar bajarishi shart boTgan “Yoso qonunlarini” e’lon 
qilgan. “Shaboshou” yoki “Yoso qonunlari” deb ataluvchi bu to‘plam, 
uyg‘ur yozuvida yozilgan, muhrlanib davlat xazinasiga topshirilgan.
63

---

Barcha sultonlar va xonlar unga bo‘ysunishi shart boigan. quriltoylarda bu 
qonunlar o ‘qib turilgan. Chingizxon “yaso”ga ama! qilish ustidan nazorat 
qilishni katta o ‘g‘li Chig‘atoyga topshirgan. Bu qonunlar Turkistonda 
mo‘g ‘ullar hukmronligi tugatilgandan so‘ng ham qisman ta'sir etib turgan.
Davlat tepasida oliy hukmdor xon turgan. Chingizxon o ‘ziga tegishli 
yerlami 4 ta ulusga boiib, katta o ‘g ‘li Jo‘jiga
1. Irtish daryosining Sirdaryoning quyi oqimigacha nargi tomonini;
2. Qoshg‘or, Yettisuv, Movarounnahr ikkinchi o ‘g ‘li Chig‘atoyga;
3. G ‘arbiy M o‘g ‘uliston va Tarbag‘atoy oikasi 0 ‘g ‘adoyxonga;
4. Shimoliy M o‘g ‘uliston kenja o ‘g ‘il Tuluyga b o iib berilgan.
Oltin 0 ‘rdaga asos solingan. Chig‘atoy ulusini Mahmud Yalavoch
boshqargan, keyinchalik u Xitoyga hokim etib tayinlangan. Harbiy 
hokimiyat aholini ro ‘yxatdan o ‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari, dorug‘achi va 
“tamg‘achi” deb ataluvchi mug‘ul amirlari qoiida boigan.
Chingizxonning o ‘g ‘illari o ‘zlariga tegishli joylarda, uluslarda keng 
huquqlarga ega boiishgan. Ular viloyatlami beklarini o ‘zlari tayinlar va 
vazifasidan ozod qilishgan. Oliy sud hokimiyatini ham o ‘zlari amalga 
oshirgan. Mo‘g ‘ullar davrida harbiy qo‘shin alohida o ‘rin tutib, u o ‘nliklar, 
yuzliklar, mingliklar tarzida tashkil topgan. 1206-yilda mo‘g ‘ullar 
qurultoyida qabul qilingan “Chingizxon yusunlari” yoki “Yaso qonunlari” 
nomi bilan ataluvchi huquqiy qoidalar to‘plami 33 qismdan iborat boiib, 
0 ‘zbekiston hududida ham amal qilgan. Unda jinoyat va jazo, harbiy 
qismlami boshqarish va ularda qat'iy tartib-intizomni joriy qilish, oila va 
nikoh, mulk masalalariga e’tibor berilgan.
Yusunlarga binoan, suv va olovni haqoratlash, sutni yerga to‘kish, 
asirdagilarga yordam ko‘rsatish, qulni egasiga qaytarmaslik, qo'riqlash 
uchun topshirilgan makonni qarovsiz qoldirish, yolg'on gapirish va 
guvohlik berish, xoinlik, harbiy intizomni buzish kabilar og‘ir jinoyat 
hisoblangan. Bunday xatti-harakatlar uchun o iim jazosi belgilangan.
Mol o ‘g‘rilari molni to ‘qqiz barobar qilib egasiga qaytarish, agar 
m ablagi boim asa, bolalarini qul sifatida berishi kerak edi. Agar bolalari 
ham boim asa, o iim jazosiga hukm etilgan.
Chingizxon yusunlarida harbiy qo‘shinning tashkiliy ishlari va 
vazifalari, unga hukmronlik qilish, harbiy intizom, uni buzganlik uchun 
javobgarlik haqidagi qoidalar o ‘rin olgan. 0 ‘nta jangchi 10 boshiga, yuzta 
jangchi yuzboshiga, o ‘nta yuzboshi mingboshiga, o ‘nta mingboshi 
tumanboshiga, bir necha tumanboshlar noyonga, ikki-uch noyon esa bosh 
qo‘mondonga bo‘ysungan. Barcha jangchilar bir-biriga kafil boiib, bir
64

---

; jangchi yoki bir necha jangchining aybi uchun o ‘nlik a'zolari javobgarlikka 
■
tortilgan, asosiy jazo-oiim hisoblangan.
“Yusun’larda barcha dinlarga erkinlik berish, dindorlarni va 
ruxoniylarni soliqlardan ozod qilish urush vaqtlarida ayollar gunohidan 
kechish, imtiyozlar, ov qilish tartiblari ham o ‘rin olgan.
Movarounnahrda 
mo’g ‘ullar 
hukmronligi 
davridagi 
huquq 
manbalaridan biri - bu Chig‘atoy xoni