To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

C h iziqli p olim erlar 
- makromolekulalaming uzun ipsimon kuchsiz 
bog‘lanishi shaklida boMadi. Polimer tarkibida atomlar polar guruhlarining 
bo‘lishi zanjirlar orasidagi bog‘lanishni kuchaytiradi.
Havoyi polim erlarda 
- zanjirlar orasidagi mustahkam lik kimyoviy 
bogManish yaxlit havoyi karkas hosil qiladi. M ukammal b o g ‘lanish yuz 
berganda polim er qattiq elastik jism holatiga o ‘tadi.
Chiziqli polim erlar qizdirilganda yum shaydi va qovushqoq-elastik 
holatda boMadi. B unda m olekulalararo kuchlar va zanjirlar o ‘rtasidagi 
harorat ta ’sirida kuchsizlanadi.
T erm oplastik polim erlar asosiy xossalarini saqlab qolgan holda 
qizdirilganda yum shaydi va sovutilganda qattiq (qovushqoq-elastik) 
holatga o ‘tadi. T erm oreaktiv polim erlar (reaktoplastlar) qotirilgach, 
qizdirilgand a q ay tad a n plastik holatga o ‘tm aydi. H aro rat oshirilsa, 
termoreaktiv polim erlar strukturasi buziladi va yonib ketadi.
11.3.2. Polimerizatsion polim erlar
Polietilen 
(- C H -C H -)n etilen polim erizatsiyalash usulida olinadi. 
Polietilen oq rangli qattiq shoxsimon m ahsulot boMib, oMchami 3 -5 mm. 
granula k o ‘rinishida yoki kukun holida ishlab chiqariladi.
P o lie tile n n in g x o s s a la r i m o le k u ly a r m a s s a s ig a z a n jirn in g
tarm oqlan ish iga va k ristallan ish d arajasig a bogMiq. U ning zich lig i
0,9 2 -0 ,9 7 g/sm 3 c h o ‘zilishdagi m ustahkam lik chegarasi 12-32 MPa,
164

---

suv shim uvchanligi 0 .0 3 -0 ,0 4 foiz. Polietilen turli agressiv m uhitlarga 
va sovuqqa chidam li. U ning elastiklik m oduli 150-800 M Pa, issiqqa 
bardoshliligi 108-130CS, issiqdan chiziqli kengayish koeffltsiyenti yuqori, 
qattiqligi esa kajn* Polietilen qurilish tizimida gidroizolyatsiya o ‘rama va 
yonma materiali, turli diam etrdagi suvsozlik va oqava suvlam i oqizishga 
mo‘ljallangan quvurlar va sanitariya-texnika qismlari sifatida ishlatiladi.
Polivinilxlorid'^- 
(PV X ) vinilxloridni polim erizatsiyalab olinadi. 
M onomer (CH2=CH cfrnorm al sharoitda efir hidli rangsiz gaz. PVX fizik- 
mexanik xossalari yuqori, suvga va agressiv muhitlarga chidamli.
PVX dan bir va ko‘p qatlamli, asosli hamda asossiz (matoli va issiqlik 
izolyatsiyasi) linoleum lar tayyorlanadi. U asosida gidroizolyatsiya va 
bezak buyumlar olinadi. PVX kislotalar, ishqorlar, benzin, spirt, m oylarga 
bardoshli b o ‘lgani uchun turli diam etrdagi suvsozlik, kanalizatsiya va 
texnologik quvurlar ham da asosida plintus, tutqich, sanitariya-texnika va 
issiqlik izolyatsiya buyumlari tayyorlanadi.
Yuqori harorat ta ’sirida m ustahkam ligining keskin pasayishi, uzoq 
m uddat kuch t a ’sirida deform atsiyalanishi va x lor birikm alari ajrab 
chiqishi polivinilxloridn ing kam chiligi hisoblanadi. T arkibidan x lo r 
birikmalari ajralib chiqishini b artaraf etish m aqsadida polivinilxloridga 
ulami bog‘laydigan stabilizatorlar q o ‘shiladi.
Polistirol 
- stirol m onom erini (C 5H 5 C H=CH2) polim erizatsiyalab 
olinadi. U hidsiz, fiziologik ziyonsiz, oddiy haroratdagi qattiq, shaffof 
m aterial b o ‘ltb, 90 fo iz nurni o ‘tkazadi. P o listiro l g ra n u la (6 -1 0
m m.), m ayda va yirik kukun, biser (0,2 foiz nam likda) holda ishlab 
chiqariladi. P olistirolning c h o ‘zilishdagi m ustahkam ligi 3 5 -6 0 M Pa, 
siqilishdagi mustahkamligi 80-110 MPa. U suv muhitiga, konsentrlangan 
kislotalarga (azot va sirka kislotasidan tashqari), ishqor eritm alariga (40 
foiz konsentratsiyagacha) bardoshli, issiqqa bardoshli emas, m o ‘rt va 
yonuvchan. U asosida qoplam a plitalar, qorishmalar, mastikalar, issiqlik 
izolyatsiyasi m ateriallari olinadi, beton v a boshqa g ‘ovak buyum larni 
modifikatsiyalashda (shim dirishda) ishlatiladi.
Polim etilm etakrilat 
- (organik shisha) m etakril kislotasining metil 
efirini polim erizatsiyalab olinadi. Uning o ‘ta shaffofligi, rangsizligi, 
ultrabinafsha nurlarni o ‘tkazishi, nurga, atm osfera m uhitiga chidam liligi 
undan organik shisha buyum lari ishlab chiqarish im koniyatini beradi. 
Organik shisha ultrabinafsha nurlarni 73,5 foiz o ‘tkazadi, holbuki oddiy 
silikatli oyna 0,6 foiz, silikatli k o ‘zgu oynasi 3 foiz, kvars shishasi esa
165

---

100 foiz o ‘tkazadi. Organik shisha kasalxona, vitrina, issiqxona, sanoat 
binolari tabiiy yoritish moslamalari, bezak to ‘ siqlari oynalam i tayyorlashda 
ishlatiladi. U oson kesiladi va jilolanadi. Texnik organik shishaning 
siqilishdagi mustahkamligi 120-140 MPa, zarbiy qovushqoqligi 60-183°S 
haroratda kamaymaydi. Uning issiqqabardoshliligikam (80°S),yedirilishga 
bardoshliligi yetarli emas; kislota va ishqor eritm alariga chidamsiz, atseton 
va shu kabi organik erituvchilarda oson eriydi, yonuvchan mahsulot.
Polivinilatsetat 
(PVA) vinilatsetatni polim erizatsiya usulida sintez 
qilib olinadi. V inilatsetat sirka kislotasi m urakkab efiri v a vinil spirti 
asosida tayyorlanadi. PVA smolalari rangsiz, qovushoq, nurga bardoshli, 
suv bilan istalgan nisbatda aralashadi, y o g ‘och, qog ‘oz, suvoq yuzaga 
yaxshi yopishadi. Ular asosida em ulsion b o ‘yoqlar, yelimlar, m astikalar 
olinadi, suvli dispersiyasidan choksiz pollar, polimersement qorishma va 
betonlar tayyorlanadi. PVA dispersiyasi q o ‘shilgan mineral bog‘lovchilar 
asosidagi kom pozitsion m ateriallar suv o ‘tkazm asligi yuqori, kimyoviy 
m uhitlarga chidamli bo‘ladi.
Poliizobutilen -
[-CH2-C (CH 3)2 - ]n izobutilenni polimerizatsiyalab 
olinadi. Izobutilen neft m ahsulotlarini organik sintez qilib tayyorlanadi. U 
kauchuksim on elastik, polietilen kabi yengil nisbiy uzayishi 1000-2000 
foiz. U suvga, kislota va ishqorlar muhitiga bardoshli, sovuqqa yuqori chidamli.
Poliizobutilen tarkibiga qurum , grafit, talk va shu kabi kukunlar 
kiritilib, germ eliklar tayyorlanadi. Undan yelim li tasmalar, linoleumni 
yopishtirish uchun yelimlar, gidroizolyatsiya materiallari olinadi.
In d en -k u m aro n li polim er 
- kum aron, inden, stirol va ularning 
gom ologlari kabi arom atik birikm alam i polim erizatsiyalab olinadi. U 
asosida loklar, pol uchun plitkalar tayyorlanadi.
11.3.3. Polikondensatsion polim erlar
Fenol-aldegidli p o lim erlar 
- fenollar (fenol, rezortsin, krezol va 
b.) va aldegidlam i (formaldegid, furfural, lignin va b.) polikondensatsiya 
reaksiyalari natijasida olinadi. Fenol-form aldegid polim erlari y o g ‘och, 
m ato, qog‘oz, shisha va mineral tolalar bilan yaxshi yopishgani uchun ular 
kukuni va toMdirgichlari asosida kompozitsion pressmateriallar va issiqlik 
izolyatsiyasi buyum lari tayyorlanadi. U lar y o g ‘och-payrahali plitalar, 
qog‘oz qatlamli plastiklar, shishaplastiklar, mineral paxta plitalari, suvga 
chidam li fanera va opalubkalar, yelimlar, bakelit loklari hamda polimer 
mastika, qorishma va betonlar tayyorlashda bogMovchi sifatida ishlatiladi.
166

---

Q attiq rezolli polimerlar asosida press-kukunlar va faolit, ular zaminida 
esa quvurlar, listlar, plitkalar, elektrotexnika buyumlari olinadi.
K a rb a m id li p o lim e rla r 
karbam id va form aldegidn ing organik 
sintez usulida olinadi. Karbamidli polim erlar oqish-rangsiz, qovushqoq- 
oquvchan suyuqlik^pigmentlar qo‘shib, istalgan rangga kiritiladi. U suvda 
istalgan nisbatda m i t r a l kukun, mayda va yirik toMdirgichlar bilan yaxshi 
aralashadi. Organik toMdirgichlar (qipiq, payraha, q o g ‘oz maydasi va 
shu kabilar) va yog ‘ochga katta kuch bilan yopishadi; nisbatan arzon va 
xomashyo zaxiralari yetadi.
U kuchsiz kislotalar, tuz eritm alari ta ’sirid a qotadi. M o 'rtlig in i 
kam aytirish uchun tarkibiga plastifikatorlar q o ‘shiladi.
K arbam id polimeri asosida y o g ‘och va q o g ‘oz yelim lari, m astika, 
pasta, qorishm a va betonlar tayyorlanadi. Y og‘och tolali va y o g ‘och 
payrahali plitalar, yelimlangan konstruksiyalar olishda bogMovchi sifatida 
ishlatiladi. Karbamid smolasi tarkibiga gaz hosil qiluvchi kom ponentlar 
kiritilib, yacheykali plastiklar, ko‘pqatlamli va tolali plastiklar tayyorlanadi.
Epoksidli polim erlar 
- epixlorgidrin asosida organik sintez natijasida 
olinadi. O datda, epoksid polim eri jig arran g li qovushqoq suyuqlik, u 
asosidagi kompozitsion m ateriallar agressiv m uhitlarga chidamli, yuqori 
mustahkam, isiqqa bardoshliligi 100-150°S. Ular asosida pasta, mastika, 
qorishm a va betonlar tayyorlanadi, y elim lari bilan m etall, keram ika, 
yog‘och, shisha, beton va shu kabilar yelimlanadi.
F uranli polim erlar 
- (furfurol-atsetonli m onomer) furfural va atseton 
polikondensatsion sintez qilib olinadi. M onom er to ‘q jigarrangli, o ‘tkir 
hidli suyuqlik, 15-25 foiz benzolsulfokislota va shu kabilar kuchli kislotalar 
q o ‘shilg an d a qotadi. F uran polim eridan tayyo rlan g an kom pozitsion 
m ateriallar (m astika, qorishm a, beton va shu kabilar) konsentrlangan 
kislotalarga chidamli, ular kimyo sanoatida, m ineral o ‘gMtlar saqlashda, 
maxsus inshootlar qurilishida ishlatiladi.
Poliefirli polim erlar 
- k o ‘p asosli kislotalarni spirtlar bilan birga 
polikon-densatsiyalab olinadi. Xomashyo zaxiralarining k o ‘pligi, nisbatan 
arzonligi, poliefir polim erlari asosidagi kom pozitsion m atenallam ing 
sanitariya-gigiyena talablariga javob berishi ulardan shishaplastiklar, nur 
o ‘tkazuvchan va rangli bezak qoplamalari, sanitariya-texnika buyumlari 
(unitaz, vanna va shu kabi), fasad uchun lok va b o 'y o q lar tayyorlash 
im konini beradi. Poliefir qorishm a va betonlari asosida su n ’iy granit, 
m arm ar va boshqa bezak toshlar olinadi. Polim erlar nordonlashtiruvchi 
konsentrlangan kislotalarga, xlor suvli va boshqa agressiv qorishmalarga 
chidamli.