Тофиг щаъыйев

   

     

                                                                                                           

1

  Бурада  сюйлянилянляри  тясдигляйян,  йени  фактларла  дягигляшдирян  вя 

эцъляндирян ян сон мютябяр тядгигатларa диггят йетирин: Ъяфярсойlu Илщами. 

Türk,  Urartu,  Alban  etnolinqvistik  uyğunluqları.  Bakı  –  2008;  Гарашарлы 

Чинэиз.  Еэей-Аралыг  дянизляри  реэионунда  абориэен  дилляр  проблеми.  Бакы, 

2008.   

 

 

 

76 

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN DÖVRLƏRİ 

 

1.  Азярбайъан  ядяби  дили  дилдахили  вя  дилхариъи  факторларын 

гаршылыглы  ялагяси  шяраитиндя  мцряккяб  инкишаф  просеси  кечяряк 

буэцнкц  сявиййяйя  чатмышдыр.  О  бцтцн  дюврляри  ейни  кейфий-

йятля  йашамамыш,  лакин  даими  йцксялян  хятт  цзря  щярякят 

етмишдир.  «Мцвафиг  дилин  йашадыьы  тарихи  просесдя  мцяййян 

мярщяляляр  айрылыр  ки,  бунлардан  щяр  бириндя  юйрянилян  дил 

яввялкиндян  вя  сонракындан  фярглянян  систем  тяшкил  едир.  Щяр 

бир беля систем мцяййян бир заманын вя мцяййян бир мцщитин 

реал цнсиййят васитяси кими, йя‘ни бу системя дахил олан ялагя вя 

мцнасибятляри  ящатя  едян  бир  бцтюв  щалында  юйрянилмялидир. 

Лакин  щямин  системлярдян  щяр  бири  юзцндян  яввялкинин 

шякилдяйишмяси  вя  сонракынын  илкин  мярщяляси  олдуьундан  о, 

юзлцйцндя,  ону  хроноложи  щямсярщяд  системлярля  баьлайан 

ганунауйьун  мцнасибятляр  айдынлашдырылмадан  шярщ  олуна 

билмяз».

1

    Ядяби  дилин  дюврляшдирилмяси  иши  бу  мярщяля-систем-

ляри  мцяййянляшдирмяк  мягсядини  изляйир.  Ядяби  дил  тарихинин 

дюврляшдирилмяси  халгын  дили  иля  тарихи,  мянявиййаты  иля  мадди 

мядяниййяти,  тяфяккцр  тярзи  иля  игтисади  щяйат  шяраити,  бядии 

дцшцнъяси  иля  ягли-зещни  сявиййяси  арасындакы  ялагяляри  мцяй-

йянляшдирмяк  кими  елми-нязяри  ящямиййятя  маликдир.  Ейни 

заманда,  бу  иш  ядяби  дилин  тарихини  юйрянмякдя  мцгайися, 

яйанилик,  асанлыг  йаратмаг  кими  методик  тяърцби  ялверишлик 

кясб  едир.  Ядяби  дил  тарихинин  дюврляшдирилмясиндя  мцхтялиф 

принсиплярдян чыхыш етмяк олар: ядяби шяхсиййят вя абидялярдян, 

тарихи  формасийа  вя  мцхтялиф  сцлалялярля  баьлы  иътимаи-сийаси 

шяраитдян,  ади  хроноложи  ардыъыллыгдан,  дилин  гурулушундакы 

инкишафдан вя с. Бу принсиплярин тяхминян щамысы (щяля цстялик 

гармагарышыглыг  –  гейри-дифференсиаллыг  принсипи)  Азярбайъан 

ядяби дили тарихинин дюврляшдирилмясиндя сынагдан кечирилмишдир. 

Тякъя  проф.  Я.Дямирчизадя  1938-ъи  илдян  1971-ъи  илядяк  5 

вариантда  дюврляшдирмя  вермиш,  щяр  дяфя  мцхтялиф  кямиййятдя 

дайанмышдыр  (алтыдан  икийя  гядяр).  Ялбяття,  ян  тякмили  сон 

дюврляшдирмядир  ки,  бурада  3  дювр  тяклиф  олунур:  1.  Азяр-

байъан  халг  дили  ясасында  ядяби  дилин  формалашыб  инкишаф  етмя 

                                                 

1

 Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. М., 1959, с. 215.    

 

77 

дюврц  (1820-ъи  иля  гядяр).  2)  Азярбайъан  милли  дили  ясасында 

ядяби  дилин  сабитляшмяси  дюврц  (1820-1920).  3)  Азярбайъан 

ядяби  дилинин  дювлят  дили  кими  йенидян  гурулмасы  вя  сосиалист 

милли дили ясасында инкишаф етмяси дюврц – Совет дюврц.

1

  

Бу тяснифат гисмян Б.Чобанзадянин бюлэцсц иля сясляшир: 1) ХВ-

ХЫХ ясрляр, 2) ХЫХ яср – 1905-ъи ил, 3) Ондан сонракы дювр. Бизъя, 

бцтцн  бу  дюврляшдирмялярдя  билаваситя  дилин  гурулушундан, 

функсионал цслубларын инкишафындан йох, тарихи-сийаси шяраитдян чыхыш 

етмишляр. 

Мярщялялярин  айрылмасында  мцяййян  яламятлярин  системи 

олмалыдыр:  ядяби  дилин  цслуби  тязащцрляринин  кямиййяти,  онларын 

гаршылыглы  мцнасибятляринин  вя  иътимаи  вязифяляринин  характери;  бу 

тязащцрлярин  ясасында  дуран  структур  вя  функсионал  яламятлярин 

сяъиййяси; ядяби дилин гурулушу, щяъм вя иътимаи функсийалары иля дилин 

гейри-ядяби тязащцрляринин мцнасибяти. 

Еля  принсипя  мцраъият  етмяк  лазымдыр  ки,  бцтцн  инкишаф  тарихи 

цчцн юрняк ола билсин. Бурада ядяби дилин мащиййятини тяшкил едян бир 

амилдян йапышмаг зяруридир. Ядяби дил, биринъи нювбядя, нормасы иля 

сяъиййялянян  сечмя  фонетик,  лексик  вя  грамматик  фактларын 

системидир. Норма ядяби дилин баш атрибутудур. Буна эюря дя ядяби 

дилин  дюврляшдирилмясиндя  башлыъа  юлчц  кими  мящз  нормайа,  онун 

тарихи  инкишафына  ясасланмаг  даща  мцнасибдир.  Ялбяття,  щяр  бир 

конкрет дилин тарихи цчцн даща спесифик юлчцнцн ола биляъяйини инкар 

етмирик.  Бир  дил  цчцн  мцнасиб  олан  бир  принсип  башга  бир  дил  цчцн 

йарамайа  биляр.  Анъаг  бизъя,  щансы  принсип  олур-олсун,  бу  вя  йа 

диэяр  дяряъядя  норма  факты  иля  щесаблашмырса,  онда  мцяййян 

нагислик цзя чыхаъагдыр.   

Ядяби  дил  халгын  интеллекти  иля  цзви  ялагядя  йашайыр,  она 

(интеллектя) хидмят едир, ейни заманда ону якс етдирир. Башга сюзля, 

норма  ядяби  дилин  сявиййясини  эюстярир.  О,  коллективин  мядяни-ягли 

мащиййяти  иля  шяртлянир.  Йени  интеллектуал  мярщялядя,  йени  иътимаи-

тарихи  пиллядя  ядяби  дил  яввялки  нормасы  иля  ону  дашыйанларын  ягли-

мядяни  цнсиййят  тялябини  юдяйя  билмир.  Буна  эюря  дя  ядяби  дилин 

инкишафыны  мящз  норманын  тякамцлц  кими  анламаг  лазымдыр. 

Норманын  ирялиляйиши  мцяййян  кямиййят  фяргляринин  топланмасы  иля 

шяртлянир. Бу кямиййят щядляри ядяби дилин тарихиндя кечид дцйцмляри 

                                                 

1

 Дямирчизадя Я. Азяри ядяби дили тарихи. Бакы, 1967, с.84. 

 

78 

йарадыр  –  мярщяля  вя  йарымдюврляр  ямяля  эялир.  Бу  кямиййят 

йыьымлары  кейфиййят  щяддиня  кечдикдя  дюврляр  йараныр.  Норма 

тяркибъя ики компонентдян ибарятдир: структур- форма компоненти 

вя  функсионал-мязмун  компоненти.  Биринъи  тяряф  дилин  гурулуш 

эюстяриъилярини  –  фонетик,  лексик,  грамматик  ъящятляри  ящатя  едир. 

Орфографик  вя  орфоепик  хцсусиййятляр  дя  бурайа  дахилдир.  Икинъи 

тяряфдя ися цслуб рянэарянэлийи, цслуби дифференсиасийадакы чевиклик вя 

йеткинлик,  щямчинин  ядяби  дилин  цнсиййят  щяъми  нязярдя  тутулур. 

Ягли-интеллектуал камиллик бу тяряфи мцшайият едир.  

2. Бу принсип цзря дюврляри тягдим етмяздян яввял Азярбайъан 

ядяби  дили  тарихи  цчцн  сяъиййяви  олан  вя  тяснифатын  апарылмасында 

нязяря  алынан  бир-ики  цмуми  мясяляни  гейд  едяк.  Ядяби  дил  юз 

инкишафында  щямишя  цмумхалг  дилини  габаглайыр,  онун  авангарды 

кими чыхыш едир. Халг дили цмумян дилдахили ганунларла баьлы олдуьу 

щалда, ядяби дил дилхариъи факторлара даща чох щяссасдыр. Ядяби дилин 

мцтящярриклийя  мейли  ядяби  норма  системиндя  йенидян  гурулма 

чевиклийиндя  юз  яксини  тапыр.  Буна  эюря  дя  халг  дилинин  вя  йа  милли 

дилин бир дюврц ядяби дилин бир нечя мярщялясини ещтива едя билир. 

ХЫХ ясрин орталарына гядяр Азярбайъан ядяби дилинин тарихи 

бядии  дилин,  поетик  нитгин  тарихиня  бярабярдир.  Бу  вязиййят 

Азярбайъанда яряб вя фарс дилляринин дювлят дили кими фяалиййят 

эюстярмяси иля баьлыдыр. Беля бир шяраитдя норманын инкишафында 

вя демяли, дюврлярин формалашмасында бядии сюзцн, бядии нитгин 

ролу  ясасдыр.  Азярбайъан  дили  функсионал  цслубларынын  йаран-

масына  бядии  цслуб  эцълц  тясир  эюстярир.  Бир  сыра  елми  абидяляр 

бядии  формада  йазылмышдыр.  Щятта  ХХ  ясрин  яввялляриндя 

публисист  цслубун  бя‘зи  голлары,  елми  цслуб  мцяййян  щалларда 

бядии цслубла ялагянин ян‘яняляриня садиг галыр.  

Азярбайъан дили тарихинин башга бир хцсусиййяти ХЫХ ясрин 

икинъи  рцбцндян  Азярбайъанын  ики  щиссяйя  айрылмасы  иля 

баьлыдыр.  Бундан  сонра  Азярбайъан  дили  ики  дювлят  яразисиндя 

фяалиййят  эюстярир.  Мцхтялиф  иътимаи-сийаси,  мядяни,  игтисади 

шяраит,  айры-айры  диллярля  ялагя  мцхтялиф  дювлят  яразиляриндя 

Азярбайъан  ядяби  дилинин  спесифик  хцсусиййятляр  газанмасыны 

шяртляндирир. ХЫХ ясрин 3-ъц рцбцндян Иран азярбайъанлыларынын 

ядяби  нормасы  шималдакындан  фяргли  мязмун  кясб  едир.  ХЫХ 

ясрин 2-ъи йарысындан дюврляшдирмядя мящз Шимали Азярбайъан-

дакы ядяби дил нязярдя тутулур.  

 

79 

Даща  башга  бир  хцсусиййят.  Азярбайъан  халг  дилинин 

тяшяккцлцндян  башлайараг  заман-заман  дювлят  дили,  елми  дил  вя 

цмумиййятля,  эениш  планда  йазылы  дил  щцгугунда  цмумян  башга 

дилляр фяалиййят эюстярдийиндян Азярбайъан ядяби дилинин шифащи голу 

даща  эениш  инкишаф  тапыр.  Йазылы-бядии  дил  юз  инкишафында  аз  вя  йа 

чох  дяряъядя  халг  йарадыъылыьы  нцмуняляринин  дилиндян  дя  даим 

гидаланмышдыр. Шифащи ядябиййатын дили ися халг дилинин ян‘янялярини 

ясрляр  бойу  мцщафизякаръасына  йашатмышдыр.  Бурада  бир  нятиъяйя 

эятирян икитяряфли тя‘сир баш верир: бир тяряфдян, шифащи ядяби дил халгын 

гядим  йарадыъылыг  нцмунялярини  юз  илкин  дил  страндартында  кянд-

кянд, шящяр-шящяр йайыр вя бу ян‘яняни нясиллярдян нясилляря верир; 

яъняби  ядяби  дилля  ящатя  олунан  халг  бюйцк  шифащи  сюз  усталары 

йетирмишдир  ки,  онлар  дярин  фялсяфи  мязмун  ифадя  едя  билян 

мцкяммял бядии дил щазырламышлар. Диэяр тяряфдян, юз дилини мящв 

олмаг тящлцкяси гаршысында эюрян халг ондан дюрд ялля йапышмыш, 

онда  юз  гящряманлыг  кечмишини,  бабаларынын  зещни  инкишафыны 

эюряряк, ондан мющкямъя тутмуш, щятта буна эюря она бир гядяр 

дя мцщафизякаръасына йанашмышдыр. Позулмаг, мящв олмаг тящлц-

кясини  бир  ъанлы  организм  кими  щисс  едян  ана  дили  юзцнц  сяфярбяр 

етмиш,  фювгялэцъля  йад  дилляря  гаршы  мцбаризя  апармышдыр. 

Йухарылардан щимайя эюрмяйян дил ашаьыларын данышыьы кими бцтцн 

дахили енержисини шифащи йашаныша вермиш, эяляъяк йазылы фцрсятя гядяр 

шифащи  ядябиййата  икигат,  цчгат  эцъ  сярф  етмишдир,  йазылы  фяалиййятя 

щазырланмышдыр.  Юз  дилинин  ясас  лцьят  фондунун  вя  грамматик 

гурулушунун  варлыьы  уьрунда  йад  дилляря  гаршы  мцбаризя  ана 

дилинин  гурулуш  системинин  сабит  сахланмасы  иля  нятиъялянмишдир. 

Бцтцн  бу  ъящятляр  нятиъясиндя  ядяби  дилин  мцхтялиф  дюврляриндяки 

норма  тяшяккцлцндя  грамматик  гурулуш  фактларынын  дифференсиал-

лашдырыъы ролу нисбятян зяифдир. Норма мцяййянляшмясиндя ян чох 

лцьят материалы, цслуби эенишляшмя вя даралмалар, жанрлара мцвафиг 

нитг тязащцрляри, койне-диалект вя с. даща ясасдыр.



 

Ədəbi  dilin  tarixini,  göründüyü  kimi,  müxtəlif  prinsiplərə 

görə  dövrləşdirmək  olar  və  müxtəlif  prinsiplər  üzrə 

                                                 



  Дюврляшмянин  цмуми  мясяляляри  иля  баьлы  эениш  мя‘лумат  цчцн  бах: 

Т.И.Гаджиев.  К  проблеме  периодизации  истории  азербайджанского 

литературного  языка.  «Лингвография,  диалектология  и  история  языка». 

Кишинев: изд. «Штинца», 1973, с. 147-172. 

 

80 

dövrləşdirmə təcrübələri də var. Ədəbi dil anlayışında, əlbəttə, 

yazı  mühüm  faktordur  ki,  bu,  nəzərə  alınmalıdır.  Eyni 

zamanda  bu  təsnifatda  xalqın  keçdiyi  təşəkkül  və  inkişaf 

mərhələləri,  bu  mərhələlərdə  cəmiyyətin  yetkinlik  dərəcəsi, 

cəmiyyətin  və  dövlətçiliyin  dilə  münasibətinin  mədəni 

təzahürü nəzərə alınmalıdır. Çünki bunların hamısının dilə və 

üslublara  təsiri  var.  Bu  baxımdan  Azərbaycan  -  türk  ədəbi 

dilinin  tarixini  iki  dövrə  ayırmaq  daha  münasibdir:  1. 

Yazıyaqədərki dövr; 2. Yazılı dövr.       

1.  Yazıyaqədərki  dövr  bütövlükdə  təşəkkül  tapmış  Azər-

baycan xalq dili tarixinin təxminən e.ə. II əsrdən eramızın VI 

əsrinə  qədərini  əhatə  edir.  Təbii  ki,  bu  dövrdə  xalqın  dövlət 

idarə  üsulunda  yaşaması,  dövlətçilik  institutları  -  saray-

aristokrat qatı, məmur-tacir təbəqəsi, ordusu olması ilə bağlı 

həm  əmr  və  fərmanların,  hökmdar-sərkərdələrin  yürüşlərini 

qeydə  alan  salnamələrin  dili  kimi  yazılı,  həm  də  elitanın 

ünsiyyət vasitəsi kimi şifahi ədəbi dil təzahürləri olmuşdur. Bu 

mülahizə süni görünməsin deyə, məsələn, daha qədim dərinliyə 

gedən  Şumer  tarixini  yada  salmaq  yetər.  E.ə.  III  min  ildə 

Şumerdə  məktəblər  işləyib,  dövlət  sənədlərini  yazıya  alan 

mirzələr-katiblər olub (hələ aşağı mədəni inkişaf səviyyəsində 

də  bütün  dövlətlərdə  mirzəlik-katiblik  sənəti  fəaliyyət 

göstərib),  hətta  Şumer  qəhrəmanlıq  dastanları  yazıya  alınıb, 

dini  şeirlər-ilahilər  deyilib  və  yazılıb.  Buna  görə 

"yazıyaqədərki  ədəbi  dil"  anlayışını  göydəndüşmə  saymaq 

olmaz  -  yazının  və  yazılı  dilin  mərhələləri  göz  qabağındadır. 

Sadəcə  "yazıyaqədərki"  ifadəsində  müəyyən  şərtilik  var. 

Birinci onu nəzərdə tuturuq ki, o dövrdən bizə yazıda heç nə 

gəlməyib.  Bu  dövr  yazı  mədəniyyətimizi  sonralar  Göy  Türk 

dövlətinin  daşlara  qazılmış  yüksək-ali  üslublu  yazılarının  - 

kitabələrinin timsalında təsəvvür edə bilərik. Orxan - Yenisey 

kitabələrinin  dili  Göy  Türk  imperiyasının  dövlət  dili  -  əbədi 

dili  olmuşdur.  Eyni  zamanda  folklor  nümunələrinin  dili,  bir 

çox  xalq  ifadə-deyimlərinin,  onomastik  vahidlərin  fonetikası, 

başqa  xalqların  yazılarında  qorunub  saxlanmış  türkizmlərin 

tarixi-müqayisəli  təhlili  vasitəsilə,  eləcə  də  sonrakı  yazılı 

dilimizin  faktlarında  görünən  və  müasir  dildə  yaşayan  qədim 

 

81 

səs uyğunluqlarının əsasında həmin dövrün xalq dili və ədəbi 

dili  haqqında  məlumatlana  bilərik.  Əlbəttə,  həmin  dövrü 

keçən  əsrə  aid  tədqiqatların  Azərbaycan  dilində  müəyyən 

etdiyi  oğuz-qıpçaq  dil  faktları  ilə  sərgilənən  dil  mənzərəsi  ilə 

təsəvvür etmək olmaz. Tədqiqat göstərir ki, bizim tanıdığımız 

oğuz-qıpçaq  elementlərindən  daha  qədimdə,  məhz  e.ə.,  məhz 

yazıyaqədərki  dövrdə  daşlaşmış  Azərbaycan  türkcəsi 

olmuşdur.  Ögey  tarixşünaslığımızın  Azərbaycanda  türkün 

erkən  tarixini  danması  ideyasının  davamı  olaraq  oğuz 

etnosuna  münasibət  də  birtərəflidir.  Azərbaycan  türkcəsinin 

oğuz  mənşəyi  qəbul  olunur.  Ancaq  oğuzların  Midiya-

Albaniya  (Azərbaycan)  ilə  bağlılığı  ən  yaxşı  halda  ilk  orta 

əsrlərin sonlarına aid edilir, ən çox da bu tarixi səlcuqlarla (XI 

əsrdən)  başlayırlar.  Halbuki  dil  faktları,  ayrı-ayrı  sözlərin 

morfonoloji təhlili, Azərbaycan şivələrinin faktlarına müraciət 

dilimizdə  oğuzcanın  çox  qədimlərə  getdiyindən  xəbər  verir. 

Azərbaycan türkcəsində oğuzca iki qat təşkil edir. Birinci qat 

eramızdan əvvələ gedən ən qədim dövrlərdən dilimizin əsasını 

təşkil  edən  fonetik,  morfoloji  xüsusiyyətlərin  və  qədim  əsas 

lüğət fondunun təşəkkülünə qədərki dövrü əhatə edir – eranın 

əvvəllərinə  kimi.  İkinci  qat  ilk  orta  əsrlərdən  yaranan,  başqa 

oğuz dilləri ilə yeni əlaqələrin nəticəsində nüfuz edən faktlarla 

qaynayıb-qarışmanın  nəticəsində  meydana  gəlir.  Bu  mərhələ 

özü  iki  səviyyədə  üzə  çıxır:  1.  Eramızın  əvvəllərindən  X-XI 

əsrlərə  qədərki  müddət.  Görünür,  "Dədə  Qorqud  kitabı"nda 

təsvir  olunan  oğuzun  oğuzla  vuruşu  məhz  bu  dövrlərin 

məhsuludur: dastandakı İc Oğuzlar yerli, Azərbaycanın qədim 

oğuzları,  Daş  oğuzlar  isə  gəlmələrdir  -  deməli,  boyların 

bəziləri  daha  qədimlərə  getsə  də,  bir  qismi  həmin  dövrlərdə 

yaranıb. Bu zaman oturaq və gəlmə oğuzların dilləri arasında 

həm canlı - dil, həm də ədəbi — nitq səviyyələrində əlaqə olub; 

2.  XII-XV  əsrlər  arası.  Bu  zaman  azərbaycanlıların  başqa 

oğuz  dilləri  ilə  əlaqəsi  yalnız  ədəbi-yazılı  səviyyədə  gedib. 

Müasir dildə ən qədim oğuz qatı fonetik faktlarda daha güclü 

qalır.  Hətta  bu  fonetik  təkamül  bəzən  leksik-semantik 

qavrayışla nəticələnir. Məsələn, devirmək və çevirmək, dönmək 

və  çönmək  sözləri  indi  sinonim  kimi  götürülür.  Halbuki 

 

82 

burada adi d-ç məxrəc ayrılması baş vermişdir - dialektlərdəki 

diş-çiş, düş-tüş-çüş misallarını xatırlayın. 

Qədim oğuz qatına aparan bir neçə fonetik hadisə. 

Ç  -  s:  çis-sis.  Çiskin,  çiləmək  (damcı)  sözlərinin  kökü  çi 

(şeh,  nəm)  orta  əsrlərə  qədər  Azərbaycan  oğuzcasında 

müstəqil  işlənib:...  ol  düzülmüş  incilər  Sübhdəm  vəqtündə 

düşmüş  çimi,  ya  dürdənmidür  (Nəsimi).  Müasir  dilimizdəki 

islanmaq  felinin  kökü  is  -  çi-nin  metatezasıdır  -  ç-s  baş 

vermişdir. 

Ş - s:

 qas (qaş), das (daş), asıx (aşıq) (Cəbrayıl, Sirik kənd 

şivəsi). Ayrı-ayrı sözlərdə: şillə-sillə, şunqar-sünqar, Şəki-Saki, 

Şabran-Sabiran. 

Ç - ş:

 çaĢqın-ĢaĢqın. Əslində bunların hamısı ç-t-ş-s silsilə 

inkişafının  müxtəlif  mərhələlərdə  işlək  olmuş  təzahürlərinin 

qalığıdır. 

D  -  z  -  y.

  M.  Kaşğarinin  göstərdiyi  bu  səs  uyğunluğu 

Cəbrayılın  Sirik  şivəsində  sistem  təşkil  edir:  zan-yan,  zaxsı-

yaxsı.  Azıx  (ayı)  mağarasının  adında  aydın  qorunub  saxlan-

mışdır.  Həmçinin:  addım  –  adaq-azaq-ayaq.  D  -  z  məxrəc 

əlaqəsi  türk  antropoloji  genində  haradasa  gizlənib,  müasir 

şivələrimizdə  birdən  iki  alınma  sözdə  zühur  edir:  muraz-

murad,  məzə-mədə.  İndi  dilimizdəki  adına  (cümə  axşamı) 

sözünün  tarixən  (məs,  DQK-da)  ayna  şəklində  işlənməsi  də 

qədim  d-y  əlaqəsinin  şahididir.  Hesab  etmək  olar  ki,  belə 

qədim 

türk 

səs 

qanunlarına  "uyan"  sözlər  ən  qədim  alınmalardandır.  Bəzən 

qədim  nadir  dil  hadisəsi  alınma  sözdə  məharətlə  gizlənir. 

Məsələn, vərdiş Cəbrayıl şivəsində vərgiş şəklində işlənir. D - g

 

uyğunluğu ilk baxışda təbii görünmür. Ancaq məxrəc keçidləri 

(g-k-c-t-d)  g-d  əlaqəsini  adiləşdirir.  Yaxud  qax-  və  çax- 

şəkilçilərində  geneoloji  ümumilik  görən  müəllif

1

  yuxarıdakı 

keçidi qalın məxrəcə köçürmüş olur: q/g-d/k-d/t-c/ç. 

C  -  y

.  M.Kaşğariyə  və  başqa  mənbələrə  əsaslanan 

tarixçilər  yabqu/cabqu  titul  sözünü  (xaqandan  sonra  ikinci 

ünvan)  eyni  möhür-əlamət  kimi  tanıyırlar.  Bu  səs  uyğunluğu 

                                                 

1

 Радлов В. В. Опыть словаря тюркских наречий. Т. I, ч. I, с. 116. 

 

83 

donmuş halda, sözün leksik-semantik içinin sabit örtüyü kimi 

bu  gün  də  görünür:  cırmaq  (cırıq,  cızmaq,  curum,  cığır...)  - 

yarmaq (yarıq, yırtıq, yarğan). Toponimik ədəbiyyatlarda Car 

kəndini  (Zaqatala)  yer  sözü  ilə  bağlayırlar.  Biləcər 

toponimindəki  -cər  hissəsi  də  o  kökdəndir:  bilə  (bala 

"kiçik")+cər(yer). 

C - z

: zan-can (Cəbrayıl, Sirik şivəsi), Car (Zaqatala) - Zar 

(Kəlbəcər).  Müasir  dilimizdə:  əmcək-əmzik,  damcılamaq-

damızmaq/damzımaq.  

D - y: dərə-yarğan. 

D  -  c:  dırnaq-cırmaq(lamaq)-caynaq.  Bu  səs  uyğunluqları 

d-z-y-c  inkişaf  xəttidir:  dərə-dərin-yarıq-cırıq-cızıq,  yer-cər-

zar.  

Cənub  şivələrimizdəki  ts  afrikatı  mürəkkəb  səslərin 

bolluğu  dövrünün  yadigarıdır  və  suvar  dilinin  təsiri  də  sayıla 

bilər:  tsay  (çay),  tsimən  (çəmən).  Həmçinin  tarixən:  Tsitsək 

(Çiçək - Xəzər hökmdarının qızının adı). Bu gün muncuq kimi 

işlənən  sözdəki  b  -  m  (boyun  başqa  türkcələrdə  moyun)  bən-

mən,  bunu-munu  örnəklərindəki  dövrün  yox,  daha  qədim 

tarixin  faktıdır.  Orta  əsrlər  dilimizdə  ən  qədim  türkcəyə 

məxsus  l-ş  hadisəsi  müşahidə  edilmir.  Deməli,  bələk-beşik, 

dəlik-deşik nümunələrindəki l - nın ş - ya, yaxud ş - nın l - ya 

keçməsi  e.ə.-in  dil  faktı  olmalıdır  -çuvaşca  müqayisə  et:  çul  - 

daş.  Yaxud  şivələrimizdə  işlənən  kərtmək/çərtmək  [kəsmək] 

sözlərindəki  k  -  ç  uyğunluğu  yeni  oğuz  qatına  düşmür,  M. 

Kaşğarinin göstərdiyi oğuz faktları ilə izah oluna bilmir. Ayrı-

ayrı  tarixi  və  müasir  söz-toponimlərdə  qədim,  yazıyaqədərki 

türkcəmizin  leksikasını  görürük.  Midiya  tayfası  mak-maq-

mağ-bük  (m-b)  əsasında  Midiyanın  adı  Makta  və  bu  gün 

Naxçıvanda Maxta kəndi

1

; Alban sözü də həmin qədim leksik 

nümunələrdəndir:  buryatca  albanay  şaman  termini  kimi 

sehrkar, cadulu (ruh) - həmin şaman adəti bizim Albaniyada 

                                                 

1

  Древнетюркский  словарь.  Л.,  1969,  с  132-335;  E.  İ.  Əzizov.  Azərbaycan 

dialektlərinin  etnik  tərkiblərinə  dair.  ―Türk  dillərinin  quruluşu  və  tarixi‖ 

toplusu, B., 1983, s. 72.  

 

84 

da  olub

2

.  Qədim  Azərbaycan  dövlətləri  Albaniya,  Atropaten 

və  Ağvan  adları  da  türkcə  etimolojiləşir:  al  (uca)+ban  (yer, 

məkan),  atar  (dağlıq,  yüksəklik)

1

+patin  (elamca:  məkan, 

vətən)

2

,  ağ  (yüksək)+van  (məkan).  Bu  adlar  Azərbaycanın 

bugünkü  toponimlərində  yaşayır:  Alpan,  Alpout,  Adur 

(Qubada  kənd  adları),  Ağvanlar  (Şəkidə  məhəllə  adı). 

Maraqlıdır  ki,  başqa  qədim  Azərbaycan  dövləti  Arran  adı 

düzənlik,  ovalıq  mənası  ilə  bağlanır:  bu  gün  dilimizdə  aran 

sözü  yaylaq  sözünün  antonimi,  qışlaq  sözünün  sinonimi  kimi