Tofiq quliyev

düşmək, acığı tutmaq və s.  
 
Fel  komponenti  məchul  növdə  işlənən  idiomatik 
ifadələr  nisbətən  azdır:  alnına  yazılmaq,  bəxti  kəsilmək, 
nəsli kəsilmək, ürəyi əzilmək, evi yarılmaq və s. 
 
Azərbaycan  dilində  felin  qayıdış  növündə  işlənən 
idiomatik  ifadələrə  tez-tez  rast  gəlirik:  ağzından  horra 
tökülmək, beli bükülmək, beli qırılmaq, göylərə çəkilmək, 
könlü  atlanmaq,  qolları  boşalmaq,  ağzı  açılmaq,  ağzı 
əyilmək,  nəfəsi  qaralmaq,  ucu  açılmaq,  ürəyi  atlanmaq, 
ürəyi qırılmaq və s.  
 
İdiomatik ifadələrin fel komponenti həm təsirli, həm 
də təsirsiz fellərlə formalaşır: qan ağlamaq, qan eyləmək, 
quyruq  bulamaq,  qulluğunda  durmaq,  oda  düşmək,  baş 

---

 
109 
vurmaq,  özünü  yığışdırmaq,  payını  almaq,  ayrı  düşmək, 
səsini  kəsmək,  ah  çəkmək,  tükləri  biz-biz  olmaq,  ürəyinə 
danmaq, başa düşmək, üzünə ağ olmaq, üzünə qayıtmaq, 
yerə girmək, yolunu azmaq, yola vermək və s. 
 
İngilis və Azərbaycan dillərində həm komponentlərin 
ifadə vasitələri, həm də struktur rəngarəngliyi baxımından 
ismi  idiomatik  ifadələr  diqqəti  cəlb  edir.  İsmi  idiomatik 
ifadələrin  komponentlərinin  əsasında  ad  durur.  Belə 
birləşmələrdə  isim  təyin  olunan  komponent  kimi 
işlənərək,  qrammatik  mərkəz  kimi  öz  ətrafına  təyinedici 
sözləri  toplayır.  İsmi  idiomatik  ifadələrin  ümumi 
məzmunu  cümlədə  tutduğu  mövqedən  asılı  olaraq  dəyişə 
bilir.  Bu  aspekti  nəzərə  aldıqda  adyektiv  və  adverbial 
birləşmə kimi qiymətləndirilən ifadələri də ismi idiomatik 
ifadələr saymaq olar. 
 
Hər iki dildə ismi idiomatik ifadələrin komponentləri 
adlardan  təşkil  olunur,  onların  struktur-qrammatik 
mərkəzində  isim  durur.  İngilis  və  Azərbaycan  dillərində 
ismi  idiomatik  ifadələr  aşağıdakı  modellər  üzrə 
formalaşmışdır: 

---

 
110 
 
a)  “sifət  +  isim”  (“adjective  +  noun”)  modeli  üzrə. 
Dilçilik  ədəbiyyatında  bu  modellər  əsasında  yaranmış 
idiomatik  ifadələr  “sabit  epitetlər”  adlandırılır  və  qeyd 
olunur  ki,  belə  ifadələrin  mənası  onların  yalnız 
komponentlərinin biri  – epitetləri ilə yox, bütün ifadə ilə 
birlikdə  meydana  çıxır:  ing.  a  clear  head  (“aydın 
təfəkkürlü”),  a  cool  head  (“soyuqqanlı”),  wise  head 
(“ağıllı baş”), hot head (“beyni qan”), a long face (“məyus 
üz”),  pudding  face  (“küt  sifət”),  pretty  face  (“bəzədilmiş 
sifət // üz”), hidden hand (“gizli təsir”), fishy eyes (“donuq 
baxış”),  a  private  eye  (“şəxsi  detektiv”),  grey  hair 
(“qocalıq”),  evil  eye  (“bəd  nəzər”),  wet  behind  the  ears 
(“ağzından  süd  iyi  gələn”),  a  blind  hand  (“cızma-qara 
yazı”),  a  wooden  head  (“kütbeyin”),  a  fresh  hand 
(“təcrübəsiz”); azərb. əyri baxış, qızıl qan, qızıl əl, yüngül 
əxlaq, yumşaq ürək, dumanlı beyin, ala göz, boş baş və s. 
 
Azərbaycan  dilində  komponentləri  inversiyaya 
uğramış  xüsusi  ifadələr  –  poetik  konstruksiyalar  da 
müşahidə edilir. Belə birləşmələrin obrazlılığı, məcaziliyi 
onların  idioma  çevrilməsinə  səbəb  olmuşdur.  Ləbi  şəkər, 

---

 
111 
dodağı  qaymaq,  dişləri  dür,  saçları  siyah  tipli  idiomatik 
ifadələrin  tərəflərinin  inversiyasından  başqa,  birinci 
komponentin  (ismin)  mənsubiyyət  şəkilçısı  qəbul  etməsi 
də  onların  ekspressivliyinin  artmasına  xidmət  edir.  Belə 
poetik  idiomlardan  Azərbaycan  klassik  şeir  dilində  geniş 
istifadə olunmuşdur: “Düşdü yenə dəli könlüm gözlərinin