Tofiq quliyev

əli aşağı və s. 
ç)  komponenti  say  ilə  ifadə  olunmuş  idiomatik  ifadələr: 
ing.  have  two  left  hands  (“ağır”  –  ləng  adam  haqqında), 
first  hand  (“birinci  əl”),  two  heads  are  better  than  one, 
four  eyes  see  more  than  two  (“ağıl  ağıldan  üstündür”), 
bear  (carry  or  have)  two  faces  under  one  hood  (“ikiüzlü 
olmaq”)  və  s.;  azərb.  birdə  alacağı  yox,  beşdə  verəcəyi; 
yeddi arxa dönəni; bir deyənin olunca, min yeyənin olsun; 
qırx quldur və s. 
Feli  idiomatik  ifadələr.  Dünya  dillərinin  əksəriyyətində 
olduğu  kimi,  ingilis  və  Azərbaycan  dillərində  də  feli 
idiomatik  ifadələr  ismi  idiomatik  ifadələrə  nisbətən  daha 
çoxdur.  Fikri  bütün  incəliklərinə  qədər  obrazlı,  həm  də 
emosional və yığcam şəkildə ifadə etməkdə feli idiomatik 
birləşmələrin  rolu  böyükdür.  Adi  vəziyyətdə  heç  bir 
ekspressivliyə,  ifadəliliyə  malik  olmayan  sözlər  işləndiyi 

---

 
115 
yeni  idiomatik  birləşmədə  başqa  məna  kəsb  edir  və 
nəticədə təsirli ifadə vasitələrinə çevrilir. 
İngilis dilində feli idiomatik birləşmələrnin yaranmasında 
to  be  və  to  have  felləri  mühüm  rol  oynayır.  Bir  neçə 
nümunə gətirək:  to be at the end of one’s rope (“çıxılmaz 
vəziyyətdə  olmaq”)  –  I’m  at the  end  of  my  rope.  I  don’t 
see any way out just at present. I’ve sent for my father and 
my  lawyer...  (Th.Dreiser)  “Mən  çıxılmaz  vəziyyətdəyəm. 
Mən hal-hazırda heç bir çıxış yolu görmürəm. Mən atamın 
və  vəkilimin  dalınca  göndərmişəm”;  to  be  a  chip  of  the 
old block (“öz qohumlarından birinə çox oxşamaq”) – I’m 
beginning to understand why your grandfather left you his 
money. You’re a chip of the old block, Sophia (A.Christie) 
“Babanın  öz  pulunu  nəyə  görə  sənin  üçün  qoyduğunu 
başa 
düşməyə 
başlayıram. 
Sofiya, 
sən 
onun 
qohumlarından birinə çox oxşayırsan” (A.Kristi);  to have 
somebody  in  one’s  pocket  (“kimisə  özündən  asılı 
vəziyyətdə  saxlamaq”)  –  He  put  Vic  Oliver  in  charge  of 
the machine-shop, and old Sam Doubleday in the foundry; 
and  both  Oliver  and  Doubleday  were  in  his  pocket 

---

 
116 
(A.Cronin)  “O,  Vik  Oliverə  maşın  sexini,  qoca  Səm 
Dabldeyə isə tökmə sexini idarə etməyi tapşırmışdı. Həm 
Oliver,  hım  də  Dabldey  artıq  ondan  asılı  vəziyyətdə  idi” 
(A.Kronin). 
Feli idiomatik ifadələrin qrammatik quruluşu hər bir dilin 
daxili 
qanunauyğunluqlarına 
müvafiq 
şəkildə 
formalaşdığından onların tərkibindəki sözlərin sıralanması 
və  felin  mövqeyi  də  müxtəlif  olur.  Məsələn,  to  fall  on 
one’s  feet  (“ayağına  düşüb  yalvarmaq”),  to  twist  smb 
round  one’s  little  finger  (“barmağına  dolamaq”),  to  put 
one’s finger into smb’s pie (“başqasının işinə qarışmaq”), 
to find one’s feet (“həyatda özünə yer tapmaq”), to give a 
leg  up  to  smb.  (“kiməsə  çətinlikdən  çıxmaq  üçün  kömək 
etmək”),  to  throw  oneself    into  smb’s  arms    (“kimdənsə 
ümid  gözləmək”),  to  keep  hands  in  pocket  (“tənbəllik 
etmək”),  to  think  no  small  beer  of  (“özü  və  ya  başqası 
haqqında  yüksək  fikirdə  olmaq”),  to  be  out  of  elbows  
(“kasıblamaq”),  to  thread  on    smb.’s  neck  (“üstündə  yük 
olmaq”). 

---

 
117 
İngilis  və  Azərbaycan  dillərində  idiomatik  ifadələrin 
işlənmə tarixi çox qədim olduğuna görə onlarda müxtəlif 
struktur  dəyişiklikləri  baş  vermişdir.  Lakin  elə  idiomatik 
ifadələr də vardır ki, onların komponentləri arasına heç bir 
söz  əlavə  etmək  mümkün  olmur.  Məsələn,  ingilis 
dilindəki  Lares  and  Penates  (“ocaq,  ev  rahatlığı”) 
idiomunu very lares and penates şəklində işlətmək olmaz. 
Həmçinin  a  ladies’  man  ifadəsi  əvəzinə  a  gentlemen’s 
woman  və  lady  luck  ifadəsi  əvəzinə  man  luck  ifadəsi 
işlədilə bilməz. Eləcə də Azərbaycan dilində işlənən qulaq 
asmaq,  başa  düşmək  idiomlarına  heç  bir  struktur 
dəyişikliyi etmək mümkün deyildir.  
Bəzi  hallarda  müəyyən  idiomatik  ifadələrə  dəqiqləşdirici 
söz əlavə etmək mümkündür: to learn one’s lesson (“ibrət 
götürmək”)  –  to  learn  good  lesson  from  something  (“bir 
şeydən ibrət almaq”).  
Bir  sıra  idiomatik  ifadələrin  tərkibində  bu  və  ya  digər 
komponent  yaxınmənalı  və  ya  sinonim  sözlərlə  əvəzlənə 
bilər.  Müq.  et:  ing.  to  hold  one’s  tongue  -  to  hold  one’s 
long (beautiful, sharp, bitter) tongue, with all one’s heart 

---

 
118 
- with all one’s soul; azərb. belini qırmaq (sındırmaq), əl-
ayağına düşmək (tökülmək), əlinə fürsət düşmək (keçmək), 
özünü  tülkülüyə  qoymaq  (vurmaq),  yel  olub  yanından 
keçmək (ötmək).  
Bəzi  idiomatik  ifadələrin  qısaldılmış  formalarına  da  rast 
gəlmək olar. Məsələn, a friend in need is a friend indeed 
(“Dost  dar  gündə  tanınar”)  -  A  friend  in  need  (hərfən: 
“müəmmalı  dost”).  Belə  ixtisarlar,  nümunədən  də 
göründüyü  kimi,  ifadənin  mənasının  dəyişməsinə  gətirib 
çıxara bilər. Azərbaycan dilindəki göydən zənbillə düşmək 
– göydən düşmək, adını göyə qaldırmaq, adını qaldırmaq, 
suya  baş  vurmaq  (“suya  girmək  /  atılmaq”),  baş  vurmaq 
(“harayasa  getmək  /  baş  çəkmək”)  ifadələri  də  bu 
qəbildəndir.  
Hər  iki  dildə  əksər  idiomatik  ifadələr  üçün  söz  sırasının 
sabitliyi  səciyyəvidir.  Lakin  bəzi  hallarda  bu  sıra  pozula 
da  bilər.  Bu  pozulma  isə  idiomatik  ifadələrin 
özünəməxsusluğundan  irəli  gəlir.  Bunu  ingilis  dilindən 
gətirilmiş  aşağıdakı  nümunələrdə  görmək  olar:  a  lay 
figure mannequin – the figure lay, to look full in the face 

---

 
119 
of  somebody  –  to  look  full  in  somebody’s  face. 
Azərbaycan  dilində  müəyyən  ifadələrin  tərkibindəki 
leksik  vahidlərin  yerini  dəyişdikdə  onların  mənası 
tamamilə dəyişir: alt-üst evi olmaq (“dəbdəbəli, zəngin evi 
olmaq”)  –  evi  alt-üst  olmaq  (“evi  dağılmaq,  sökülmək”) 
və s. 
İngilis  və  Azərbaycan  dillərində  idiomatik  ifadələrin 
komponentlərinin  sabit  qrammatik  formaya  malik  olması 
onların əsas əlamətlərindəndir. İdiomatik ifadənin hər bir 
üzvünün  dəyişməz  və  müəyyən  qrammatik  forması  olur. 
Məsələn,  kəmiyyət  şəkilçilərini  bir-biri  ilə  əvəz  etmək 
mümkün  olmur.  Lakin  müəyyən  hallarda  idiomatik 
ifadələrdə qrammatik variantlıq müşahidə edilir. Məsələn, 
ing. to gather up the thread(s) (“hər hansı bir işi yenidən 
başlamaq”),  to  get  into  deep  water(s)  (“çətin  vəziyyətə 
düşmək”);  azərb.  gözü  (gözləri)  gülmək,  gözün  üstə 
(üstündə), əlində yağ daşsa (da), əl (əlini) saxlamaq.  
İngilis  və  Azərbaycan  dillərində  idiomatik  ifadələrin 
strukturunda olan ümumi cəhətlərdən biri də onların iki və 
daha çox leksik vahidlərdən ibarət olmasıdır.  

---

 
120 
İkikomponentli  idiomatik  ifadələr:  ing.  the  bottom  line: 
(“son nəticə”), black foot (“elçi”), Honest to God! (“Allah 
görür!”),  vicious  circle  (“tilsim,  çıxılmaz  vəziyyət”), 
apple  of  discord  (“nifaqa  səbəb  olan  şey”)  və  s.;  azərb. 
ağzı qızışmaq, ev yıxmaq, qol qoymaq, oduna yanmaq, acı 
söz, açıq ürək, şirin xəyal, döşünə döymək, özünə gəlmək 
və s. 
Üç  və  daha  artıq  komponentdən  ibarət  ifadələr:  ing.  to 
cock  one’s  nose  (“burnunu  yuxarı  tutmaq”),  to  see 
through  somebody  (“iç  üzünü  görmək”),  to  get  down  to 
earth  (“göydən  yerə  enmək”),  have  something  in  one’s 
blood  (“varis  olmaq”),  to  be  or  not  to  be  (“olum  ya 
ölüm”), to foam at the mouth (“ağzı köpüklənə-köpüklənə 
sübut etmək”) və s.; azərb. qəlbinə şeytan qirmək, sözünü 
qəribliyə  salmaq,  ürəyinə  yara  vurmaq,  göyün  yeddincı 
qatı,  yaman  yerdə  axşamlamaq,  Araz  aşığından,  Kür 
topuğundan,  nəfəsi  gedib  gəlməmək,  yer  üzündən  nəslini 
kəsmək,  ürəyi  od  tutub  yanmaq,  Əlinin  papağını  Vəlinin 
başına, Vəlinin papağını Əlinin başına qoymaq və s.                                  
 

---

 
121