Tofiq quliyev

dalamaq  vahidinin  it  kimi  dalayan  mənasına  müvafiq 

---

 
124 
gəlir.  Verilmiş  nümunə  və  misallar  göstərir  ki,  istər 
ingilis,  istərsə  də  Azərbaycan  dilində  idiomlarda 
komponentlərin  həm  sayı,  həm  semantikası,  həm  də 
aralarındakı  semantik  əlaqələr  birləşmənin  mənasının 
formalaşmasına  təsir  göstərir.  Bu  baxımdan  idiomun 
mənasının  onun  komponentlərinin  leksik  mənası  ilə 
qarşılaşdırılması  məsələsinin  araşdırılması  idiomların 
semantik  xüsusiyyətlərini  öyrənməkdə  özünəməxsus 
əhəmiyyət daşıyır.  
 
Azərbaycan  dilində  də  it  kimi  dalamaq  //  it  kimi 
tutmaq //  it kimi qapmaq idiomunun qeyd olunmuş hər üç 
variantı  işlənir  və  onlar  mənaca  adekvat  sayılır. 
Azərbaycan dilində quduz (qudurmuş) it kimi dalamaq // 
quduz  (qudurmuş)  it  kimi  tutmaq  //  quduz  (qudurmuş)  it 
kimi qapmaq idiomları da işləkdir. 
 
N.Seyidəliyev it kimi dalamaq (tutmaq) ifadəsini “acı 
söz  demək,  hamını  acılamaq,  təhqir  etmək,  sancmaq” 
mənasında  izah  edir  və  ona  dair  “Qaçaq  Nəbi” 
dastanından  aşağıdakı  misalı  verir:  Şəkəri  kəndlərində 
bunlar adamları it kimi dalayır [167, 272]. 

---

 
125 
 
Azərbaycan dilində dalamaq feli əsasən “ətə toxunub 
gicitmək,  yandırmaq”  mənasında  işlənir.  Bu  sözün 
“qapmaq,  dişləmək”  mənası  da  vardır  (heyvanlara  aid). 
Quduz  canavar  kimi  dalamaq;  “Bir  qaydadır,  qaçaq-
quldur otlaqları talayır; Quduz itlər ötüb-keçən yolçuları 
dalayır”  (O.Sarıvəlli).  Dalamaq  feli  qudurmuş  it  kimi 
sözləri  ilə  işləndikdə  məcazi  mənada  “acı  söz  söyləmək, 
sancmaq,  acıtmaq”  mənalarını  verir:  Sən  bilirsən, 
Güldəstə,  o  arvad  qudurmuş  it  kimi  məni  dalayır 
(N.Vəzirov).  
 
Dalamaq  felinin  it  ismi  ilə  bir  işlənməsi  nəticəsində 
yaranmış idiomlardakı mənanın qapmaq, tutmaq fellərinin 
mənası  ilə  tam  üst-üstə  düşdüyü  fikrini  irəli  sürmək 
olmaz.  İzahlı  lüğətdə  verilən  şərhdən  göründüyü  kimi, 
dalamaq  feli  quduz  heyvanlar  haqqında  olan  ifadələrdə 
işlədilir.  İtin  quduzlaşması  onun  təhlükəli  heyvana 
çevrilməsidir. Quduz itin insanı qapması təhlükəli fəsadlar 
törədir.  
 
Qapmaq 
və 
dalamaq 
fellərinin 
semantik 
yaxınlaşmasının,  bir-birini  əvəz  etməsinin,  dalamaq 

---

 
126 
felinin quduz heyvanlar haqqında birləşmələrdə işlənməsi 
də, görünür, bununla bağlıdır. “Qaçaq Nəbi” dastanındakı 
“...  bunlar  adamları  it  kimi  dalayır”  ifadəsində  quduz, 
qudurmuş  sözünün  işlənməməsi  dildə  qənaət  prinsipi  ilə 
bağlıdır.  Bu  cümlədə  dalamaq  felinin  işlənməsi  quduz, 
qudurmuş  sözünün  bərpasına  əsas  verir:  quduz  it  kimi 
dalayır; qudurmuş it kimi dalayır.     
 
Qeyd  edilən  it  kimi  dalamaq,  it  kimi  qapmaq  və  it 
kimi 
tutmaq 
idiomatik 
ifadələrindən 
birincisi 
semantikasına  görə  digər  ikisindən  fərqlənir.  Onu 
“sancmaq”,  “acılamaq”,  “acı  söz  demək”  kimi  izahı 
düzgün deyildir. Bu idiomun semantikası “təhqir etmək”, 
“hərləmək”,  “ləkələmək”,  “böhtan  atmaq”  mənalarına 
uyğun  gəlir.  Azərbaycan  dilində  quduz  köpəyə  (itə) 
dönmək,  itə  dönmək  vahidləri  də  formalaşmışdır. 
N.Seyidəliyev quduz köpəyə (itə) dönmək idiomunu “bərk 
hirslənmək, hamını acılamaq” kimi izah edir: “Vəzirin qızı