1-Ta’rif. to‘plamning istalgan qism to‘plami binar munosabat deyiladi. Binar munosabatlar lotin alfavitining bosh harflari P, K, R, S… bilan belgilanadi.
Boshqacha aytganda, X to’plam elementlari orasidagi munosabat deb R = (X×X,Gr) juftlikka aytiladi, bu yerda GR⊂X×X.
Agar X to’plamda berilgan R munosabatda a∈X elementga b∈Xelement mos kelsa, «aelement b element bilanR munosabatda» deyiladi va aRb deb yoziladi, bu yerda (a; b)∈GR.
Xususiy holda teng to’plamlar orasidagi moslik X to’plam elementlari orasidagi binar munosabat deyiladi. X odamlar to’plami bo’lsa, unda «do’st bo’lmoq», «bitta shaharda yashamoq», «qarindosh bo’lmoq» kabi munosabatlar bo’ladi. Sonlar orasida «teng», «katta», «kichik», «karrali», «katta emas», «bo’luvchisi» va h. k. munosabatlar, geometrik shakllar to’plamida «tengdoshlik», «parallellik», «perpendikularlik» va boshqa mu- nosabatlar haqida gapirish mumkin.
Matematikada binar munosabatlar , , , , , kabi belgilar orqali berilgan.
Z butun sonlar to’plamida aRb ⇔ m | (a - b) munosabatni qaraylik. Ma’lumki, a va b butun sonlarini m natural soniga bo‘lishda bir xil r (0 <r ≤m) qoldiq hosil bo‘lsa, a va b sonlari m modul bo‘yicha taqqoslanadigan (teng qoldiqli) sonlar deyiladi va a ≡b (mod m) ko‘rinishda belgilanadi. a soni b soniga m modul bo‘yicha taqqoslanishini ifodalovchi a≡b (mod m) bog‘lanish taqqoslama deb o‘qiladi.
Masalan: 27 =5 ×5 +2, 12 =5 ×2+2 bo‘lgani uchun 27 ≡ 12(mod 5).
Yoki, agar m = 7 bo’lsa, 1 ≡ 15 (mod 7) bo’ladi.
Shu narsa ma’lumki, a ≡b (mod m) taqqoslama a - b ayirma m ga qoldiqsiz bo‘lingandagina o‘rinli bo‘ladi.
E’tibor beringki, m = 7 bo’lsa, 7 modul bo’yicha taqqoslanadigan butun sonlarninig umumiy ko’rinishi -1 + 7k shaklda bo’ladi, bu yerda k = 0, ± 1, ± 2,. , ..1
2. To’plamdagi munosabatning grafi va grafigi.
Munosabatlarni graflar yordamida ko‘rgazmali tasvirlash mumkin. Masalan: to‘plam elementlari uchun «karrali» munosabatini ko‘ramiz va uning grafini chizamiz (16-chizma). 18 soni 3 ga karrali, 18 soni 6 ga karrali, 18 soni 9 ga karrali va hokazo. to‘plamdagi ixtiyoriy son o‘z-o‘ziga karrali bo‘lgani uchun oxiri ustma-ust tushadigan strelkalar mavjud. Bunday strelkalar sirtmoqlar deyiladi.
M unosabat grafi chekli to’plamlar uchun quyidagicha chiziladi: to’plam elementlari nuqtalar bilan belgilanadi, mos elementlar strelkalar bilan tutashtiriladi. Masalan, X = {3; 4; 5; 6; 7; 8; 9} to’plam elementlari orasida P: «x > y» munosabat berilgan.
U quyidagi juftliklar to’plami orqali
ifoda qilinadi:
G={(4; 3), (5; 3), (5; 4), (6; 3), (6; 4), (6; 5), (7; 3), (7; 4), (7; 5), (7; 6), (8; 3), (8; 4), (8; 5), (8; 6), (8; 7), (9; 3), (9; 4), (9; 5), (9; 6), (9; 7)}.
Uning grafi I.14-rasmdagi ko’rinishda bo’ladi. Yoki Y= {2; 4; 5; 6; 8} to’plamda Q: «x soni ysoniga karrali» («x⋮y») munosabati berilgan bo’lsin. Munosabat grafida birinchisi ikkinchisiga karrali sonlar juftligidan iborat bo’ladi. G= {(2; 2), (4; 2), (4; 4), (5; 5), (6; 2), (6; 6), (8; 2), (8; 4), (8; 8)} munosabat grafida (2; 2) juftlikni ko’rsatuvchi strelkaning boshi ham, oxiri ham bitta nuqtada bo’ladi, bunday strelkani «halqa» deb ataymiz. Munosabat grafi I.15-rasmdagi kabi chiziladi:
Dostları ilə paylaş: |
