Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rəyçi: Nəsiman Yaqublu Tarix üzrə elmlər doktoru
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ РЕЗЮМЕ
- Rəyçi: Razim Məmmədov, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
- YUSİF BALASAQUNLUNUN “QUTADĞU-BİLİG” POEMASI BİR SİYASƏTNAMƏ KİMİ Açar sözlər
|
ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı, 2005. 2. Cabbarov F. H. Z. A. Tağıyevin qız məktəbinin tarixindən. Bakı, 2011. 3. Fərhadov Ə. “Aləmi-nisvan”da doğan bir şəfəq”//Nəsib bəy Yusifbəyli – milli istiqlal və dövlətçilik mücahidi. Bakı, 2013. 4. Mirzə Bala. Kadınlara hürriyet / Azərbaycan, Yıl 3, sayı 12(34), Ankara, 1954, mart. 5. Mehmetzade M. Milli Azerbaycan hareketi. Ankara, 1991. 6. Rəsulzadə M. Ə. Əsrimizin Səyavuşu. Bakı, 1991. 7. Veliyev A. Azerbaycan Siyasi Düşüncü Tarihi ve Mirza Bala Mehmetzade. İstanbul, 2006. 8. Yaqublu N. Azərbaycan mühacirət irsi. Bakı, 2011. ILAHA KHANTAMIROVA LIBERTY FOR WOMEN SUMMARY The life and activity of Mirza Bala Mahammadzada, the representative of emigration period have significance for learning Azerbaijan history. Nowdays, his works written in various subjects can be accepted as a valuable source. The article has been written on the basis of scientific research named “Liberty for women”, some issues as the freedom, education, struggle of women were noted in this article. Also, modern period scientific literature were used in this article.
Изучение жизни и творчества известного мыслителья и журналиста Азербайджана периода эмиграции Мирза Бала Мамедзаде представляет собой большую ценность в изучении истории страны. Его труды, написанные на различные темы, считаются достаточно ценными источниками. Статья, написанная на основе труда М.Б Мамедзаде "Свобода женщинам", затрагивает такие темы как свобода женщин, образование, их борьбу. В написании статьи также использована современная литература. Rəyçi: Nəsiman Yaqublu Tarix üzrə elmlər doktoru Filologiya məsələləri – №02, 2015
335 S.R.SƏMƏDOVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti senuber_samedova@mail.ru MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİ ROMAN JANRINDA TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİN BƏDİİ TƏSVİRİ Açar sözlər: Hüseynbala Mirələmov, Elçin Hüseynbəyli, Şah Abbas, Nadir Şah, tarixi roman Ключевые слова: Гусейнбала Миралемов, Эльчин Гусейнбайли, Надир Шах, исторический роман
historical
Tarixi hadisələrə, şəxsiyyətlərə, onların həyat və fəaliyyətlərinə müraciət edərkən hər bi ryazıçı qarşısına müəyyən məqsəd qoyur. Bir qism yazıçılar bu mövzuya müraciət etməklə, tarixin müəyyən qaranlıq səhifələrini açmaq, tarixi hadisələrin iştirakçısı olmuş görkəmli şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətlərində öyrənilməmiş faktları üzə çıxarmaq məqsədi güdürlər. Digər bir qism yazıçılar isə, xalqın etnoqrafik yaddaşını bərpa etmək, özünə qaytarmaq məqsədi ilə bu janra önəm verirlər. İlk dəfə bu janra müraciət romantik yazıçıların yaradıcılıqlarında təsadüf edilir. Sonralar isə tarixi janrda yazan yazıçıların sayı artmışdır. Hərbir yazıçının özünün bu mövzuya yanaşma tərzi vardır. Fikrimizcə, əsəri yazmazdan əvvəl yazıçılar mənbələrlə tanış olmalı, hadisə və şəxsiyyətlə bağlı tarixdə araşdırmalar aparmalı, yetərincə tarixi faktları nəzərdən keçirməlidirlər. Belə əsərlər yazılarkən bəzi romanlarda sənədlilik bəzilərində isə bədiilik üstünlük təşkil edir. Filologiya elmlər doktoru , professor Vilayət Quliyev yazır: “Bizə belə gəlir ki, bədii əsərdə tarixi tematikanı müəyyənləşdirən əsas amil sənədlilikdir. Süjet xəttinin əsasında konkret tarixi hadisələr və real tarixi şəxsiyyətlər dayanan, təsvir və təhlillərdə artıq elm tərəfindən təsbit edilmiş fakt və məlumatlara istinad edən roman və povestlər tarixi əsər anlayışının tələblərinə daha çox cavab verir. Aydın məsələdir ki, biz sənədliliyi tarixi janrın başlıca tələbi kimi irəli sürərkən yazıçının tarixi vəsiqələrin ehtirassız qeydiyyatçısı, tarixi mənbələrin səlahiyyətsiz təsvirçisi simasında görmürük. Sadəcə olaraq romanın , yaxud povestin ümumi konfiqurasiyasını, karkasını sənədlər, real tarixi faktlar təşkil etməlidir, bütün qalan “tamamlama” işlərində yazıçı tam sərbəstdir və yaradıcılıq fataziyasını istənilən istiqamətdə inkişaf elətdirə bilər.” [1,s.164-165] . Göründüyü kimi professor Vilayət Quliyev belə qənaətə gəlmişdir ki, roman yazan hər bir müəlif hansı dövrü təsvir edirsə etsin, sərbəst olmalıdır. Onun fikrincə əsərdə tarixilik yalnız əsərin zahiri əlamətini daşımalıdır. Lakin burada sərbəstlik deyərkən tarixin təhrif olunması nəzərdə tutulmur. Yazıçı, əsərin oxunaqlı olması yalnız üçün quru sənədlər arxasınca qaçmamalı, bədii təxəyyülün gücünüdə işə salmalıdır. Filologiya elmlər doktoru, professor Yavuz Axundov “Tarixi roman və müasirlik” adlı kitabında tarixilik və müasirlik məsələsindən söz açaraq yazır: “Tarixi dövrün düzgün verilməsi üçün tarixi sənədlərdən, faktlardan istifadə etmək zəruridir . Lakin bununla bərabər, yazıçı uydurmasının, yazıçı təxəyyülünün əhəmiyyətini inkar mütləq səhv nəticələrə aparar, sənətkarı tarixi hadisələrin təsvirçisinə çevirə bilər... Yazıçı keçmişi daha dolğun, hərtərəfli təsvir
Filologiya məsələləri – №02, 2016
336 etmək, tarixi koloriti və ruhu düzgün vermək üçün müəyyən hadisələr, epizodlar düşünür, tarixdən bizə məlum olmayan insan surətləri tapır ki, buna bədii uydurma deyilir. Başqa ədəbi janrlar kimi tarixi roman da bədii uydurmasız keçinə bilməz. Uydurma təkcə həqiqəti açmır, həm də onu dərinləşdirib tamamlayır. Bədii uydurma başqa bədii vasitələrlə yanaşı, tarixi həqiqəti bütün mürəkkəbliyi, konkretliyi, dəqiqliyi ilə verməyə kömək edir” [2,s.17] Həqiqətəndə tarixilik dedikdə yalnız tarixi hadisələrdən ibarət bir əsər düşünülməməlidir. Çünki, bədii təxəyülsüz hər hansı əsər lazımi faydanı vermir. Peşəkar yazıçılar bədii təxəyyüllə tarixi həqiqətləri vəhdət halında verməyi bacarır. Bir sıra əsərlərdə tarix təhrif olunduğu üçün həmin dövr və şəxsiyyətlər haqqında yalnış rəylər formalaşır. Yavuz Axundovun fikrincə: “Müasir tarixi romanda daha çox xalqın keçmişinin əlamətdar hadisələri, dönüm dövrləri, xalqın taleyində mühüm rol oynamış görkəmli şəxsiyyətlərin fəaliyyəti təsvir olunur. Yazıçı çalışmalıdır ki, tarixi romanda qələmə aldığı dövrün ruhu saxlanılsın, tarixi inkişafın qanunauyğunluqları gözlənilsin, mahiyyəti təhrif olunmasın... Tarixi romanın əsas keyfiyyətləindən biri də müasirlikdir. Burada vacib bir cəhəti xüsusilə qeyd etməyə ehtiyac var. Keçmişə müasir dövrün tələbi ilə yanaşmaq prinsipi ilə onun “müasirləşdimək” cəhdi bir-birinə əks anlayışlardır. Tarixi şəxsiyyət yazıçının müasir görüşlərinin ruporuna çevrilməlidir.” [3,s.17] Çağdaş roman janrınıın inkişafında Hüseynbala Mirələmovunda xidmətləri danılmazdır. Akademik Bəkir Nəbiyevin ön söz yazdığı “Sonuncu fateh” trilogiyası yazıçının qələmə aldığı ilk irihəcmli tarixi romanıdır. Akademikin ön sözündən sonra bu əsər üzərində yenidən 2il işləyən yazıçının “Sonuncu fateh” romanı Nadir şah Əfşarın keşməkeşli ömür yoluna, hərbi – siyasi fəaliyyətinə, vahid dövlət yaratmaq uğrunda mübarizələrdə keçən ömrünün bədii əksinə həsr olunub. Romanda Nadir Şah vətəninin birliyi yolunda mübarizə aparan, xalqın böyük məhəbbətini qazanan bir hökmdar kimi səciyyələndirilmişdir. Roman haqqında yazıçı - jurnalist Nurəddin Ədiloğlunun belə bir fikri maraq doğurur: “Əgər maraqlı epizodlarla zəngin bu tarixi romanın motivləri əsasında Azərbaycan kinemotoqrafçıları teleserial çəksələr, öz möhtəşəm məzmunu ilə dünyanın bir çox ölkəsində maraqla izlənən “Möhtəşəm yüz il” tele-eposundan geri qalmaz!” [4] N.Ədiloğlu fikrini davam etdirərək yazır: “Fitri hökmüdarlıq qabiliyyətinə malik olan Nadir şah kimi tarixi şəxsiyyətlərin həyatı həmişə bir neçə parlaq və həlledici məqamlarla diqqəti cəlb edir. Bu həyatın, zamanın əzəli və əbədi bir qanundur. Nadir şahın da taleyinə yazılan, onun hərbi yürüşlərində, şöhrət və qüdrət pillələrində bir neçə belə həlledici məqam var ki, müəllif məhz həmin o parlaq məqamlırı - ilk baxışdan adi görünən, əslində isə tarixi şəxsiyyətin həyatında və taleyində önəmli rol oynayan böyük anları romanda əks etdirə bilib. Çünki tarixçilərin dili ilə desək, qəhrəmanın təkcə adi çobanlıqdan böyük şahlıq taxtına qalxması dahiyanə nailiyyət idi. H. Mirələmovun yaratdığı Nadir şah obrazı Qoca Şərqin tarixində öz qılıncıyla möhtəşəm imperiya quran vətənpərvər bir şəxsiyyətin (əsərin məziunundan belə aydın olur ki, hətta Nadir şahın özünün də ömrünün qürub çağında xatırladığı), məhz həmin tariixi hadisələrin – böyük anların fövqündə gözlərimizin qabağında bütün əzəməti ilə dayanır.” [4] Əsərdə göstərilir ki, Nadir şah hələ kiçik yaşlarından idarəetmə qabiliyyətinə malik olmuşdur. Gəncliyində əsir həyatı ilə qarşılaşması, zamanın amansızlıqları onun təbiətinin formalaşmasına, mətin və mübariz bir şəxsiyyət kimi yetişməsinə təkan vermişdir. Onun iti ağlı, dərin zəkası başına gələn hadisələr, qarşılaşdığı çətinliklər, Filologiya məsələləri – №02, 2015
337 dövrün mühüm hadisələri onun xarakterinin formalaşmasına təsir göstərmişdir. Əsərdə xronoloji ardıcıllığı gözləyən yazıçı tarixdə olduğu kimi əsərdə də Nadir şah Əfşar 1732-ci ilin avqustunda II Təhmasib şahı devirərək onun azyaşlı oğlu III Abbası şah elan etməklə real hakimiyyəti ələ keçmişdir. O, 1733-cü ildə Bağdad yaxınlığında osmanlıları məğlub etmiş, 1735-ci ilin martında Gəncə yaxınlığındakı düşərgədə Rusiya səfiri Sergey Qolitsınla müqavilə imzalamışdı. Bu müqaviləyə əsasən Bakı və Dərbənddən rus qoşunları çıxarılmışdı. Nadir şah mərkəzləşdirmə siyasəti yeritmiş, Əfqanıstana, Şimali Hindistana və s. yerlərə yürüşlər etmiş (1737-39), Dehlini tutmuş (1739), fəth etdiyi ərazilər hesabına böyük dövlət yaratmışdı. O, Şirvan, Qarabağ, Çuxur-Səd və Təbriz bəylərbəyiklərini ləğv edərək ilk dəfə olaraq Azərbaycan adı altında vahid inzibati bölgü yaratmışdı. Öz oğluna ədalətli, səxavətli olmağı öyüd verən Nadir şah onun israfçılıq etdiyinivə xüsusi qvardiya yaratdığını bildikdə deyir: “Bu xalq əzəldən iki saray tanınmağa adət etməyib. Biz də buna əməl etməliyik. Tac başa yaraşıq versə də, ağıl vermir. Başın tacı ağıldır. Belə görürəm ki, sən bu cah-calala, bu hökümətə, taxt-taca layiq deyilsən..” [5,s.567] Müəllif əsərdə Nadir şahı həmişə ideal şəxsiyyət kimi təsvir etmir, onun mənəvi- əxlaqi keyfiyyətləri, ləyaqəti, mənəvi zənginliyi ilə yanaşı, onun bəzi nöqsanlarınıda açıq şəkildə göstərir. Hüseynbala Mirələmovun “Sonuncu fateh” romanı da bu mənəvi tələbatdan doğan qiymətli əsərlərdən biridir.Müəllifin belə tarixi mövzuya müraciət etməsi müasir dövr üçün çox aktualdır. Bu gün erməni işğalçılarının tapdağı altında qalan torpaqlarımızı azad etmək üçün güclü vətənpərvəlik tərbiyəsinə ehtiyac duyulur. Qarabağ mövzusunda bir-birindən təsirli əsərlər yaradan Hüseynbala Mirələmov öz ənənəsinə sadiq qalaraq “Sonuncu fateh” romanı ilə xalqımızın qürur qaynağı olan qəhrəmanlıq səlnaməmizi önə çəkərək Nadir şah kimi oğullar yetirən türk-müsəlman millətinin övladalarını vətənpərvərliyə səsləyir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi tarixi janra müraciət etmənin səbəblərindən biri təhrif olunmuş tarixə aydınlıq gətirməkdir. Bu üslub istedadlı nasir Elçin Hüseynbəylinin yaradıcılığında bu hiss olunmaqdadır. Vaqif Yusifli yazıçı haqqında yazır: “Roman get-gedə öz klassik ölçülərindən uzaqlaşmağa başlayır, janr hüdudlarını genişləndirir (elə Azərbaycan romanında qismən də olsa, bunu müşahidə etmək mümkündür), romanlarda psixologizm aparıcı istiqamətə çevrilir, simvollara, metaforik düşüncə tərzinə meyil artır və s. Əvvəllər birmənalı şəkildə romanda bir üslubun hakim mövqe tutduğunu iddia etmək mümkün idisə, indi bəzi romanlar müxtəlif üslubi istiqamətləri özündə birləşdirir. Bunu səkkiz ildə yeddi roman yazmış Elçin Hüseynbəylinin yaradıcılığında da izləyə bilərik.” [6] Elçin Hüseynbəylinin “Şah Abbas”romanı bəzi tarixi hadisələrə aydınlıq gətirən romanlar siyahısına aiddir. “”Şah Abbas” romanı doğrudan da tarixi xronikadır və bi- zim bu tipli tarixi romanlar içərisində növbəti bir cəhddir ki, tarixi mənbələr və qaynaqlara istinad edib daha bir şəxsiyyətin ömür yolunu gözlərimiz qarşısında can- landırır. Burada ənənədən gələn bədii priyom və üsullarla qarşılaşsaq da, Elçin Hüseyn- bəylinin özünəməxsus bədii təsvir ustalığı, obrazları məhz canlı, koloritli boyalarla, həm də bütün mürəkkəbliyi ilə əks etdirmək məharəti diqqətdən yayınmır”. [6] Roman-xronika üslubunda yazılan Şah Abbas romanı Səfəvilər dövlətinin üçüncü ən görkəmli hökmdarı I Şah Abbasın həyat və fəaliyyətindən bəhs edir. Bildiyimiz kimi Filologiya məsələləri – №02, 2016
338 Şah Abbasa qarşı fikirlər o qədərdə müsbət olmamışdır. İlk növbədə ona görə ki, o qəddar bir hökmdar idi. Taixdən bizə məlumdur ki, Şah Abbas bir sıra fars əyanlarını hakim vəzifələrinə təyin etməklə Səfəvi dövlətini farslaşdırmışdı. Yeqzar Cəfərli qeyd edir ki, “Tarixə nəzər salsaq görərik ki, bu proses hələ kor Məhəmməd Xudabəndənin dövründə başlanmışdı. Onun fars qızı olan arvadı Məhdi Ülya şahın acizliyindən istifadə edib hətta dövlətdə şahdan sonra ikinci vəzifə sayılan vəkil vəzifəsinə yüksəlmişdi. Şah Abbas hakimiyyətə gələnə qədər bu qadın bir neçə yüksək dövlət vəzifəsini artıq farslaşdırmışdı. Bir yandan şah nəinki yüksək dövlət vəzifələrini, hətta şəxsi mühafizəsini belə qızılbaşlara etibar edə bilmir, bu işdə xristian gənclərdən ibarət qulamlardan istifadə edirdi.” [7] Tarixi faktlardan məharətlə istifadə edilərək, arxiv sənədləri əsasında yazılan bu roman 47 fəsildən ibarətdir. Fəsillərin hər birində hökmdarın həyat və fəaliyyətinin ayrı- ayrı dövrlərindən bəhs olunur. Romanın əvvəlində müəllif tərəfindən yazılmış belə bir yazıya rast gəlirik : “...Siz elə bilirdiniz ki, Azərbaycan xalqı arasında “cənnətməkan” kimi yadda qalmış, onun nağıllarını, dastanlarını bəzəmiş Şah Abbas fars qafalıymış? Haradan biləydiniz ki, orta əsrlərin “qızıl dövründə” cahanın yarısına sahib olan Şah Abbası bir Səfəvi məmləkətinin şərəfi, bir də hökmranlıq düşündürürdü. Haradan biləydiniz ki, həmin vaxt bir qızılbaş məmləkəti, bir şiə məzhəbi, bir sufi təqirəti, bir də müqəddəs Ərdəbil şəhəri vardı. Haradan biləydiniz ki, qızılbaşlar “müridin əlində qılınc, altında at, qarşısında düşmən olmalıdır” anlamı ilə yaşayırdılar. Ona görə də mirzəliyi özlərinə yaraşdırmır, onu qara iş sayır, yazı-pozunu farslara, gürcülərə, ermənilərə, çərkəzlərə buyururdular. Bunları bilmirdiniz, heç məndə bilmirdim. Çünki tariximizi başqa millətlər yazıb, sovetlərin şinelindən çıxan öz tarixçilərimizin çoxu da o yalanları təkrar eləyib. Yalnız müstəqillik dövründə sular durulmağa başlayıb. Siziçaşdırıblar, eymənimbiçarəhəmvətənlərim! Böyük bir sərkərdənizi, böyük Azərbaycan Səfəvi dövlətini farslaşdırıblar. Mən indi əsl həqiqəti deməkdən, böyük bir sərkərdənizi, cənnətməkan hökmdarınızı özümüzə qaytarmaqdan qürur duyuram” [8,s.7-8). Bu sətirlərlə tanış olan oxucu inanır ki, indiyə qədər Şah Abbas şəxsiyyəti haqqında bir sıra ciddi təhriflər olunmuş, və bu təhriflər romanda, olduğu kimi təqdim olunmuşdur. Müəllif romanda Şah Abbasın portret cizgilərini dəqiqliklə təsvir edir. Şah Abbas gənc olsa da, başa düşürdü ki, ölkəni idarə etmək üçün ilk növbədə mükəmməl təhsil almaq lazımdır.O, hətta səfərlərə gedəndə də özü ilə çoxlu kitab aparardı. Digər tərəfdən gənc vəliəhd şəxsi şücaəti ilə seçilirdi. Ox atmaq, qılınc oynatmaq onun gündəlik məşğuliyyəti idi. Şah olmamışdan əvvəl iştirak etdiyi müxtəlif döyüşlərdə şəxsi şücaəti ilə fərqlənmiş, qoşun içərisində böyük nüfuz qazanmışdı. Şah Abbas ona xəyanət edən, həddini aşan, xalqa zülm edən vəzifə sahiblərini yeri gələndə ən ağır cəzaya məhkum edirdi. Onun kəsdirdiyi başların sayı minlərlədir. Lakin Şah Abbas haqqındakı rəvayətlərin heç birində onun kiməsə haqsız cəza verməsi haqqında söhbət getmir. Çünki xalq onu ədalətli hökmdar kimi tanıyır. Yazıçı diqqəti ona yönəldir ki, Şah Abbas bir hökmdar kimi xalqa işləməyi, çörək qazanmağı öyrətdi. Torpağa bağlılıq, Vətəni sevmək, onun uğrunda vuruşmaq və yeri gələrsə ölməyi şərəf bilmək Şah Abbasın fəaliyyətinin başlıca keyfiyyətləridir. Onun haqqında
Filologiya məsələləri – №02, 2015
339 yaranmış rəvayətlər, əfsanələr, nağıllar şahın şəxsiyyətinə olan məhəbbətin əsas göstəricisidir. Şah Abbas oxucuların qəlbində məhz bu keyfiyyətlərilə yaşayır. Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun roman haqqında söylədiyi fikirlər əsərin bu gün üçün olduqca aktual olduğunu sübuta yetirir: “Mənim düşüncəmə görə bu əsər bizə və bizdən sonra gələnlərə belə deyir: Tarixini yaxşı öyrən, şəxsiyyətlərini dürüst tanı, keç- mişinə sahib ol, öz qılıncınla özünü kəsmə, dilinə, dininə, əqidənə, etiqadına sadiqlik hissini itirmə, milliliklə millətçiliyi qarışdırma, gələcəyini düzgün qurmaq üçün tarixin acı həqiqətlərindən, böyük dərslərindən ibrət al. Özün ol, özgələşmə. “Mən kimdən” de- mə, “kim məndən” de. Gücü kökünə ver ki, budaqların tufanlara yem olmasın.” .[9,s.6]
1. Quliyev.V. Nəsrimiz və tariximiz. “Azərbaycan” jurnalı, 1984 ,№4. 2. Axundov Yavuz. Tarixi roman və müasirlik, Bakı “Elm” nəşriyyatı, 1975, 40 səh. 3. Yavuz Axundlu, Azərbaycan Tarixi Romanı: Mərhələlər problemlər(1930-200) Bakı “Adiloğlu”, 2005 ,550 səh. 19. 4. http://www.qafqazinfo.az/gundem-12/sonuncu-fateh-23768 5. Hüseynbala Mirələmov.Sonucu Fateh. Bakı, Nurlan, 2012 6. anl.az/down/meqale/adalet/2011/dekabr/220298.htm 7. www.olaylar.az/news/culture/78980 8. Elçin Hüseynbəyli. Şah Abbas. Bakı-2008. “Adiloğlu”. 9. www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/xalqqazeti_may2009/79599.htm
В статье Надир Шах Афшар тяжелая жизнь среди граждан и военно - политической деятельности, а скорее создание единого государства искусства посвятил свою жизнь борьбе за ' Последний завоевателя', Эльчин Гусейнбейли отражающие жизнь и деятельность шаха Аббаса, 'Шах Аббас' романы говорят.Оба романа анализируются отделно S.R.SAMADOVA A DESCRIPTION OF HISTORICAL FIGURES, LITERARY GENRE OF THE NOVEL THE YEARS OF INDEPENDENCE SUMMARY The article are mentioned Huseynbala Miralamovs “Last Fateh” romance which demonstrates Nadir Shah Afshars hard timeline, military-political acts, his lifetime struggles on aim to create uniqe government and Elchin Husseinbayli”s “Shah Abbas” romance which demonstrates ShahAbbas”s lifetime and actions. Both novels are analyzed separately.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
340 A.R.ƏLİYEVA Azərbaycan Pedaqoji Universiteti aynur.eliyeva.1992@gmail.con
SİYASƏTNAMƏ KİMİ
Ключеые слова: “Кутадгу-билик”, политика, siyasetname, состояние философии Key words: “Kutadgu-bilig”, politics, politicbooks, state philosophy
Yusif Xas Hacibin yazdığı “Qutadğu-bilig” XI əsrdən günümüzə qədər İslam türk ədəbiyyatının ilk nümunələrindən biridir. Bu qiymətli əsər yalnız türk ədəbiyyatı tarixi baxımından deyil, eyni zamanda türk mədəniyyət tarixi və türk dövlət fəlsəfəsi baxımından da araşdırılması vacib olan bir qaynaqdır. İndiyə qədər “Qutadğu-bilig” üzərində ədəbi, dini, siyasi və fəlsəfi yöndən dəyərli araşdırmalar aparılmışdır. “Qutadğu-bilig” poemasının əvvəlinə sonradan əlavə olunan mənzur və mənsur mətinlərdən də anlaşılacağı üzrə bir dövlət və siyasət kitabıdır. Yusif Xas Hacib bu əsərdə çeşidli mövzu və məsələlər haqqında fəlsəfi və sosiologik fikir və düşüncələri irəli sürüb, öyüd-nəsihətlər verməkdir. Bundan başqa, cəmiyyəti yaradan müxtəlif sinif və zümrələrin dəyərini, onlara qarşı hökmdar tərəfindən izlənməsi gərəkən davranış və tutumları bildirir. Belə olmaqla bərabər, “Qutadğu-bilig”in köhnə vaxtlarda Şərqdə oxşarlarına sıx rastlanan formadan, dövrün idarəçilərinə və dövlət adamlarına asan tövsiyyələr vermək və ədalətli bir idarəçilik yaratmalarını istəmək məqsədilə əxlaqi nəsihətlər verən, dövlət içindəki sosial qruplaşmaları göz önünə gətirən, tarixin tanınmış siyasətnamələrindən fərqli və özünəməxsus bir forması vardır.
İslam dünyasında “Qutadğu-bilig”dən əvvəl və ya sonra yazılan bir çox siyasətnamənin qaynaqlarına baxdığımızda əcnəbi mədəniyyətlərin təsirini görürük. Abbasilərin hakimiyyətə gəlişindən etibarən farsca, hindcə və yunanca kitabların tərcümə edildiyini və bu yolla iran, hind və yunan fəlsəfə, tibb, riyaziyyat, astronomiya və qrammatika kimi elmi fənnlərlə bərabər, dövlət və siyasət ənənəsinə aid bilik və təcrübələrin də İslam dünyasına daxil edildiyini bilirik. Çox
türkoloqların siyasətnamə kimi qəbul etdikləri “Qutadğu-bilig” özündən əvvəl və sonra yazılmış siyasətnamələrin ümumi özəlliklərini də özündə ehtiva edir. “Qutadğu-bilig” tarixi müddət içərisində ilk onu oxuyandan, əsəri araşdırıb ön hissəsinə mənsur və ya mənzum girişlər yazan katiblərə qədər, hətta günümüzdə əsər üzərində araşdırma aparanların əksəriyyətinin ortaq qənaəti əsərin bir siyasətnamə olduğu həqiqətidir. Keçmişdə kitaba çinlilərin “Ədəbül-mülük”, “Hökmdarlığın ədəbi”, Maçin hökmdarlarının “Ayinül-məmləkt” (“Məmləkətin aynasi”), Zinatül-üməra “İdarəçilərin bəzəyi”, “Hökmdarlara nəsihətlər” kimi adlar vermələri əsərin bir siyasətnamə olaraq anlaşıldığını göstərməkdədir. Beləliklə, günümüzdə də tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti bu əsərin bir siyasətnamə olduğunu və digər siyasətnamələr ilə ortaq cəhətlərinin olduğu qənaətinə gəlmişlər. Məsələn, Yusif Xas Hacibin “Qutadğu-bilig”i,“Nizamül-mülk”ün “Siyasətnamə”sini qarşılaşdıran bir tədqiqatçı, iki əsərdə təəccübləniləcək dərəcədə oxşarlıqlar olduğunu bildirmişdir.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
341 Bəs siyasətnamə nədir? Siyasətnamələrin ümumi xüsusiyyətləri nələrdir? İslam ədəbiyyatında dövrün idarəçilərinə və dövlət adamlarına asan tövsiyyələr vermək və ədalətli bir idarəçilik yaratmaqlarını istəmək məqsədilə yazılan siyasi və əxlaqi tərkibli əsərlərə siyasətnamə deyilir. Bu tip əsərlər bilinən özəlliklərinə görə qruplaşdırıldıqda, fərqli tərzlərlə rastlaşmaq mümkündür. Bunlardan birincisi Fərabinin “Əl-Mədinətül fadıla”sı ilə “Füsulul-mədəni” adlı əsərlərdə olduğu kimi siyasət və dövlət idarəsini fəlsəfi baxımdan ələ alan əsərlərdir. İkincisi, siyasət və dövlət idarəçiliyi mövzularını nəzəri olaraq bilib, mövzu üzərində İslam düşüncələrinin nə ola biləcəyini araşdırmağa yönələn əsərlərdir ki, bunlar Məverdinin “Əl-Ahkəmus-sultaniyyə”si, İbn Təymiyyənin “Siyəsətüş-şeriyyə”si kimi cəmiyyət hüququnu qoruyan kitablardır. Üçüncü dövrün sultan, vəzir və dövlət adamlarına siyasət sənəti haqqında yol göstərən, idarəçilikdə özbaşınalıqları aradan qaldırmaq üçün siyasi və əxlaqi nəsihətlər verən əsərlərdir. Bu ənənənin ilk nümunələrini biz hind və iran mədəniyyətindəki pəndnamə və siyasətnamə kim əsərlərdə görürük. Nizamül-mülkün “Siyasətnamə”si, Keykavusun “Qabusnamə”si və Qazzalinin “Nəsihətül-mülük” kimi əsərləri buna misal ola bilər. Bu cür əsərlərin yazılmasında əsas məqsəd siyasi məsələlərdə ideal olan, əmredilənlərlə, tədbiq olunanlar arasında elmli bir yol tapmaqdır. Sıx rastlanılan bu cür örnəkləri hər nə qədər İran əsəbiyyatı olsa da, mövzular İslama tam olaraq uyğunlaşdırılmışdır. Dördüncü olaraq, Osmanlı dövlətinin zəifləmə və geriləmə vaxtlarında ümumilikdə padşahın və ya vəzirlərin istəklərinə uyğun qələmə alınan İslahatnamələri və ya Layihələri göstərə bilərik. “Qutadğu-bilig” sultan, vəzir və dövlət adamlarına siyasət mövzusunda yol göstərən, idarəetmədə özbaşınalıqları yox etmək üçün siyasi və əxlaqi nəsihətlər verən əsərlər ilə siyasət və dövlət idarəsini, fəlsəfi və idealist baxımdan ələ alan əsərlər qrupuna daxil edə bilərik. Siyasətnamələr əsas mövzu olaraq, dövlət idarəçiliyini ələ alan əsərlər olduğundan xüsusilə də idarəçilikdə hakimiyyəti əldə saxlayan hökmdarlar üçün yazılmışdır. Siyasətnamələrdə hökmdarda olması vacib bilinən xüsusiyyətlər və səltənətin əsasları göstərilir. “Qutadğu-bilig”in əsasını hökmdar və onun ətrafında toplaşan şəxslərlə dövləti idarəsi, yəni ideal dövlətin, ideal hökmdarın, dövlət başçısının necə olması mövzusunda söhbətlərdən ibarətdir. Əsərdə danışdırılan dörd xarakterdən biri olan Gündoğdu (bəy) hökmdar obrazını təmsil edir və əsərin əvvəlindən sonuna qədər başda vəzir olmaqla digər vacib dövlət adamları ilə əxlaq, siyasət və dövlət problemlərini mübahisə etməkdədir. Bu yöndən baxıldığında “Qutadğu-bilig” ilə digər siyasətnamələr arasında paralellik olduğunu deyə bilərik. Siyasətnamələrin təsir aldığı klassik qaynaqlar arasında hind, iran, yunan və çin mədəniyyətlərinə aid bilgi və təcrübələr yer almaqdadır. Bəzi siyasətnamə yazarları bu mədəniyyətlərdən iqtibas etdiklərini şəxsən bildirmişlər. Yəni, siyasətnamələr, İslam mədəniyyətinin erkən vaxtlarda əlaqədə olduğu əcnəbi mədəniyyətlərin bilik və təcrübələrindən yararlanmışlar və bu mədəniyyətləri qaynaq olaraq qeyd etmişlər. “Qutadğu-bilig” adı keçən bu mədəniyyətlərdən hər hansı birini göstərmir. Ancaq əsər üzərində tədqiqat işi aparanlar onda başda İslam mədəniyyəti olmaqla, hind, yunan, iran, çin təsirləri olduğu qənaətinə gəlirlər. Qismən də olsa “Qutadğu-bilig” poemasında xarici təsirlər də mövcuddur. Ancaq İslam və onun daxilində inkişaf edən İran mədəniyyətinin xaricindəki digər mədəniyyətlərin təsirini ortaya çıxarmaq çox asan görünməkdədir.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
342 Ümumi olaraq, siyasətnamələr mövzuları qəribə hala gətirmək üçün hekayələr, sözü gözəlləşdirmək və mənanı qüvvətləndirmək üçün tanınmış şairlərdən misralar nəql etmişdir. Tarixdə öz sözünü demiş hökmdar, həkim, filosof və ya şair kimi önəmli şəxsiyyətlərin söz-söhbətlərindən nümunələr göstərirlər. Məsələn, Qərb dünyasından Makedoniyalı İsgəndər həyatından və siyasi işlərindən, məşhur təbiblər Galen, Hippokrat və antik dövr yunan filosofları Sokrat, Platon, Aristotelin hikmətli sözlərindən məsəllər gətirirlər. Bunlarla bərabər, hind həkimlərindən, çin filosoflarından və ya krallarından hikmətli sözlər söyləyirlər. Bəzilərində İran krallarının davranışları, saray və idarə həyatları model olaraq götürülmüşdür. Bununla bağlı, “Qutadğu-bilig”də yalnız İran kralları Ənuşirəvan, Dahhak, Fridunun adları ilə Qərb dünyasına aid Böyük İsgəndərin adı verilmişdir. Bu arada digər bəzi siyasətnamələrdə də zikr edildiyi kimi türklərin əfsanəvi atası sayılan iranlıların Əfrasiyab dedikləri Alp Ər Tonqanın da adı “Qutadğu-bilig”də keçir. Siyasətnamələr, mövzuları sağlam təməl üzərində ucaltmaq düşüncəsi ilə mövzuya uyğun ayə və hədisləri seçirlər. Daha sonra səhabə və alimlərin, filosofların, həkimlərin hikmətli sözlərindən nümunələr gətirirlər. “Qutadğu-bilig”də ayə və hədislər mətin olaraq zikr edilmirlər, lakin bəzi mənzum beytlərin mənalarının Quran ayələrindən və ya Hz. Peyğəmbərin sözlərindən ilhamlanmış olduğu tədqiqatçılar tərəfindən üzə çıxarılmışdır. “Qutadğu-bilig”də yalnız bir yerdə “Dinlə, Tanrıdan insanlara xəbər gətirən nəbi nə deyər” ifadəsi ilə açıqca Hz. Peyğəmbərin bir sözü nəql edilir. Bu misaldan başqa Qurandan ayə və hədislərin əlavəsi açıq şəkildə bildirilməmişdir.Ancaq məfhum olaraq bəzi beytlərin Qurandan və hədislərdən ilham alınaraq yazıldığı söylənilə bilər. Siyasətnamələr də bütün klassik İslami əsərlərdə olduğu kimi Allahı həmd, Peyğəmbərə salam-salavatdan sonra təqdim ediləcək hökmdara tərif edilir. “Qutadğu- bilig” tamamən bu klassik ənənəyə uyğundur. Əsərin əvvəlində yer alan və sonradan əlavə edildiyi təxmin edilən müqəddimədən sonra “Tanrı Azze və Cəllənin mədhini söylər”, “Peyğəmbər Əleyhi-səlamın mədhini söylər”, “Dörd səhabənin mədhini söylər”, “Parlaq bahar mövsümünü və Buğra xanın mədhini söylər” başlığı altında giriş edilmişdir. Bu baxımdan da “Qutadğu-bilig” poeması ilə ümumi siyasətnamələrlə ortaq bənzərlik və paralellik mövcuddur. Ümumiyyətlə, siyasətnamələr dövlət idarəetməsini ələ alan öyrədici, nəsihətedici və yol göstərici olan əsərlərdir. Hökmdarlara, bəylərə və digər idarəçilərə klassik Şərq tərzində bəzi təklif və önərilərdə bulunmuşdur. Əsas xarakter baxımından əxlaqi əsərlər sırasına daxildir. Hökmdarlar, vəzirlər və dövlət adamlarına nəsihətlər verdiyi üçün isə nəsihətnamədir. “Qutadğu-bilig”də özəlliklə “Bəyliyə layiq bəy necə olmalıdır” bölümündə nəsihətlər söyləyir, ancaq bu nəsihətverici üslub digər bölümlərdə də davam etdirilir. Bundan sonra vəzir necə olmalıdır bölümündə vəzir olan şəxsin necəliyi qeyd olunur. Bəyin yəni hökmdarın hansı əxlaqi məziyyətlərə sahib olmasını, vəzirdə olması gərəkən məziyyətlərin nələr olduğunu açıqca izah edir. Bəyliyin doğuşdan Allahın vergisi olduğunu, buna görə də müqəddəs sayıldığını, bəylərin ağıllı, bilikli, özü-sözü bir olan pəndnamə həssaslığını göstərir. Vəzir də ziyalı bir ailədən, təqva sahibi, dürüst, ağıllı, həya sahibi, yaxşı görünüşlü və vəfakar olmalıdır. “Qutadğu-bilig”də siyasətlə yanaşı dövlət fəlsəfəsi və siyasi anlayış da ortaya qoyulur. Məsələn, siyasətnamələrdə ədalət anlayışı İran dövlət ənənəsinin təsirilə anılmaqdadır. Günahkarın cəzasını vermək ədalətdir, lakin onu əfv etmək fəzilətdir. Bu
Filologiya məsələləri – №02, 2015
343 baxımdan əfvedivi olmaq daha fəzilətli və üstündür. “Qutadğu-bilig” poemasında, yəni türk dövlət ənənəsində ədalət, hökmdarın bağışlama missiyası deyil, qanunun doğru və tərəfsiz şəkildə aparılmasıdır. Dolayısı ilə hüququn üstünlük prinsipi əsas götürülmüşdür. Əsərin özünəməxsus tərəflərindən biri digər siyasətnamələrdən fərqli bir dövlət fəlsəfəsi və siyasi anlayış ortaya qoymasıdır. Siyasətnamələrin ümumi özəlliyi əxlaqi xarakterdə olduğundan və əxlaqın qaynağı da din olduğundan,dini temalar sanballıdır. Allahın sifətləri, inanc əsasları və axirət həyatı, cənnətə həvəsləndirmə, cəhənnəmdən uzaqlaşdırma kimi mövzular yer alır. Dünya həyatının keçiciliyi, axirətin əbədi olduğu inancı, o biri dünyaya hazırlıq məsələlər öz əksini tapır. “Qutadğu-bilig”də Allahın adları və sifətləri o dövrdə olduğu kimi elə Yusif Xas Hacibin dövründə də eyni şəkildə istifadə olunmaqdadır. Hökmdar ilə ağlı təmsil edən Öydülmüş və aqibəti təmsil edən Odqurmuş arasında keçən mükalimələrdə Öydülmüş yəni ağıl, Odqurmuşu yəni aqibəti hökmdara xidmət mənasında yola gətirməyə çalışmışlar. Siyasətnamələr, dövləti idarədə hökmdara köməkçi olan vəzir və digər dövlət adamlarının vəzifələri haqqında məsləhətlər verilir. “Qutadğu-bilig” Öydülmüş “Bəylərə vəzir olacaq insan necə olmalıdır” bölümündə vəzirin vacibliyi, vəzirdə lazım olması gərəkən əxlaqi məziyyətlərdən söz açır. Daha sonra hacib komandir, qapıçı, elçi, katib və xəzinədar kimi dövlət adamlarında olması vacib olan əxlaqi məziyyətləri göstərir ki, bütün siyasətnamələr dövlətin rifahı və gələcəyi üçün bu mövzulara önəm verirlər.
Siyasətnamələrdə dövlət xəzinəsinin qorunması, vergi toplama, əsgəri mövzular daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda cəmiyyətdəki çeşidli sənət sahibləri mövzusunda da bir çox məsləhətlər verilir. Məsələn, “Qutadğu-bilig”də 58-ci babda elm adamlarına, təbiblərə, yuxu yozanlara, münəccimlərə, şairlərə, cadugarlara, baytarlara, ustalara və kasıblara necə davranmaq lazım olduğu əks olunmuşdur. “Qutadğu-bilig”in ən özünəməxsus tərəfi, dövrünün idarəetmə anlayışını göstərən bir kitab olmasıdır. Keçmiş dövrdə türklərdə hakimiyyət anlayışı hökmdarda Tanrı vergisi olan bəzi vəzifələrin varlığını qəbul edən bir anlayışdır. Buna görə idarəetmə hüququ hökmdara Tanrı tərəfindən ilahi bir lütf olaraq bağışlanmışdır. Bu anlayış daha sonra İslam xəlifəsini və ya ona tabe hökmdarları “Allahin yer üzündəki kölgəsi” olaraq bilinən anlayışla birləşərək siyasətnamələrin ana xətdindən birini təşkil edir. Bu türk anlayışının zamanımıza qədər inkişafında yeganə qaynaq “Qutadğu-bilig” poemasıdır. Siyasətnamələr yaxşı idarəçiliyin olması, dövlətin ayaqda durması üçün olmazsa olmaz prinsiplərini dörd ana başlıq altında birləşdirmişdir. Bunlar ədalət, məşvərət, ləyaqət və öz peşəsində ustalıqdır. Bu prinsiplərlə əlaqəli “Qutadğu-bilig” poemasında onlarca beytə rast gəlmək mümkündür. “Qutadğu-bilig”də məsləhət bilinən dövlət modelinin ən bariz nümunəsi bunlardır.
Son olaraq onu qeyd edə bilərik ki, siyasətnamələrin əsas məqsədi dünyanın hər yerində ədalətli bir idarəçilik, qayda-qanun yaratmaq və əsas olaraq dünya, axirət xoşbəxtliyinə nail olmaqdır. Həmçinin, “Qutadğu-bilig”də də başlıca amal dünya və axirət səadətinə qovuşmaq üçün siyasi əxlaqa uyğun ədalətli dövlət idarəçiliyi yaratmaqdır.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|