Toshkent – 019 ritorika muallif

Mavzu -2. Qadimgi dunyoda Ritorikaning paydo bo‘lishi. Buyuk mutafakkir 
notiqlar xususida. 
Reja: 
1. Qadimgi Gretsiya notiqlik san’ati. 
2. Sofistika haqida. Notiqlar Protogor va Demosfen xususida. 
3. Aristotel va Lisiy notiqlar haqida. 
4. Qadimgi Rimdagi notiqlik san’ati, Sitseronning notiqlik san’ati. 
Ritorika tarixidan. 
Kishilar chiroyli, mazmundor nutq masalasi bilan juda qadimdan qiziqib 
keladilar. Qadimgi san’at turlaridan biri notiqlik dastlab Misr, Assuriya, Bobilon kabi 
qadimiy davlatlarda rivoj topgan bo‘lsa, keyinchalik Gretsiya (Yunoniston)da va 

---

15 
Rimda rivojlandi, nazariy asoslari yaratildi. Nutq oldiga qo‘yiladigan talablar ishlab 
chiqildi. Perekl, Kleon, Lisi, Demosfen, Gipperid kabi davlat arboblari notiqlikni 
san’at darajasiga ko‘tardilar.
Shu bois, notiqlik san’at nazariyasi haqidagi dastlabki malumotlar, asosli fikr - 
mulohazalar Yunoniston Ritorika tarixi bilan bevosita bog‘liqdir. 
Tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, jaxon ijtimoiy taraqqiyoti va madaniyati 
tarixida hech bir davrda Ritorika Yunoniston mamlakatidagi kabi yuksak taraqqiyot 
bosqichiga ko‘tarilgan emas. Ritorikani rivojiga quldorlik tizimining rivojlanishi, 
quldorlik demokratiyasi ham sabab bo‘ldi. Bu davrda davlatning savdo-sotiqning, sud 
ishlarining nihoyatda taraqqiy etish notiqlik san’atini yuqori darajaga ko‘tardi. 
Yunonistonda demokratik tizimi o‘rnatish tufayli, xalq majlislarida, kengashlarida, 
sud yig‘inlarida erkin ravshda so‘zlash imkoniyatlari tug‘ildi. Ritorikaga ehtiyoj 
Afinada, ayniqsa, juda kuchli bo‘lgan. Xalq to‘plangan fuqaro oldida va’zxonlik qilgan 
davlat arboblarining g‘alaba yoki mag‘lubiyatlari hammadan burun ularning so‘zga 
chechanliklari bilan belgilangan: keskin dalillar keltirib, fasoxat bilan so‘zlagan, 
davlat arboblari xalq nazarida martaba ortirganlar, gapga no‘noqlari nazardan qolib 
sharmanda bo‘lganlar. 
Shundan qilib Ritorikaning ikki turi maydonga keldi: bulardan biri siyosiy 
notiqlik, ikkinchisi sud notiqligi, keyinchalik epidektiv ya’ni tantanali marosimlarda 
ulug‘ zotlarni vasf etuvchi, mashxur voqealar haqida nutq so‘zlovchilar maqtov 
notiqligi ham paydo bo‘la boshladi. 
Yetuk inson bo‘lishi uchun, albatta notiqlik san’atini egalashi shart qilib qo‘yiladi. 
Ana shu ehtiyoj sababli notiqlik nazariyasi yaratildi va qo‘yidagi jarayonlar belgilandi: 
- Materialni xar tomonlama tayyorlash; 
- Materialni joylashtirish rejasini belgilash; 
- Materialni o‘zlashtirish, nutq qurilishini to‘g‘irlash; 
- Notiqning nutq materialini o‘rganishi; 
- Materialni so‘z bilan ifodalash; 
- Nutqni talaffuz qilish, ya’ni nutq jarayoni. 
Bu talablar xozir ham o‘z kuchini saqlab kelmokda. Ma’muriy notiqlik 

---

16 
san’atining taraqqiyotida Grek sud rasmiyatchiligining roli ham e’tiborlidir. Eramizga
qadar Solon hukumronligi yillarda amaldagi mavjud qonunga binoan xar bir Afinalik 
sudda o‘zini himoya qila olish huquqiga ega edi. Tabiiyki bu jarayon kishilarini 
madaniyatli, o‘z navbatida, ta’sirli nutq ijod qilishga majbur qilar edi. Biroq bu 
jarayonga hamma ko‘nika olmadi. Chunki hamma ham notiqlik maxoratini to‘liq 
egallay olmasdi. Shuning uchun Gretsiyada nutq matnini yozib beruvchilarga ehtiyoj 
tug‘ildi. Notiqlar yuristlar, sudlanuvchilardan muayyan moddiy mablag‘ evaziga nutq 
matnini ko‘chirib bera boshladilar. Sudlanuvchi bu matndan foydalanib, sud 
jarayonida o‘zini himoya qiladigan bo‘ldi. Tabiiyki bu vazifani ham hamma 
uddalay olmadi. Natijada notiqlikni eplay olmaydigan kishilar uchun sudda boshqa 
shaxs himoyachi sifatida qatnashishga ruxsat berila boshladi. 
Gretsiyada boshqa san’at turlari kabi notiqlik ham o‘z qadr qimmatini topa 
boshladi. Biroq chiroyli nutqdan ko‘ra, mazmunli fikrni e’tirof etgan greklar nutqning 
ko‘proq shu jixatlariga e’tibor berar edilar. Ayniqsa, yosh avlodga notiqlik san’atini 
mukammal o‘rgatishni mas’uliyatli vazifa deb qarardilar. Shu bois, Gretsiyada 
maxsus notiqlik maktablari ochilib, so‘z san’atini mukammal egallagan notiqlar 
o‘quvchilarga saboq bera boshladilar. Qadimgi Gretsiyaning dastlabki notiqlari 
xaqida Pomerning "Iliada" va "Odisseya" asarlarida asosli ma’lumot keltirilgan. 
Bunda eramizdan avvalgi XIII - XII asrlarda Yunonistonda dong taratgan Nestor, 
Meneley, Odissey, Ahill, kabi notiqlar haqida qiziqarli ma’lumotlar berilgan. 
Gomering «Illiada» va «Odisseya» asarlari bizga Gretsiyaning birinchi notiqlari 
haqida ma’lumot beradi. Taniqli Rim notig‘i, nazariyachi va pedagog Kvintellian 
Gomer asarlarida chiroyli gapirish va nutq so‘zlashning dastlabki namunalarini 
ko‘rdi. «Illiada» turli xildagi notiqlar haqida ma’lumot beriladi. Unda chol Nastor 
nutqiga ko‘tarinkilik xos bo‘lsa, asardagi ikki Buyuk qahramon – Odissey va 
Menelay nutqi boshqacha namoyon bo‘ladi. Ya’ni Menelay qisqa va aniq so‘zlashni 
yoqtiradi, ko‘p so‘zlilikni, asosiy mavzudan chet ga chiqishni yoqtirmaydi. 
Odisseyda esa jo‘shqinlik kuchli: «Nutqlar qor quyunidek og‘zidan otilib chiqadi». 
Ayrim tadqiqotchilarni ko‘rsatishicha, Gomer poemalarida notiqlik 
san’atining asosiy tiplari o‘z ifodasini topgan. Gretsiyaning qadimiy Gomer davri 

---

17 
notiqlari haqidagi ma’lumotlar, shu kunlar uchun ham muhim bo‘lgan ayrim 
xulosalar chiqarishga asos beradi: 
Birinchidan, og‘zaki nutq san’ati o‘z-o‘zini chegaralay bilish san’atidir: 
aniqlik va qisqalik – og‘zaki nutqning fazilatidir. 
Ikkinchidan, turli temperamentli notiqlar bo‘ladi. Birovlarda vazminlik va 
hotirjamlik ustun tursa, boshqalar haroratli va jo‘shqi bo‘ladi. Shuning uchun ham 
nutq so‘zlaganda yoki ma’ruza qilganda notiq temperamenti xususiyatini hisobga 
olish lozim: chunki bir notiqqa ma’qul bo‘lgan usul boshqasiga to‘g‘ri kelmasligi 
mumkin. 
Notiqlik san’atini birinchi marta adabiy janr darajasiga ko‘targan va unga ilmiy 
tus bergan kishilar sofistlar bo‘lganlar. Ular o‘zlaridan oldin o‘tgan va o‘sha kezlarda 
ijod qilayotgan so‘z ustalarining faoliyatlari namunasida notiqlik san’atining nazariy 
asoslarini, ya’ni ritorika ilmini yaratdilar. Avvallari "Ritor" so‘zi umuman notiqlarga
nisbatan ishlatilgan bo‘lsa, keyinchalik notiqlik san’atiga o‘rgatuvchi maxsus 
muallimlarni shu nom bilan ataydilar. Ritorlarning asl vatani Sitsiliya oroli bo‘lgan. 
Qadimgi ritorikaning asoschilari deb Sitsiliyalik Koraks hamda Tissiy degan 
notiqlarni ko‘rsatadilar. Arastuning fikricha ritorika fanining birinchi asoschisi 
Empidokl bo‘lgan. Lekin uing bu sohdagi ishi bizgacha umuman etib kelmagan. 
Empedoklning Shogirdi Koraks ritorika haqida yangi ish yozgan bo‘lib, u ham 
bizgacha etib kelmagan. Koraks chiroyli nutqni «Ishontiruvchi xizmatkor» deb 
ta’riflaydi. Hayot faoliyati to‘g‘risida fan olamida oz -moz iz qoldirib ketgan va 
keyinchalik, ritorikaning eng birinchi ulug‘ namoyondasi sifatida tanilgan kishi – 
Koraks hamda Tissiylarning vatandoshi sofist Gorgiydir. (taxminan 483 - 376) 
Gorgiy 427 yili o‘z shahri Leotina uchun xarbiy yordam so‘rab maxsus elchi sifatida 
Afinaga keladi va xalq majlisida gapirgan nutqi Afina yoshlarida juda kuchli ta’surot 
qoldiradi. Ko‘p o‘tmay Gorgiy butunlay Afinaga ko‘chib keladi va shu erda ritorika 
maktabini ochadi. O‘z Shogirdlariga so‘z san’atini o‘rgatish barobarida notiqlik bilan 
shug‘ullanadi. Gorgiyning aytishicha, notiqning eng muhim vazifasi tinglovchini 
ishontirish, uni maftun etish, rom qilishdir. Maftun etishning asosiy vositasi sifatida u 
birinchi o‘ringa uslubni ko‘yadi va shu maqsad bilan o‘zining asarlarida "go‘zal" 

---

18 
uslubning namunalarini namoyish qilmoqchi bo‘ladi. Gorgiyning so‘z to‘qish sanati 
zamondoshlariga juda kuchli ta’sir ko‘rsatadi va uzoq yillar davomida prozasining 
asosiy namunasi bo‘lib qoladi. 
O‘sha davrda yashab o‘tgan Perikl ko‘zga ko‘ringan notiq bo‘lganligi haqida 
Yunon tarixchisi Fukidid ma’lumot beradi. Perikl nutqlarining birorta teksti ham 
bizgacha etib kelmagan. Perikl nutqi fikrning chuqurligi, formaning soddaligi, 
samimiyligi bilan, tinglovchilar psixologiyasini e’tiborga olganligi bilan 
xarakterlanadi. 
Periklning tajribasicha, yaxshi notiq faqat yaxshi gapirish bilan kifoyalanmay, 
balki auditori yani ham o‘zga jalb eta biladigan kishi bo‘lishi kerak. 
Ritorikaning rivojlana borishi uning prinsip va usullarini kashf etishga ham 
urinishga olib keldi. Natijada chiroyli so‘zlash nazariyasi – ritorika maydonga kela 
boshladi. 
Ellinizm davrining olimlari Afinada yashab, shu erda ijod qilgan bir talay 
mashxur so‘z ustalari orasidan eng ulug‘lari deb faqatgina o‘nta notiqni tanlaganlar 
va ritorika ilmini o‘rganishda ularning asarlarini tavsiya etganlar. Ular qatoriga
Antifont, Andokid, Lisiy, Isokrat, Isey, Likurg, Demosfen, Esxin, Giperid va Dinarxlar 
kirgan.