Toshkent – 2003

Debet Kredit

Boshlang’ich qoldiq - moddiy va pul mablag’lari yoki ushbu korxonaga bo’lgan mavjudligi aylanma -mablag’lar kirimi (kelib tushishi) yoki debitorlarning ushbu korxonaga qarzining ko’payishi

Debet oxirgi qoldiq

Asosiy va aylanma-mablag’lar sarfi (chig’ib ketishi yoki debetorlik qarzning) uzilishi

«Bankning qisqa muddatli kreditlari» schyotida korxonaning bank bilan undan olingan qisqa muddatli ssudalari bo’yicha hisob- kitoblari hisobga olinadi. Korxonaning bankka ssuda bo’yicha qarzi ushbu schyotning boshlang’ich qoldig’i sifatida aks ettiriladi. Qo’shimcha ssuda olish natijasida qarzning ko’payishi kreditga, kamayish (ssudaning korxona tomonidan uzilishi) - debetga yoziladi. «Bankning qisqa muddatli kreditlari» oxirgi qoldiq faqat kreditli (yoki nolga teng) bo’lishi mumkin, chunki hisob-kitoblar to’g’ri yuritilganda qarzni to’lash uchun o’tkazib berilgan summa qarzdorlik summasidan ortiq bo’lmaydi.

Asosiy passiv schyotlarning ta’rifi

Aylanma-fondning kamayishi (korxonadan ilgari unga berilgan mablag’larning olib qo’yilishi),
moliyalashning hisobdan chiqarilishi (undan foydalanish natijasida), korxona majburiyatlari yoki qarzlarning kamayishi (uzilishi)
Boshlang’ich qoldiq-korxonaning mavjud fondi, olgan moliyaviy, majburiyatlari yoki qarzi. Aylanma (oborot)-korxona fondining ko’payishi (ushbu korxonaga qo’shimcha
quyilmalar, fondga ajratmalar), majburiyatlar yoki qarzlarning ko’payishi

Kredit oxirgi qoldiq

Tartibga soluvchi schyotlar mablag’lar turlarining baholanishi yoki mablag’lar manbalarining summalarini tuzatish (korrektivlash) uchun mo’ljallangan. Bu erda tuzatish joriy buxgalteriya hisobi tizimidagi asosiy schyotlardan tashqari u bilan bog’langan alohida schyot kiritish va uning summasini mazkur ob’ektning katta-kichikligini topish maqsadida asosiy schyotning summasidan yoki undan ayirish yo’li bilan amalga oshiriladi.

Tartibga soluvchi schyotlardan foydalanish hisob ob’ektlarini har tomonlama tavsiflovchi real hisob ma’lumotlarini olish zaruriyatidan kelib chiqqan.
Tartibga soluvchi schyotlar tegishli ob’ektlar bo’yicha har bir ob’ektni ikki xil summada (baholanishda) aks ettiruvchi ikki ko’rsatkichga ega bo’lishlik imkoniyatini beradi.
Tartibga soluvchi schyotlar chet el mamlakatlarida ham qo’llaniladi, lekin u erda ulardan chiqarilgan, ammo hali taqsimlanmagan aktsiyalarni hisobga olish uchun foydalaniladi.
Tartibga soluvchi schyotlar kontrar, to’ldiruvchi va kontrar-to’ldiruvchi schyotlarga bo’linadi.
Kontrar schyotlar tartibga solinuvchi ob’ektlarning haqiqiy hajmini tartibga soluvchi summani ushbu ob’ektning dastlabki baholanishidan ayirib tashlash yo’li bilan aniqlash uchun xizmat qiladi. Ular ikki turli bo’ladi: kontraktiv va kontrpassiv. Kontraktiv schyotlar asosiy aktiv schyotlarga qarama-qarshi qo’yiladi va passiv hisoblanadi. Kontrpassiv schyotlar, aksincha, asosiy passiv schyotlarga qarama-qarshi qo’yiladi va aktiv hisoblanadi.
Kontraktiv schyotga misol qilib «Asosiy vositalarning eskirishi» schyotini olish mumkin. Bu schyot yordamida olinadigan ko’rsatkichlar xususiyatini aniqlash uchun u bilan bog’liq bo’lgan boshlang’ich qoldiq summali «Asosiy vositalar» schyotini olamiz.

Kontraktiv schyotlar ta’rifi

Tartibga solinuvchi Tartibga solinuvchi aktiv schyot passiv schyot
D-t K-t D-t K-t

A – B = V

Shartli belgilar:
A - tartibga solinuvchi moddaning boshlang’ich qiymati;
B - boshlang’ich baholanishdan ayirib tashlanadigan tartibga soluvchi moddaning summasi; V - tartibga solinadigan moddaning haqiqiy summasi.
Kontraktiv schyotlar tarkibiga 02 «Asosiy vositalarning eskirishi hisobi schyotlari», 05
«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi hisobi schyotlari», 2980 «Savdo ustamasi», 4910
«Dargumon qarzlar bo’yicha rezerv» schyotlar kiradi.
Kontrpassiv schyotlar qatoriga yangi schyotlar rejasi bo’yicha 8600 «Sotib olingan o’z aktsiyalari», 9040 «Sotilgan tovarni qaytarish» va 9050 «Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» schyotlar kiritilgan.
Kontrpassiv schyotlarining tuzilishi 8600 «Sotib olingan xususiy aktsiyalar hisobi schyotlari» misolda ko’rib chiqamiz. Bu schyot 8310 «Oddiy aktsiyalar» va 8320 «Imtiyozli aktsiyalar» schyotlariga nisbatan kontrpassiv bo’lib aktsioner jamiyatining aktsiyadorlik kapitalini kamayishini ko’rsatadi va balansda ko’rsatiladigan ustav kapitaliining umumiy jamidan chegiriladigan summa hisoblanadi.
Ilgari kontrpassiv hisoblangan 9800 «Soliqlar va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishi hisobi schyotlari» yangi schyotlar rejasi bo’yicha kontrpassiv schyotlar hisoblanmasidan tranzit schyotlar qatoriga kiritilgan. Bu (9810 va 9820) schyotlarining debetida hisobot davri ichida soliq va yig’imlar bo’yicha byudjetga hisoblangan summa hisobga olib borilib, hisobot yili tugagach yillik buxgalteriya hisobotini tuzishda yakuniy moliyaviy natijalar schyoti bilan yopiladi.

Kontrpassiv schyotlarning ta’rifi

Tartibga soluvchi Tartibga solinuvchi kontrpassiv schet passiv schyot
D-t K-t D-t K-t

G - D = E

Shartli belgilar:

G - tartibga solinuvchi moddaning boshlang’ich summasi;
D - boshlang’ich summadan ayirib tashlanadigan tartibga soluvchi moddaning summasi;
E - tartibga solinuvchi moddaning haqiqiy summasi.
Kontrar schyotlar o’z xususiyatlariga egadir. Birinchidan, kontraktiv va kontrpassiv schyotlar, tegishli tartibda aktiv va passiv bo’laturib, va balans aktivi va passivida joylashgan bo’laturib, haqiqatda ularga nisbatan munosabatda bo’lmaydi, chunki ular tomonidan tartibga solinadigan asosiy schyot aks ettiriladigan balansning tomoni bilan bog’liqdir. Ikkinchidan, kontrar schyotlar alohida iqtisodiy mazmunga ega. Kontrar schyotlardagi saldo summalari asosiy schyotda hisobga olinadigan ob’ektning haqiqiy miqdorini olish maqsadida tegishli tartibga
solinadigan schyotlarning summalaridan chegirib tashlanadigan summani anglatadi. Shuning uchun kontrar schyotlarning saldolari faqat ilgari mavjud bo’lgan mablag’lar yoki manbalarning miqdorinigina aks ettiradi.
To’ldiruvchi schyotlar tartibga solinuvchi ob’ektlarning haqiqiy miqdorini uning dastlabki baholanishiga tartibga soluvchi summani qo’shish yo’li bilan aniqlash uchun mo’ljallangan. To’ldiruvchi schyotlar tarkibiga xususan 1610 «Materiallar qiymatidagi og’ishlar» aktiv schyoti kiradi. Materiallar buxgalteriya hisobida yagona hisob bahosida yuritilganda, sotib olingan materiallarning hisob bahosidan og’ishishi hisobga olinadi. Materiallarning haqiqiy qiymatini aniqlashda 10-schyotdagi yagona hisob bahosiga 1B «materiallar qiymatidagi og’ishish» schyotining summasi qo’shib ko’rsatiladi.

4.4. YIG’IB TAQSIMLOVCHI SCHYOTLAR

Taqsimlovchi schyotlar korxonaning ba’zi harajatlari ustidan nazorat qilish va ularning to’g’ri taqsimlanishini ta’minlash (shu jumladan ayrim faoliyat tannarxini ham aniqlash) uchun tayinlangan.

Yig’ib-taqsimlovchi schyotlar u yoki bu xo’jalik jarayonlari bo’yicha xarajatlarni, ularni keyinchalik taqsimlash maqsadida, yig’ish uchun qo’llaniladi. Ular aktiv schyotlardir, chunki ularda mablag’lar (xarajatlar) harakati hisobga olinadi. Bu schyotlarda yig’iladigan summalar mazkur ob’ekt bo’yicha barcha xarajatlar hisobga olinadigan schyotlarga o’tkaziladi (hisobdan chiqariladi). Yig’ib taqsimlovchi schyotlar ikki sababdan zarurdir: eng avval ba’zi xarajatlarni bir nechta ob’ektlar o’rtasida taqsimlash kerak bo’ladi. Bular egri (bilvosta) xarajatlar bo’lib, ularga, masalan, umumishlab xarajatlari kiradi. Undan tashqari, bu schyotlar shu xarajatlar smetasining bajarilishi ustidan nazorat qilish uchun qo’llaniladi. Shuning uchun ular bir turdagi faoliyat ko’rsatadigan va egri xarajatlarni taqsimlashga ehtiyoj bo’lmagan korxonalarda ham yuritilishi mumkin.
Bu erda biz «Umumishlab chiqarish xarajatlari» schyotini mukammal ko’rib chiqamiz.
Uning debetida umuman ishlab chiqarishga xizmat qilish va uni boshqarish bilan bog’lik bo’lgan xarajatlar yig’iladi. Kreditidan esa, ularning summalari tegishli xarajatlarga kiritish maqsadida, faoliyat turlari bo’yicha schyotlarga o’tkaziladi (hisobdan chiqariladi). Bunda umumishlab chiqarish xarajatlarining katta qismi «Asosiy ishlab chiqarish» schyotiga o’tkaziladi, ya’ni mahsulot tannarxiga kiritiladi. Umumishlab chiqarish xarajatlari hisobot davrining oxirida hisobdan chiqariladi va taqsimlanadi,bunda debetda yig’ilgan hamma summasi hisobdan chiqarilib, hisobot davrining oxiriga hech qanday qoldiq bo’lmaydi.

Yig’ib-taqsimlovchi schyotning umumiy tarxi quyidagicha ko’rinishga ega:

Yig’ib-taqsimlovchi schyot

D-t A schyoti	K-t			D-t		K-t			D-t	G schyoti	K-t
qoldiq		1/a			1/a		4/M			4/g
D-t B schyoti	K-t								D-t	D schyoti	K-t
qoldiq		2/b			2/b					4/d
D-t V schyoti	K-t								D-t	E schyoti	K-t
qoldiq		3/v			3/v					4/e

a+b+v = M = g+d+e

Shartli belgilar:
1,2,3 - muomalalar - har xil xarajatlarning yig’ilishi;
4 - muomala - xarajatlarning taqsimlanishi hisobdan chiqarilishi.
Taqsimlovchi schyotlar bir biriga bog’liq hisobot davrlari bo’yicha xarajatlar va daromadlarni taqsimlash uchun mo’ljallangan.
Bu schyotlar yordamida xarajatlar va daromadlar bir birovlariga bog’liq bo’lgan davrlar byudjetlari o’rtasida chegaralanadi va ular, qachon amalga oshirilganidan (olinganidan) qat’iy nazar, tegishli davrlar xo’jalik faoliyati ko’rsatkichlariga kiritiladi.
Taqsimlovchi schyotlar kelgusi davr xarajatlari va daromadlari schyotlari va kelajakdagi (qilinadigan) xarajatlar va daromadlar schyotlariga bo’linadi. Zamonaviy amaliyotda bu schyotlardan foydalanish biroz cheklangan. Asosan «Kelgusi davrlar xarajatlari» aktiv schyoti,
«Kelgusi davr daromadlari» va «Dargumon qarzlar bo’yicha zahiralar» deb nomlangan passiv schetlardan foydalaniladi.
«Kelgusi davrlar xarajatlari hisobi» schyotida joriy davrda qilingan, lekin kelgusi davrga tegishli bo’lgan korxona xarajatlarini anglatuvchi ijara to’lovlari aks ettiriladi. Keyinchalik bu summa
«Umumishlab chiqarish xarajatlari» schyotiga o’tkaziladi va qaysi davrga tegishli bo’lsa, o’sha davr xizmatlari tannarxiga kiritiladi. Ularni hisobdan chiqarish bosqichma-bosqich bir necha davr mobaynida qilingan ijara to’lovlariga muvofiq miqdorlarda amalga oshiriladi.
Kelgusi davrlar xarajatlarini hisobga olishni quyidagicha ifodalash mumkin.
1- muomala. Oldindan qilingan ijara to’lovlari summasini kelgusi davr xarajatlari sifatida aks ettirish.
2, 3 va 4 muomalalar. O’tgan davrda qilingan xarajatlar summasini ular tegishli bo’lgan davrlar etib kelganligiga qarab hisobdan chiqarish.
Shunday qilib, kelgusi davrlar hisobidan xarajatlarni mazkur (joriy) davrda aks ettirishning mazmuni shundan iboratki, ularning summalari avval alohida schyotlarda hisobga olinib, ular tegishli bo’lgan davrlar etib kelgandan keyin tegishli schyotlarga qismlarga ajratib hisobdan chiqishdir. Bunday xarajatlarning umumiy summalari «Kelgusi davr xarajatlari hisobi» schyotining debetiga yoziladi, uning kreditidan esa hisobdan chiqariladi. Bu schyotning qoldig’i debetida bo’ladi va o’tgan davrlarda qilingan, lekin kelgusi davrlarga tegishli bo’lgan xarajatlar summasini ko’rsatadi.