Toshkent arxitektura qurilish instituti o. Sh. Mamanazarov loyiha boshqaruvi

Moliyaviy xatarlar – bu moliyaviy va kredit-fond birjalarida muayyan 
operatsiyalarni amalga oshirishda yoʻqotishlarni istisno qiladigan spekulyativ 
xavf-xatarlardir. 
Korxonaning iqtisodiy faoliyatining bir yoki bir nechta natijasiga erishish 
noaniqligi ekzogen (tashqi) va ichki (endogen) omillarning ta’siri bilan belgilanadi. 
Ekzogen omillar quyidagilardan iborat: siyosiy beqarorlik, ijtimoiy-iqtisodiy 
keskinliklar, milliy va etnik toʻqnashuvlar; rivojlanishning hududiy va tarmoq 

---

103 
xususiyatlari; moliyaviy bozordagi oʻzgaruvchanlik, inflyatsiya; investitsion ehtiyoj, 
iste’mol talabi. 
Ushbu omillar quyidagi xavf guruhlariga boʻlinishi mumkin boʻlgan xavf 
omillarini keltirib chiqaradi: 
- siyosiy xavf omillari: siyosatdagi radikal oʻzgarishlar ehtimoli; korxona 
boshqaruviga davlat aralashuvi; byurokratiya; qoʻshni davlatlar bilan munosabatlar; 
milliy xususiyatlar. 
- iqtisodiy xavf omillari: iqtisodiy oʻsishning real stavkalari; iqtisodiyotning 
hajmi, energiya manbalarining mavjudligi, mintaqada mehnatning mavjudligi va 
qiymati, rasmiy oltin zahiralarining importga nisbati. 
- moliyaviy xavf omillari: tovar va kapitalning harakatlanishi, milliy 
valyutaning konvertatsiyalanishi, narxlarni tartibga solish, soliq stavkalari, inflyatsiya 
darajasi, xorijiy kapitalni jalb qilish qobiliyati, mamlakat mintaqasining tashqi qarzlari 
bilan bogʻliq cheklov choralari. 
Endogen omillar korxonaning faoliyatiga bevosita bogʻliq va uning asosiy 
parametrlarini aniq prognoz qilishning mumkin emasligi sababli. Endogen omillar 
quyidagilarni oʻz ichiga oladi: texnologiyalarda oʻzgarishlar va asosiy vositalarning 
tuzilishi, ularning funksional va iqtisodiy amortizatsiyasi; sotish bozorining salohiyati, 
ishlab chiqarish hajmi, korxona raqobatbardoshligi; doimiy va oʻzgaruvchan 
xarajatlar, ishlab chiqarish rentabelligi, sarmoyaning qaytarilishi; korxona 
moliyalashtirish manbalari. 
Korxonada noaniqlikning genetik omillari rentabellik darajasini va kapitalning 
daromadliligini belgilovchi oʻzgaruvchan oʻzgarishlarga bogʻliq boʻlib, korxona 
ishlab chiqarish va biznes faoliyatini moliyalash sohasida bir qator xavflarni keltirib 
chiqaradi. 
Kredit xatari - tijorat bankining qarzni taqdim etish yoki toʻlashdan bosh tortishi 
mumkinligidan iboratdir. Bu kredit boʻyicha foizlarni toʻlashga qodir emaslik va 
qarzning asosiy miqdorini qoplash xavfi. Kredit xavfini belgilovchi omillar: kredit 
muddati, foiz stavkasi, qaytarib olish tartibi, ikkilangan yoki sindikatlashgan (guruh) 
kredit, kredit shartnomasining shartlari, tijorat bankining ishonchliligi. 

---

104