Toshkent arxitektura qurilish instituti

 
 
1.3-rasm.
Turar-joy binolarining asosiy turlari
: 
a-seksiyali; b-yo‘lakli;
v-galereyali; g-qo‘rgoncha uy (tomorqali); d-blokli; e-aralash strukturali.
 

---

14 
Tomorqali uylardan farqli ravishda, blokirovkali uylar to‘rt qavatgacha bo‘lishi 
mumkin, bunda bir-birining ustida joylashgan ikki qavatdan iborat ikki sathli 
xonadonlar ko‘zda tutiladi. Yuqori qavatdagi xonadonlarga kirish, tashqi zinapoyalar 
bilan ta’minlanadi.
Ko‘p funksiyali turar-uy binolari uchun boshqa maqsadli tashkilotlarni turar-uy 
qavatlariga qo‘shib qurish harakterlidir. Bunday uylar qavatlari ixtiyoriy bo‘lishi 
mumkin (1.4-rasm).
1.4-rasm. 
Toshkent shahri. “Novza” кo‘p funksiyali turar-joy binosi
(1- va 2-qavatlarda jamoat muassasalari joylashgan). 
Bizda seksiya tuzilmali uylar eng ko‘p tarqalgan uylar bo‘lib, ular ko‘p 
vazifalidir, ya’ni bir xonadonda ko‘p xonali va kam xonali uy turlarini yaratishda 
katta imkoniyatga ega. 
Seksiya tuzilishiga ega bo‘lgan uylar sobiq Ittifoq paytida turli iqlim sharoiti 
mavjud bo‘lgan joylarda qurilgan. Yo‘lakli va galereya turdagi uylar esa asosan 
kamxonali xonadonlarga mo‘ljallangan bo‘lib, yo‘lakli uylar sobiq Ittifoqning o‘rta 
qismida, galereyali uylar esa janubiy qismida qurilgan.

---

15 
1.3. O‘zbekiston sharoitida turar-joy binolarini loyihalash uchun qo‘yiladigan 
asosiy talablar 
O‘zbekistonning iqlim sharoitida xonadonni yer sathi va ochiq havo bilan 
bog‘lash an’anaga aylanib qolgan. Shaharlarning tez o‘sishi va shahardagi yer 
maydonini iqtisod qilish natijasi o‘rta va ko‘p qavatli uylarning qurilishiga olib keldi 
va xonadonlarni yer bilan bog‘lash an’anasi yo‘qoldi. Buning o‘rnini almashtirish 
uchun xonadon tarkibiga har xil yozgi xonalarni loyihalash va past qavatli uylarga
nisbatan har xil qulayliklar, ya’ni markazlashgan issiq suv, isitish elektr jihozlari va 
axlatni olib ketish uchun qulayliklar yaratilgan. Shu sabablar natijasida O‘zbekiston 
tabiati, iqlim-sharoiti va urf-odatlariga javob beradigan ko‘p qavatli uylarning 
xillariga talablar ishlab chiqilgan. 
Tabiiy iqlim sharoiti bo‘yicha O‘zbekiston hududlari mintaqaviy zonalarga 
bo‘linadi. Bu umumiy ko‘rsatkich albatta, O‘zbekiston tog‘li, lalmikor, sahro 
hududlariga bo‘linadi va havosi bir-biridan farq qiladi. Farg‘ona, Samarqand, 
Toshkent, Surxondaryo viloyatlari esa tez-tez esib turadigan issiq shamoli bilan 
boshqa viloyatlardan farq qiladi.
TashZNIIEP instituti tomonidan bu yerlarning iqlimiy ko‘rsatkichlari ishlab 
chiqilgan bo‘lib, O‘zbekiston hududi 3 qismga bo‘lingan:
I mintaqaviy qismga: yozi juda issiq, qishi qisqa va yumshoqroq iqlimli 
viloyatlar kiradi. Bu yerda tez-tez janubiy issiq shamol esib turadi. Havoning issiqligi 
45 darajagacha ko‘tariladi. Bu hududda issiq kunlar ko‘p bo‘lganligi sababli tabiiy 
yo‘l bilan issiqdan saqlanish qiyin hududlar hisoblanadi;
II mintaqaviy qismga: asosiy lalmikor va sanoat viloyatlari, ya’ni Farg‘ona 
vodiysi, Toshkent va Samarqand viloyatlari kiradi. Bu viloyatlar yumshoqroq qishi 
va issiq yozi bilan ajralib turadi. Bular juda keng hududli va aholisi zich joylashgan 
viloyatlardir; 
III mintaqaviy qismga: sovuqroq, uzoq qishi va salqinroq yozi bilan ajralib 
turadi. Bunga Qoraqalpog‘iston, Xorazm va Buxoro viloyatlarining shimoliy qismi 
kiradi.

---

16 
Turar-joy binolarini loyihalash O‘zbekiston Respublikasi hududini KMK 
2.01.01ga muvofiq qurilish-iqlimiy mintaqalashtirishga mos ravishda, mintaqa va 
mintaqa ostilar asosiy xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak: 
I mintaqa – sahro iqlimi ta’sirida bo‘lgan, o‘ta noqulay yozgi sharoitli 
hududlar; 
I mintaqada ayniqsa yuqori davomli jazirama davrli IA va IB ostmintaqalar, 
havosi yuqori darajada changli IA, IB va IG ostmintaqalarga ajratilgan, IG 
ostmintaqa sovuq qishi bilan ajralib turadi; 
II mintaqa – tog‘oldi vohalar, tabiiy-iqlimiy va landshaft sharoitlari nisbatan 
yaxshi bo‘lgan vodiylar va yassitog‘li tumanlar; 
III mintaqa – tog‘li hududlar – noqulay qishki sharoitlari bilan ajralib turadi. 
Mintaqalar va ostmintaqalar tabiiy-iqlimiy sharoitlari xususiyatlarini hisobga 
olish bo‘yicha talab va tavsiyalar loyihalash me’yorlari matnida keltirilgan (ShNK 
2.08.01.-05”Turar-joy binolari” 4- ilova). 
I qurilish-iqlimiy mintaqada turar-joy binolarining arxitektura-tarxiy 
yechimlari istiqomatgohni yozgi jazirama, shamol va changdan himoyalashni 
ta’minlashi kerak. 
Yashash xonalarini chang-to‘zon ta’siridan himoyalangan hovli bo‘shliqlariga 
ochilishini ta’minlaydigan, maksimal keng korpusli turar-joy uylarning ixcham 
qurshalgan(o‘ralgan) komopozitsion-tarxiy yechimlarini qo‘llash tavsiya qilinadi; 
ko‘p qavatli uylarda uy strukturasi ichiga joylashgan oynavand peshayvonlar, 
kamqavatli uylarda esa yopiq hovlilar qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 
II 
qurilish-iqlimiy 
mintaqada 
arxitektura-tarxiy 
yechimlar 
iqlimning 
orombaxsh sharoitlaridan maksimal foydalanishga, shu bilan bir vaqtda 
istiqomatgohni ortiqcha jaziramadan himoyalashga qaratilgan bo‘lishi kerak. 
Jaziramadan himoyalash soyabonlash, istiqomatgohni tashqi-ko‘kalamzor muhitga 
ochish, orombaxsh salqin shamollar yo‘nalishini hisobga olgan holda shamollatish 
hisobiga ta’minlanadi. 
III qurilish-iqlimiy mintaqada arxitektura-tarxiy yechimni tanlashda yetakchi 
omil, bu istiqomatgohni qish davrida o‘ta noqulay iqlim ta’siridan himoyalashdir.

---

17 
Istiqomatgoh va peshayvonlar asosan janubiy (janubi-sharq, janubi-g‘arb) ufqqa 
qaratilgan, ixcham kompozitsion-tarxiy yechimlar qo‘llash maqsadga muvofiq 
bo‘ladi.
 
Sog‘lom va estetik to‘laqonli turar-joy muhitini shakllantirishda tabiiy-iqlim 
sharoitlari hisobga olinishi kerak, bu sharoitlar doimo binolar arxitekturasiga, 
ularning fazoviy va funksional tashkiliy qismlariga, qurilish materiallari va 
konstruksiyalar tanloviga va ko‘pgina boshqa narsalarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Birinchi navbatda, bunday sharoitlar qatoriga quyidagilar kiradi: 
-
ushbu hudud iqlimiga mos bo‘lgan temperatura, namlik va shamol rejimi;
- quyosh radiatsiyasi darajasi;
- ob-havodagi mavsumiy farqlar va h.k.
Shu sharoitlarning hammasi insonga va turar uyga birgalikda, lekin har bir aniq 
holatda turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Agarda kichik fazo mikroiqlimi haqida gap ketsa, 
farqlar nyuansli, agarda juda katta hududlar iqlimi (o‘lka, viloyat, zonalar) 
taqqoslansa, farqlar kontrast bo‘lishi mumkin.
Issiq quruq iqlim sharoitlaridagi turar-joylari uchun keng korpus, tashqi devorlar 
perimetrining minimalligi yaxshi samara beradi, bunda binolarning isib ketishiga 
qarshilik yuqoriroqdir. Bu yerda, tashqi to‘siqlar uchun termik qarshilikning zaruriy 
koeffitsiyentiga ega konstruksiyalar va materiallar tanlovi talab qilinadi. Tashqi 
muhit va turar-uy xonalari orasidagi issiqlik almashinuvi deraza teshiklari orqali faol 
o‘tishini unutmaslik kerak, shuning uchun deraza teshiklari maydonini 
ko‘paytirmaslik tavsiya qilinadi. Yuqori sanitar-gigiyenik qulaylik yaratish uchun
xonalarni yaxshi shamollatishni yo’lga qo’yish katta ahamiyatga ega. 
Agarda bino shamol yo‘nalishiga perpendikulyar joylashgan bo‘lsa, bu 
samaraga ko‘proq erishiladi. Shamol esuvchi tomonda, ya’ni shamol kuchi yuqori 
bosimli zona hosil qiluvchi tomonda teshiklar (deraza, tuynuk, ventilyatsiya 
teshiklari) binoning qarama-qarshi tomonidagi tortuvchi teshiklardan kichikroq 
o‘lchamda bo‘lishi isbotlangan. Xonadonlardagi havo almashinuvi intensivligiga 
uyning joylashgan joyi va oriyentatsiyasi, tarz yuzalardagi teshiklarni taqsimlash va 
ularning o‘lchamlari, ichki to‘siqlar holati ta’sir ko‘rsatadi. 

---

18 
Yoz paytlaridagi issiq havo va nisbatan yumshoq, qisqa davrli qish 
xonadonlarni issiq havodan saqlashni taqozo etadi. Bu esa uylardagi xonalarni
quyoshga nisbatan to‘g‘ri oriyentatsiya qilish, yaxshi shamollatishni yo‘lga qo‘yish, 
konstruksiyalar xususiyatlaridan to‘g‘ri foydalanish, quyoshga qarshi qurilmalarni 
qo‘llash orqali erishiladi. Insolyatsiya uylardagi xonalarga quyosh nurini to‘g‘ridan-
to‘g‘ri tushishi bo‘lib, shuningdek, sanitar-gigiyenik holatni ushlab turadi.
Insolyatsiya faqat turar uy joylardagi asosiy xonalarga zarur, lekin u yordamchi 
xonalar: oshxona, dahliz, hojatxonalarga kerak emas, aksincha ular bu xonalarda 
noqulayliklar tug‘dirishi mumkin. Shuning uchun insolyatsiyani davomiyligi 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri uylardagi xonalarni oriyentatsiyasiga bog‘liq. Uylarni quyoshga 
nisbatan maqbul darajada to‘g‘ri oriyentatsiya qilish shundaki, qish paytida 
xonadonlarda quyosh nuridan ko‘proq foydalanish, yozda esa xonalarga kamroq 
quyosh nuri tushishini ta’minlash zarur. 
Ushbu sharoitda eng yaxshisi janubiy oriyentatsiya bo‘lib, yoz kunlari quyosh 
tikkadan o‘tganligi sababli quyoshga qarshi kichik qurilma soyabon derazalarni issiq 
quyosh nuridan saqlaydi. Qishda esa quyosh pastlab nur sochganligi sababli quyosh 
nuri to‘g‘ridan-to‘g‘ri janubga qaratilgan derazaga tushadi va xonalarda yaxshi
insolyatsiya ta’minlanadi. Demak xonadonlarda ikkiyoqlama oriyentatsiya maqsadga 
muvofiq: asosiy xonalar janub tomonga joylashtirilsa, yordamchi xonalar shimol 
tomonga joylashtirilishi kerak. 
Janubiy sharqiy taraf va shimoliy g‘arbiy tarafga qaratish, ya’ni xonalarni ikki 
tarafga joylashtirish mumkin bo‘lganligi sababli qurilishda bunday taraflarga 
qaratishga va loyihalashga ruxsat beriladi. Eng yomon oriyentatsiya, - bu g‘arb va 
sharq taraflari bo‘lib, bunda uyning bir tomoni peshindan keyin qiziydi. Bunday 
oriyentatsiyada uy joylarni qurishga ruxsat berilmaydi. 
Turar-joy binolarini tarxiy yechimini joylanishi va ufqqa nisbatan o‘rni yashash 
xonalarini 22 mart - 2 sentyabr davrida uzluksiz davom etadigan insolyatsiyasi 2,5 
soatdan kam bo‘lmasligini ta’minlashi kerak; kun davomida insolyatsiyaning 
umumiy vaqti 0,5 soatga oshganda yashash xonalarini insolyatsiyasi bir marta 
uzilishiga yo‘l qo‘yiladi. 

---

19 
Bir, ikki va uch xonali xonadonlarda kamida bir xonada; to‘rt, besh, olti xonali 
uylarda kamida ikki xonada insolyatsiyani normalangan davomiyliligi ta’minlanishi 
kerak. Yotoqxonalarda qoida tarzida yashash xonalarining kamida 60%, internat-
uylar esa kamida 75% insolyatsiya qilinishi kerak. 
Izoh
: Turar-joy binolarini joylashishini, ufqqa nisbatan o‘rni, binolar oralig‘i
ShNK 2.07.01 talablariga muvofiq bo‘lishi kerak. 
Turar-joy binolari ufqqa nisbatan noqulay joylashganda yashash xonalarini 
ortiqcha quyosh radiatsiyasi va jaziramadan saqlash ko‘zda tutilishi kerak. I va II 
mintaqalarda yashash xonalari derazalari ufqning g‘arbiy qismiga 200-290º oralig‘ida 
qaratilmasligi kerak. Ufqning ko‘rsatilgan qismiga: ikki xonali xonadonda – bitta 
xonani, uch xonalikda – ikkitagacha, yotoqxonalarda – soyabon qurilmasi bo‘lganda 
yoki maxsus oynaklangan bo‘lsa, ko‘pi bilan 25% yashash xonalari qaratilishiga yo‘l 
qo‘yiladi. 
I va II mintaqalarda yashash xonalari ufqning 200-290º sektoriga qaratilganda 
tashqi soyabon qurilmalari qo‘llanilishi kerak; turar-joy qulayligi “yaxshilangan” va 
“yuqori” klassida soyabon qurilmasi: I mintaqada 70-290º oralig‘ida, II mintaqada 
180-290º oralig‘ida qo‘llanilishi kerak. II mintaqada soyabon 1-4 qavatli binolarda 
ko‘kalamzorlash vositasi bilan ta’minlanadi. I mintaqada ko‘kalamzorlash hisobiga 
erishiladigan soyabon 2 qavatgacha bo‘lgan binolarda samaralidir.
Xonada salqin havo hosil qilish uchun uyni shamollatish, yelvizak katta 
ahamiyatga ega. Yelvizak hosil qilish yo‘li bilan kunduzgi issiq havoni kechki 
salqin havo bilan almashtirish mumkin. Bunga sabab O‘zbekistonning kecha-kunduz 
davomida tez-tez o‘zgarib turuvchi iqlim sharoitidir. Buning uchun kunduz kuni 
xonalardagi derazalarni yopiq holda va aksincha kechasi tashqaridagi havo 
salqinlashganda derazalarni ochish yo‘li bilan xonaning havosi salqinlatib turiladi.
Ammo xonadagi issiq havoni tez salqinlatish uchun, yaxshi sanitar-gigiyenik 
sharoitni yaratishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, burchakli va vertikal (aeratsion shaxtlar orqali) 
shamollatishdan foydalaniladi (1.5-rasm). Bu esa turar-joy binolarida tarxiy yechimni 
to‘g‘ri tashkil qilish, ya’ni uylardagi xonalarni ikki qarama-qarshi tarafga qaratish 
hisobiga tashkil etiladi.

---

20 
O‘zbekiston sharoitida uylarda xonalarni bir tomonga qaratish yelvizak usulini 
hosil qilishga yordam berolmaydi va xonadonning isib ketishga sabab bo‘ladi.
Bunday tarxli turar uy-joylar O‘zbekiston iqlimi sharoitida qoniqarsiz deb 
hisoblanadi.