Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

4.2. Tovar va uning xususiyatlari
Tovar-pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga ega. Tovarga ta’rif berishda ham iqtisodchilar tomonidan turlicha yondashuvlar mavjud. Jumladan, E.F.Borisov ta’rifiga ko‘ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida ayirboshlashga mo‘ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflilikdir»¹. Bundan ko‘rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi va uning nafliligiga e’tiborni qaratadi.
V.I.Vidyapin va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne’mat» va «tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne’matning maxsus shakli bo‘lib hisoblanishi ko‘rsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne’mat»². Bu va boshqa qator olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash mumkinki, tovar – bu biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo‘lgan, ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsulidir.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida turli mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan millionlab turdagi mahsulotlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar tovar shaklini olgan. Jumladan, O‘zbekistonda ham ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning asosiy qismi tovar shaklida oldi-sotdi jarayonidan o‘tadi.
Mamlakatimizda yaratilgan ko‘plab turdagi tovarlardan ba’zilarini misol keltirish mumkin (4.2-jadval).
4.2-jadval O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan ba’zi tovar turlari³

Tovar mahsulotlari nomlari	2010	2012	2014	2016	2018
Engil avtomobillar (ming dona)	217,7	235,5	250,7	92,7	213,3
Avtobuslar (dona)	1268	1100	1217	908	949
Traktorlar (dona)	2807	1792	2196	720	3393
O‘simlik yog‘i (ming tonna)	235,6	236,0	230,0	197,1	185,1
Un (ming tonna)	1217,3	1820,3	1979,3	2268,2	2726,0

Mamlakatimizda tovar ishlab chiqarish va ayriboshlashning
rivojlanayotganligini chakana savdo aylanmasi va pullik xizmat ko‘rsatishning yildan-yilga oshib borishida ham ko‘rish mumkin. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etib turgan sharoitda tovar ishlab chiqarishni rivojlantirish iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash jarayonlarini kuchaytirishni taqozo etadi. Ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash, uni ma’naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan texnik va texnologik qayta tuzish kabi chora-tadbirlarni o‘z ichiga oluvchi ishlab chiqarishni modernizatsiyalash jarayoni pirovardida tovarlar miqdorining oshishi, sifatining takomillashuvi va turlarining ko‘payishiga imkon yaratadi. Ayniqsa, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlarni sotish bozorlarini kengaytirish maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat sohalarini kengaytirish, mahsulot va xizmatlar assortimentlarini ko‘paytirish, ularning sifatini takomillashtirishdan iborat diversifikatsiya jarayoni tovar ishlab chiqarishni kengaytirishning muhim yo‘nalishlari bo‘lib hisoblanadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida dunyoning hamma mamlakatlarida, hamma hududlarda va ulardagi hamma xo‘jaliklarda,shu jumladan, bizning mamlakatimiz xo‘jaliklarida ham ommaviy ravishda tovar ishlab chiqariladi va ayirboshlanadi, bu jarayondan hamma foydalanadi, oldi-sotdi qiladi. Lekin shu oldi-sotdi bo‘layotgan tovarning ikki xil xususiyatga ega ekanligini, bu xususiyatlarni bilishning bozor ishtirokchilari uchun o‘ta muhim ekanligini hamma ham tushunavermaydi.
Shuni ta’kidlash joizki, har qanday ishlab chiqarilgan narsa: maxsulot yoki xizmat ham tovar bo‘lavermaydi. Masalan, dehqonning o‘z tomorqa xo‘jaligida o‘zining iste’moli uchun etishtirgan dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari ko‘pchilik oilada kishilarning o‘z oilasi uchun qilgan xizmatlari tovar bo‘lmaydi.
Tovar bo‘lishi uchun eng avvalo, u bozorda sotish uchun boshqalarning extiyojini qondirish uchun ishlab chiqarilishi, unda ikki xususiyat: naflilik va qiymat mavjud bo‘lishi shart.
Demak, tovar bir-biriga qarama-qarshi turgan ikki tomonning qiymat va naflilikning birligidan iboratdir. Tovardagi bir-biriga qarama-qarshi turgan bu ikki xususiyat unda gavdalangan mehnatning ikki yoqlama tavsifidan ya’ni aniq va abstrakt mehnatning natijasida kelib chiqadi.
Bunda aniq mehnat tabiat ashyolaridan foydalanib tovarning nafliligini ya’ni kishilarning biron-bir narsaga bo‘lgan extiyojini qondirish qobiliyatini yaratadi, ya’ni yerning tuproq unumdorligidan foydalanib, turli xil qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini ishlab chiqaradi, yer qaridan olingan temirdan turli xil asbob uskunalar, buyumlar, mashinalar yasaydi. O‘rmonda o‘sib turgan yog‘ochlardan uylar quradi, yog‘och buyumlar yasaydi va h.k. Abstrakt mehnat esa uning qiymatini yaratadi. Gap shundaki, mehnatning ikki tomonlama tabiati bir vaqtning o‘zida ro‘y beradi va bir vaqtning o‘zida tovarning ikki xil xususiyati yaratiladi. Tovarning qiymatini va nafliligini, ularning bir-biriga qarama-qarshi turgan ikki tomonini, bu ikki tomonning doimo harakatda, rivojlanishda bo‘lib, o‘zgarib turishini, ular bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda hamda o‘rin almashib, shakl almashib turishini bilmaslik natijasida sifat jihatdan bir-biridan farq qiladigan iqtisodiy jarayonlarni, ularning omillari, manbalari va natijalarini bir-biri bilan adashtirish, ularga bir xil tushuncha deb qarab, chalkashliklarga yo‘l qo‘yish xollarini keltirib chiqaradi. Masalan, tovarning qiymati va nafliligining farqiga bormaslik, ularni aniq ajrata bilmasdan bir xil tushuncha deb qarash nazariy va amaliy jihatdan zararli xulosalar va amaliy harakatlar qilinishiga sabab bo‘ladi. Bunday noaniqlik va chalkashliklar K.Marksgacha yashab, ijod qilgan va undan to hozirgacha iqtisodiy ta’limotlar tarixida ma’lum bo‘lib, ijod qilgan.
Agar biz ikki tomonlama yondashuv va taxlil usulini qo‘llab, har bir tovarda va xizmat birligida, binobarin yaratilgan barcha tovarlarda qiymat va naflilik borligini mana shu qiymat va naflilik degan tushunchalarni, ularning kelib chiqish sababi bo‘lgan mehnatning ikki tomonlama tavsifini (aniq va abstrakt mehnatni) ularning harakatidagi o‘zgarishlarni bilsak, uni e’tiborga oladigan bo‘lsak va uni rivojlantirsak, o‘z faoliyatimizda qiymatni ko‘paytirishga emas, aksincha, uni kamaytirib naflilikni ko‘paytirishga harakat qilishimiz zarurligini anglaymiz. Bu narsani to‘g‘ri va aniq tushunish uchun yana bir bor misol bilan ko‘rsatishimiz mumkin. Masalan, g‘alla, paxta, sabzavot ekayotgan xo‘jalik ularni ekish, o‘stirish, parvarishlash va nihoyat yig‘ib olish uchun mehnat, moddiy, pul xarajatlarini amalga oshiradi. Bunda turli darajadagi xo‘jalik uchun, jumladan dehqon uchun etishtirayotgan turdagi mahsulotning hajmi va sifatini oshirish muhimdir, xarajatlarni esa iloji boricha kamroq sarflash, binobarin, qiymatni pasaytirish asosiy maqsad bo‘ladi.
Shuni ta’kidlash joizki, har qanday ishlab chiqarilgan narsa ham tovar bo‘lishi uchun unda ikki xususiyat mavjud bo‘lishi shart.
Tovar ikki xususiyatga ega: bir tomondan, u kishilarning biror-bir narsaga bo‘lgan ehtiyojini qondira oladigan, ikkinchi tomondan esa, boshqa buyumlarga ayirboshlana oladigan, ya’ni oldi-sotdi jarayonidan o‘ta oladigan buyumdir. Boshqacha aytganda, tovar naflilikka (iste’mol qiymatiga) va qiymatga egadir.
Buyumning iste’molga yaroqli ekanligi uning kishilar uchun nafli ekanligi, muayyan naf keltirishi orqali namoyon bo‘ladi. U shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning biron-bir narsaga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi. Demak, tovarning nafliligi deb uning kishilarning biron-bir narsaga