Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
“
Bank” deb, pul mablag‘larini yig‘uvchi, saqlab beruvchi, kredit- hisob va boshqa har xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi muassasalarga aytiladi. Banklar paydo bo‘lishining asosi bo‘lib tovar-pul munosabat- larining rivojlanishi hisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bo‘lishi va ularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda banklarning ham bo‘lishini taqozo qiladi. Banklar o‘rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat, shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o‘z bo‘sh turgan mablag‘laridan foyda olish maqsadida, ularni vaqtincha foydalanishga mablag‘ zarur bo‘lgan subyektlarga ssudalar berishgan. Bu hol pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan. “Bank” so‘zi italyancha “banca” so‘zidan olingan bo‘lib, “stol”, aniqrog‘i “pullik stol” degan ma’noni anglatadi. O‘rta asrlarda italiyalik puldorlar hamyonlaridagi, idishlardagi monetalarni stol ustiga qo‘yib hisob-kitob qilganlar. XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni “bancherii” deb atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va o‘z ishiga 8 mas’uliyatsizlik qilsa, u o‘tirgan stolni sindirib tashlashgan va uni “Banco rotto”, ya`ni “bankrot” deb atashgan. Bizga ma`lum bo‘lgan “bankrot” so‘zi ham ital`yancha“banca” so‘zidan olingan. Banklar bajaradigan funksiyalar ularning bajaradigan vazifalariga qarab turli xil bo‘lishi mumkin. Bu mavzuda biz banklarga taalluqli bo‘lgan umumiy funksiyalar to‘g‘risida gapirib o‘tmoqchimiz. Keyingi mavzularda biz alohida-alohida olingan holda birinchi va ikkinchi zveno banklarining funksiyalari to‘g‘risida fikr yuritamiz. Shunday qilib, bank tizimi miqyosida olib qaraydigan bo‘lsak, banklar quyidagi funksiyalarni bajaradi: -vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larni yig‘ish va kapitalga aylantirish; -kredit munosabatlarida vositachilik qilish; -to‘lov jarayonlarida vositachilik qilish; -muomalaga kredit vositalarini chiqarish. Xalq xo‘jaligidagi vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larni yig‘ish va ularni kapitalga aylantirish – banklarning ilk funksiyalaridan biri hisoblanadi. Bu funksiyaning amalga oshirilishi natijasida bir tomondan, huquqiy va jismoniy shaxslar jalb qilingan mablag‘lari bo‘yicha ma’lum miqdorda daromadga ega bo‘ladilar, ikkinchi tomonidan bu mablag‘lar banklarning kreditlash qudratini tashkil qiladi va shu resurslarga asoslangan holda banklar ssuda operatsiyalarini olib boradi. Vaqtincha bo‘sh pul mablag‘lar banklar ishtirokisiz bir korxona (tarmoq) tomonidan ikkinchi korxona (tarmoq)ga vaqtincha foydalanishga beriladigan bo‘lsa, bu munosabatlarni tashkil qilishda ma’lum qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin: birinchidan , kreditga so‘ralayotgan summa bilan kreditga berilishi mumkin bo‘lgan summa o‘rtasida nomutanosiblik bo‘lishi mumkin; ikkinchidan, ortiqcha bo‘sh mablag‘ga ega bo‘lgan korxonaning mablag‘larni vaqtincha foydalanishga beradigan muddati mablag‘ zarur bo‘lgan korxonani qoniqtirmasligi mumkin; uchinchidan , banklar ishtirokisiz korxonalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri kreditlashda qarz beruvchi qarz oluvchi korxonaning moliyaviy ahvolini to‘liq o‘rgana olmasligi mumkin. Qarz oluvchining to‘lovga layoqatsiz bo‘lishi, kreditor korxona- ning ham moliyaviy ahvolining yomonlashuviga va boshqa salbiy 9 hollarga olib kelishi mumkin. Xalq xo‘jaligidagi barcha bo‘sh mablag‘larning bank tomonidan yig‘ilishi natijasida vujudga keladigan kredit resurslar hisobidan qarz oluvchi korxonaga zarur bo‘lgan summada, zarur bo‘lgan muddatda kredit berishga imkoniyat yaratiladi. Undan tashqari, bank korxonalarning to‘lovga layoqatliligini har tomonlama tahlil qilishi, ularning moliyaviy ahvolini yaqqolroq baholab bera olishi mumkin. Iqtisodiy rivojlanishining o‘sishi, bank kreditining qo‘llanilish ko‘lamini kengaytirib boradi. Kredit faqatgina har kunlik faoliyat bilan bog‘liq ishlab chiqarish va muomala jarayonining qisqa muddatli ehtiyojlari uchun emas, balki uzoq muddatga kapitalga bo‘lgan ehtiyojni qoplashga yo‘naltiriladi. 60-yillardan boshlab banklar yirik mijozlarga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslasha bordi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun banklar mablag‘larni jalb qilish miqyosini, iste`mol uchun kreditlar berish ko‘lamini kengaytirdi. To‘lovlarda vositachilik funksiyasida banklar o‘z mijozlarining topshirig‘iga asosan to‘lov jarayonlarini amalga oshiradi, hisob varaqlariga mablag‘larni qabul qiladi, pul tushumlarining hisobini olib boradi, mijozlarga pul mablag‘larini beradi. Hisob-kitoblarning bank orqali olib borilishi muomala xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Mijoz mamlakat ichida va boshqa mamlakat bilan qiyinchiliksiz o‘z mablag‘larini bank orqali o‘z hisobvaraqasidan boshqa korxona hisobvaraqasiga yoki boshqa mamlakat bankiga o‘tkazishi mumkin. Muomalaga kredit vositalarini chiqarish. Bank kreditining manbai faqat vaqtincha bo‘sh mablag‘lar va kapital bo‘lib qolmasdan, kredit asosida chek-depozit emissiyasi ham amalga oshiriladi. Bank tomonidan beriladigan kredit miqdori mavjud jamg‘armalardan ko‘p bo‘lsa, bank chek-depozit emissiyasini amalga oshirishi mumkin. Undan tashqari, kredit yordamida muomalaga naqd pullar – banknotalar chiqariladi. Bank kredit pullar chiqarish depozitlar yaratish yo‘li bilan to‘laqonli pullar o‘rnini bosuvchi kredit vositalarini vujudga keltiradi. Nima uchun banklarning faoliyati davlat tomonidan qattiq nazorat qilinadi? Buning sababi shundaki, banklar azaldan xalqning, avvalo, xususiy shaxslar va oilalarning mablag‘lari saqlanadigan joydir. Davlat banklar ishini nazorat ostiga olib va tartibga solish orqali hamisha omonatchilar va kreditorlarni moliyaviy yo‘qotishdan himoya qilishga 10 va banklarning inqirozga yuz tutishi tufayli kelib chiqadigan oqibatlardan saqlashga harakat qiladi. Bir bankning inqirozga uchrashi tufayli o‘nlab va yuzlab korxonalar, ko‘p minglab oddiy omonatchilar juda qiyin moliyaviy ahvolda qolishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘- risida»gi Qonunida bankka quyidagicha taʼrif berilgan: «Bank – tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblana-digan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir: • yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish; • qabul qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish; • investitsiyalash uchun foydalanish; • to‘lovlarni amalga oshirish . Demak, bank – bu pul mablag‘larini o‘zida mujassamlashtiruvchi va jamg‘aruvchi, kredit beruvchi, pul hisobini olib boruvchi, pul va qimmatli qog‘ozlarni emissiya qiluvchi, oltin va chet el valyutalari bilan operatsiyalarni bajaruvchi yirik muassasadir. Ko‘pgina moliya institutlari, shu jumladan, qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bilan shug‘ullanuvchi dilerlar, broker firmalari, sug‘urta kompaniyalari ko‘proq o‘zlarining ko‘rsatgan xizmatlari bilan banklarga tenglashishga va bankka xos ishlar bilan shug‘ullanishga harakat qiladilar. Sobiq Ittifoq bank tizimida Davlat banki monopol mavqega ega bo‘lib, o‘z vaqtida emissiya instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish va xo‘jaliklarga hisob-kitob operatsiyalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi markaz hisoblanardi. Ham emissiya, ham hisob-kitoblar, ham kreditlar bo‘yicha mijozlarga xizmat ko‘rsatish funksiyalarining bir joyda monopollashuvi Davlat bankini boshqaruv va nazorat organiga aylantirgan edi. Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi va ularning rivojlanib borishi banklarning paydo bo‘lishiga asos soldi. O‘rta asrlarda banklar dastlab puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar bo‘sh turgan mablag‘laridan foyda olish maqsadida qarz so‘ragan subyektlarga vaqtinchalik foydalanishga bergan. Bu hol pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishga olib kelgan. 11 Dastlab, jirobanklar nomi bilan XVI asrlarda (aniqrog‘i 1587- yilda) Florensiya va Venetsiyada kichik banklar vujudga kela bosh- lagan. Ular turli shaharlar va mamlakatlarning pul belgilarini almashtirishga ixtisoslashgan bo‘ladilar. Keyinchalik shunday bank-lar Аmsterdamda (1605-y), Gamburgda (1618-y), Milanda, Nyurn-bergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o‘z mijozlari- savdogarlarga xizmat qilgan. Ular asosan, o‘z mijozlari o‘rtasidagi hisob-kitoblarni naqd pulsiz amalga oshirishgan. Tarixda birinchi yirik bank 1694-yilda Аngliyada tashkil etilib, unga davlat nomidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. U bank aksiyador-emission bank hisoblangan. Keyingi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, xususan, sanoatning rivojlanishi natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilina boshlanadi. Natural xo‘jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq mu- nosabatlarining rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yo‘l ochdi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi yollanma mehnatni borgan sari ko‘p jalb qilishga olib kelgan. Yollanma mehnat uchun haqning pul shaklida to‘lanishi doimiy pul aylanishini yuzaga keltiradi. Pul aylanishi esa muayyan boshqaruvni talab qildi. Bu vazifani banklar bajara boshladi. Shunday qilib, banklar mablag‘larni yig‘ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi. XX asrning boshlarida yirik Yevropa mamlakatlarida o‘zining ko‘p filiallariga ega bo‘lgan, yirik sanoat monopoliyalari bilan uzviy bog‘liq faoliyat ko‘rsatayotgan banklar vujudga keldi. Bankning operatsiyalari va taklif qilinayotgan xizmat turlari, kreditlarning sifati va miqdori, bank sarmoyasining yetarliligi, mijozlarga ko‘rsatilayotgan xizmatlar- ning sifati doimo nazoratchilar tomonidan puxta tekshiriladi. Banklar kreditlar berish yoki to‘sqinliksiz sarf qilinadigan depozitlar hisobiga o‘z investitsiya faoliyatlarini amalga oshirish yo‘li bilan pul ishlash imkoniyatiga ega bo‘lganliklari tufayli ham qattiq nazorat ostida bo‘ladilar. Hosil qilinayotgan pul miqdorining o‘zgarishi iqtisodiyot holatiga ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni pul qadrsizlanishining kuchayganligi yoki ortganligi aniqlanadi. Banklar ustidan kuchli nazorat borligining yana bir sababi shuki, ular xususiy shaxslar va firmalarga kreditlar beradilar va bu yo‘l bilan iste’mol xarajatlarini va investitsiya talablarini qondiradilar. 12 Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi banklar tizimi o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga, O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlariga, Vazirlar Mahkamasining qarorlariga va xususan, «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi va «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunlarga amal qiladi. «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonun 1995-yil 21-dekabrda, «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun esa 1996-yil 25-aprelda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan. «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonun 9 bobdan tashkil topgan bo‘lib, 60 ta moddadan iborat. Bu qonunda Markaziy bankning huquqiy maqomi, bosh maqsadi va asosiy vazifalari, hisobdorligi, mustaqilligi, tashkiliy tuzilishi, hukumat organlari bilan munosabatlari, moliyaviy ahvoli, boshqaruv- chining vakolatlari, pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlari, tijorat banklarini qayta moliyaviy ta’minlash, valyutani tartibga solish, bajaradigan operatsiyalar, majburiy zaxira talablari, banklarni nazorat qilish va ular faoliyatini tartibga solish vakolatlari, tijorat banklariga nisbatan qo‘llaydigan chora va sanksiyalar va banklar bilan o‘zaro munosabatlar belgilangan. Markaziy bank me’yoriy hujjatlar va yo‘riqnomalarni ishlab chi- qish huquqidan to‘liq foydalangan holda, bu yo‘nalishda o‘z faoliyatini juda faollashtirmoqda. Markaziy bank tomonidan hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi bank tizimidagi banklar faoliyatini tartibga soluvchi hujjatlar to‘plami tayyorlangan bo‘lib, bu to‘plam Respublika banklarida bank hisob varaqlarini ochish tartibi, banklarni ro‘yxatga olish va ularning faoliyatini litsenziyalash, banklarning chet el valyutalari bilan bajaradigan operatsiyalari, hisob- kitoblarni amalga oshirish, faktorining, moliyaviy lizing, konsalting operatsiyalarini amalga oshirish, qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni bajarish tartiblari va boshqalarni o‘z ichiga oladi. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun 6 bobdan va 44 moddadan tashkil topgan. Bu qonunda bank faoliyatining subyektlari va ular faoliyatining huquqiy asosi, banklar operatsiyalari, banklarni tashkil qilish va tugatish, banklarning mustaqilligi, davlat va banklarning mas’uliyatini chegaralab qo‘yilishi, ularning pul mablag‘larini zaxiralash va 13 umumiy iqtisodiy me’yorlarga rioya qilish sohasidagi burchlari, bankka aloqador shaxslar bilan tuziladigan bitimlardagi chegaralar, banklarning hisobot va boshqa axborotlarni taqdim etish majburiyat- lari, banklarning o‘z mijozlari oldidagi javobgarligi, banklarda hisob- kitob va ularni nazorat qilish tartiblari belgilangan. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunga ko‘ra, banklar aksiyadorlik jamiyati tarzida tashkil qilinadi. Bank ustavida bankning (to‘la va qisqartirilgan) nomi va manzili, operatsiyalari ro‘yxati, boshqaruv organlari, ularni tashkil qilish tartibi, bank auditini o‘tkazish tartibi ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|