Toshkent davlat pedagogika universiteti pedagogika psixologiya fakulteti

O`smirlarda do`stlik, yoqtirish, sevgi hislari

Ko`pchilik uchun jinsiy yetilish nafaqat tanadagi o`zgarishlarni bildiradi, bu davrda inson his-tuyg`ulari ham o`zgarib borayotganligini sezish mumkin. Ba`zida o`g`il-qizlarning kayfiyati ko`tariladi, ba`zida esa tushkunlik holatida o`zini sezishi ham mumkin. Yonidagi o`rtoqlari va tengdoshlariga nisbatan do`stlik, yoqtirish yoki yoqtirmaslik kabi xislatlarni ham boshidan kechirishi yoki bo`lmasa tengdosh o`g`il yoki qizlarga nisbatan sevgiga o`xshash hislarni o`zidan o`tkazishi ham mumkin. Shuning uchun unda tengdoshlari bilan bo`lgan munosabatda murakkabroq va mazmunliroq jihatlar ham kuzatila boradi. Bir xil qiziqishlar, mashqlar, manfaatlar birligi asosida o`rtoqlik va do`stlik munosabatlari vujudga keladi. Do`stlar bilan suhbatlashuv gohida shunchalik yoqimli va muhim bo`ladiki, qarindoshlar bilan bunchalik zavqli bo`lmasligi mumkin. Chunki bu davrda yaqin, tushunadigan kishi bilan dardlashish, sirlashish ehtiyoji yuqori bo`ladi. Shuning uchun bu davrda har bir o`smirning orzusi chin do`st topish va unga ham do`st bo`lishdir. Unda bu davrda do`stlarga muhtojlik ehtiyoji yuzaga keladi, o`z his-tuyg`ulari va muammolarini o`rtoqlashmoqchidek ko`rinadi va haqiqatan ham bunga intiladi. Psixolog tili bilan aytganda, do`st — bu «alter Ego», ya`ni ikkinchi «Men» bo`lib, u o`sha paytdagi «Men» ning bir qismi sifatida idrok qilinadi. Do`st o`smir uchun shunday odamki, u bilan barcha dard-u hasratlarini muhokama qiladi, qalbidagi muammolarini unga to`kib solgisi keladi. Shuning uchun uni xush ko`rishlarini va unga maslahatlar berishlarini xohlaydi. Do`stlik tuyg`usi psixologik jihatdan o`z-o`zini anglash va boshqa odamni tushunishga yordam beradi. Bu davrga xos ikkita xususiyat u ham bo`lsa, o`z tengdoshlari bilan muloqot qilishning ehtiyoji ortishi va shu muloqotni amalga oshirish hisoblanadi. Muloqotni kutish — murakkab o`ziga xos holat bo`lib, bunda o`smir shartli va shartsiz ravishda qiziqarli va muhim, takrorlanmas uchrashuv va muloqotni kutadi. Shu sababdan ular ota-onalari, atrofidagi kattalar va umuman boshqalarga diqqat va qiziqish bilan qaraydilar. Muloqot ko`payishi natijasida do`stlik kelib chiqadi va bu do`stlik o`smir uchun o`zini mustaqil va katta odam sifatida hisoblay olishiga turtki bo`la oladi. Do`stlikning asosiy sharti esa — o`zaro bir-birini tushunish hisoblanadi. Do`stlar gohida gap-so`zsiz ham yuz ifodasi, yurish-turishga qarab ham tushuna oladilar. O`smirlik davridagi o`gil-qizlarda bu his muhim bo`lganligi uchun o`qituvchi ularda kim bilandir do`st bo`la olishlari uchun o`zlarida qaysi sifatlarni mujassam eta olishi kerakligini uqtirishi kerak. Bu xislatlar esa ushbulardir: hurmat, uni o`z xatti-harakatlari va fikrlashi bilan ko`rsatish mumkin. Doimo oldida bo`lish, e`tibor bilan tinglash, kerak bo`lsa yordam bera olish, kechira olish; rostgo`y bo`lish, o`zini boshqalardan ustun, yuqori qo`ymaslik, ikkiyuzlamachilik qilmaslik; dilkashlik, boshqa odam fikriga quloq tutish, o`zaro tushunishga erishish. Bilish kerakki, do`stlar osmondan tushmaydi. Buning uchun har bir odam o`zi birinchi qadamni tashlashiga to`g`ri keladi. Bo`sh vaqtni to`g`ri tashkil qilib turli to`garaklar, jismoniy mashqlarni o`rgatadigan maskanlarda shug`ullanilsa ham do`st orttirish imkoniyati paydo bo`ladi. Qiz bola bilan o`g`il bolaning orasida do`stlik hislari va munosabatlari bo`ladi, buni inkor etib bo`lmaydi. Bu do`stlik tufayli ular bir-birlariga ijobiy ta`sir etadilar, ular bir-birlarini tarbiyalaydilar. Qizlar bilan o`g`il bolalar do`stlik munosabatida bo`lmasalar, o`g`il bolalar johil, qo`pol, shavqatsiz bo`lib qolishlari mumkin. Qizlar esa shalpaygan, beqaror bo`lishlari mumkin.
Do`stlik munosabatlarining ahamiyatini ifoda etuvchi milliy merosimizdan biri — xalq maqollarida ham do`stlikning odam uchun kerakligi bayon etilgan:
— «Do`stsiz boshim, tuzsiz oshim»;
— «Do`st bilan obod uying gar bo`lsa u vayrona ham, do`st qadam qo`ymas ekan, vayronadir koshona ham».
Do`stlikni ifodalovchi qanday maqollarni yana keltirish mumkin? Shuningdek, o`quvchilarda do`stlik mavzusiga qiziqishni orttirish uchun darsda kim ko`proq maqol yoki hikmatlar keltirish musobaqasini tashkil etish mumkin.
Tanadagi bo`layotgan o`zgarishlar va jinsiy rivojlanish mobaynida yigit va qizlarning o`zaro qiziqishi kuchayadi va bu kuchayish yoqtirish, sevgi tarzida ham namoyon bo`ladi. Agar do`stlik o`zaro bir-birini tushunishga asoslangan o`zaro munosabatlar ko`rinishi bo`lsa, sevgi esa qalblar yaqinligiga asoslangan va his-tuyg`ularining namoyon bo`lishining muhim alomatidir.
Sevgi bu nafaqat hissiyot, balki boshqalarni seva olish qobiliyati va sevimli bo`la olishdir. Shu sababdan o`smirlar uchun bu hissiyotning borligi juda katta ahamiyatga egadir. O`smirlar bir-biriga mehr qo`yishganda asosan tanlagan odamlarining tashqi ko`rinishlari, aqliy imkoniyatlari va obro`lariga e`tibor beradilar. Lekin keyinchalik yosh ulg`ayib borgan sari odamlar sevgi obyektini tanlashda uning tashqi qiyofasi, aqli yoki qandaydir afzalliklariga emas, balki uning insoniy fazilatlariga ko`proq e`tibor berishlari kuzatiladi. Aytish mumkinki, sevgi hissini dastlabki bosqichi — o`zaro yoqtirib qolish, yoki simpatiya bo`lib, bunda tanlagan odamning tashqi qiyofa belgilariga ko`proq ahamiyat beriladi. Masalan, chiroyli kiyingan va orasta bo`lib ko`ringan qiz bola davrada ko`pchilikning nigohini o`ziga tortadi va natijada davradagilarning ko`pchiligi uni yoqtirib qolishlari mumkin, lekin shu yoqtiruvchilar orasida qaysi biri shu qizga ham ma`lum darajada yoqsagina, ular o`rtasida o`zaro yoqtirish yuzaga kelishi mumkin bo`ladi. Shu tarzda o`g`il-qizlar orasida o`zaro yoqtirishdan keyin boshqa bosqich — sevgiga aylanishi mumkin. Demak, o`smirlik davridagi o`g`il-qizlar ko`pincha davralarda bo`lishni, birovlarga yoqish uchun tashqi ko`rinishlariga alohida e`tibor beradilar. Shuning uchun yoqimtoy bo`lsa-yu, lekin biror odamning e`tiboriga sazovor bo`lmasa, o`smir o`g`il-qizlarda xafalik hissi yuzaga kelishi mumkin. O`smirlarda sevgi munosabatlarining kechishida faqat qarama-qarshi jins vakili emas, balki aynan shu davrda ota-onaning qadrlanishi va ularga nisbatan sevgi-muhabbat, yaqin aka-uka yoki opa-singilga nisbatan muhabbat, qiziqqan predmeti yoki narsasiga nisbatan ham muhabbat ko`rinishlari yuzaga kelishi va namoyon bo`lishi mumkin. O`smirlar o`zlarining qiziqqan obyektlarini nuqsonsiz, ideal tarzda tasvirlaydilar o`z tuyg`ularini o`zlari ham hali anglab yetmaydilar, ular his tuyg`ularini qanday qilib izhor etish va o`zlarini qanday tutishni ham bilmaydilar, ularning bu hissiyotlari ko`proq mavhum o`ylarga olib keladi. Natijada kim to`g`risida ko`proq o`ylash ehtiyojga aylanadi.
Agar o`smir kimgadir nisbatan o`z his-tuyg`ularida do`stlikka qaraganda boshqacha ekanligini payqasa, kuchayib borayotganini sezsa, demak, bu o`smirda do`stlikdan boshqacha hissiyotni kechayotgani ayon bo`ladi. Sevish va sevilish ajoyib tuyg`u bo`lib, bunda o`ziga xos hayajonli daqiqalarda bezovtalanish, tanlagan kishisi bilan birga ko`proq vaqt o`tkazish xaqida o`ylash ko`payadi va bu holat asosiy maqsadga aylanib qoladi. Aytish kerakki bu tuyg`u o`zaro hurmat, xushmuomalalik va ishonchga asoslanadi. Xayoliy muhabbat og`ushida inson ko`pincha boshqalarning kamchiligini payqamaydi chunki xayolot va tasavvur ko`proq ifodalanadi.
Har bir odamning sevish qobiliyati qaysi yoshida qanday kechishi mumkinligi olimlar tomonidan aniqlangan. Bu davrlarni keltiradigan bo`lsak, bu uch yosh atrofidagi davr, bunda birdaniga bolaga o`z yoshi yoki kattaroq yoshdagi qiz yoki o`g`il bola yoqa boshlaydi. O`sha yoqtirib qolgan odamiga o`zining yaxshi konfeti, pecheniysi, olmasini ravo ko`ra boshlaydi.
O`zaro iliqlik munosabatlari asosida yarim bolalarcha muhabbat kichik maktab yoshidagi davrda, ya`ni 7—8 yoshlarda ham ko`rinadi. O`smirlik davrida ham qarama-qarshi jins vakiliga nisbatan bu kabi hissiyot namoyon bo`ladi. Bunda ko`proq muloqotga kirishish, sevib qolgan kishisiga nisbatan ko`proq qiziqish, yoki tashqi qiyofasidagi qandaydir jihatini kuchli yoqtirib qolish tarzida sevgi hislari kuzatiladi. O`smirlik davridagi o`g`il-qizlar hali to`la shakllanmagan shaxs pallasida ekanliklari tufayli ulardagi sevgi hislari o`ziga xos belgilarga ega ekanligi ko`rinadi:
Birinchidan, sevgi hislari masalalari ularni sevgi hislari paydo bo`lishidan ancha oldinroq qiziqtira boshlaydi, o`qigan kitoblari, eshitgan qo`shiqlari, ko`rgan filmlaridan va kattalarning suhbatlaridan ular sevgi qanday his ekanligini, bu hisga odamlar intilishi va kutishlarini yaxshi biladilar. Bu sirli tuyilgan hisni o`zlarida ham his etish, sevib ko`rish, uni o`zida kechirish istagi kuchayib boradi. Bu o`ziga xos o`smir organizmida yuz berayotgan fiziologik jarayonlar ta`siriga ham bog`liqdir.
Ikkinchidan, bu yangi sohada o`z-o`zini anglash, sevib ko`rish va sevilish ehtiyoji yuzaga keladi. Shuning uchun o`smirlik davridagi o`g`il-qizning sevgi hislari bu sevgi debochasi bo`lib, bu hali jiddiy parvarishni taqozo etuvchi nozik tuyg`udir. Uchinchidan, o`smir sevgisida hali ko`p fantaziya bor. Sevib qolgan kishisi timsolida u xayolidagi kishining eng yaxshi sifatlarini tasavvur etadi. Muloqot olib borish ehtiyoji kuchliligi, ko`ngil yaqinligini his etish xohishi mavjudligi kabilar bilan xarakterlanadi. Shuningdek unda o`ziga ishonch hislari ham kuchsizdir, unda uyatchanlik bor. To`rtinchidan, o`smirning sevgi hislari u uchun o`ziga xos qiziqarli kitobga o`xshaydi, shuning uchun u hayotdan uzilgan va hayot bilan bog`lanmagandir. Bu keltirilgan xususiyatlarni bilgan holda, o`smirlar uchun sof sevgi tuyg`usini his qilishda adashmaslik, har qanday hissiyotlar qurboni bo`lmay, aql-u farosat bilan yondashishni tavsiya qilamiz.