Toshkent davlat sharqshunoslik instituti xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va mamlakatshunoslik fakulteti
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XULOSA O`zbekistonda kimyo sanoatini rivojlanishining o`ziga xos jihatlari masalalariga bag ’ ishlangan bitiruv-malakaviy ishi natijalarini umumlashtirish quyidagi xulosalarga k е lish va tavsiyalar ishlab chiqish imkonini b е rdi: 1. Kimyo sanoati sanoatdagi eng muhim tarmoqlardan biri bo`lib, uning asosiy vazifasi mamlakat aholisining maishiy kimyo tavarlariga bo`lgan ehtiyojini qо ndirishdir. Bugungi zamon texnologiyalarining rivojlanishi, ehtiyojlarni ortishi, istimolchilar uchun zarur bo`gan oziq ovqat, sanoatidagi muammolar, harbiy nizolar, xomashyoni yetishmasligi, yashash sharoitining yaxshilanib borishi kimyo mahsulotlariga bo`lgan talablarni ortishiga va kimyo sanoatiga bo`lgan etiborni yanada kuchaytirishga sabab bo`lmoqda. 2. Boshqa sohalardan farqli ravishda kimyo sanoatning ham o`ziga xos xususiyatl ari bоr . Bular: - Tarmoqda kimyo resurs bazasi eng asosiysi bo`lib, qayta tiklanishi qiyin bo`lgan ishlab chiqarish vositasi sifatida nаmоyon b o` lаdi. Kimyo mahsulotlari resurslari cheklangan va uning hajmini kengaytirishni iloji yo`q; - kimyo sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarish yuqori bilib va texnika, texnologiyani talab qiladi; 31 Davlat statistika qo‘mitasi Axborot xizmati malumotlari 2013. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi malumotlari 2013. 62 - kimyo sanoatida ishlab chiqarish turli geografik shаrоitlarida olib bоrilib, ishlab chiqarish jarayonini mехаnizаtsiyalаsh, georafik joylashuvini to`g`ri tanlash, ekologik buammolar keltirib chiqarmaslik, kabi хususiyatni e’tiborga olish muhim ahamiyatga ega; - kimyo sanoati tarmoqlari ichida ko`pgina tarmoqlarida, ayniqsa, lok-bo`yoq materiallari, sintetik bo`yoqlar, asosiy kimyo mahsulotlari (ammiak, noorganiq kislotalar, ishqorlar, mineral o`g`itlar, soda, xlor va xlorli mahsulotlar, suyultirilgan gazlar va b) tarmoqlaridaishlab chiqarish jarayoni inson hayoti uchun zararli hisoblanadi; - kimyo mahsulotlari kеyinchаlik ishlab chiqarish jarayonida ish lab chiqarish vositasi (dori darmon vositalari, neftni qayta ishlashda va boshqalar) sifatida ishlаtilаdi; - kimyo mahsulotlarini qazib olish va ishlab chiqarish og`ir mehnatni, undan tayyorlanga kimyoviy vositalar sanoatning turli tarmoqlarida keng foydalanib, yuqori samara olishni, kimyo vositalari tufayli sodar bo`ladigan noxush xolatlar(o`lim, tan jarohati olish, organizmni ishdan chiqarish va b.)ni oldini olishni talab qiladi. 3. O`zbekiston hududida tabiiy gaz, neft, ko`mir, oltingugurt, tog`-kimyo mahsulotlar, rangli metallar rudasi va boshqa xom ashyolar bo`lganligi uchun mamlakatimiz yirik kimyo sanoatlariga ega. Mamlakatda 3000 ta foydali qazilma koni aniqlangan bo`lib, ularning 19 tasi kon-kimyo foydali qazilma konlaridir. Bu konlar: Osh tuzi konlari (Boybichakon, Xo`jaikon, Tyubegatang, Oqbosh, Laylimkon Borsakelmas, va Oqqal’a), Kaliy tuzi konlari ( Tyubegatang, Oqtosh, Odamtosh, Okmachi), Fosforit konlari (Molg`uzor va Nurota fosfarit koni), Oltingugurt koni ( Sho`rsuv oltingugurt koni) 4. Kimyo sanoatining xomashyo bazasi boy va xilma-xil. U turli foydali qazilmalardan, ishlab chiqarish chiqindilaridan yog`och, suv, hatto havodan foydalanadi. Turli xil xomashyolardan foydalanish imkoniyatining cheksizligi kimyo sanoati korxonalarini hamma joyda qurishga imkon beradi. Biroq kimyo 63 korxonalari energiya va suvni ko` p ishlatishi, ayniqsa, tabiatga jiddiy salbiy ta’sir ko`rsatishi sababidan ularni hamma joyda ham qurish maqbul bo`lavermaydi. 5. O`zbekiston sanoati tarmoqlari ichida kimyo sanoati sanoatni tayanchi hisoblanadi. Chuki qishloq xo`jaligida, yoqilg` energetikada, rangli va qora metal ishlab chiqarishda, farmasiftika sanoatida, mashinasozlikda umuman sanoatning barch soxasida kimyo sanoatining o`rni yuqori. Kimyo sanoati — ogʻir sanoat tarmoqlaridan biri, xilma-xil kimyoviy mahsulotlar turlari: kon-kimyo xom ashyosi, asosiy kimyo mahsulotlari (ammiak, noorganiq kislotalar, ishqorlar, mineral o`g`itlar, soda, xlor va xlorli mahsulotlar, suyultirilgan gazlar va boshqalar), plastmassa va sintetik smolalar, shu jumladan, kaprolaktam, sellyuloza atsetatlari, kimyoviy tola va iplar, plastmassa va shisha-plastiklardan materiallar va buyumlar, lok-bo`yoq materiallari, sintetik bo`yoqlar, kimyoviy reaktivlar, fotokimyo mahsulotlari, maishiy kimyo tovarlari va boshqalarni ishlab chiqaradi. 6. Sanoat tarmoqlari ichida yuqori ulushga ega tarmoqlar: yonilg`i energetika 17,5%, mashinasozlik va metalni qayta ishlash 16,1%, oziq-avqat sanoati 13,9%, yengil sanoat 13,5%, rangli metallurgiya 10,3% ulushga ega tarmoqlari bo`lib, kimyo va neft-kimyo sanoati esa 5,4% ulushga ega. Kimyo va neft-kimyosanoati YaIM dagi ulushi atiga 2,9%. Bu ko`rsatgichni oshirish maqsadida 1991 yilda respublika kimyo sanoati korxonalari negizida "O`zkimyosanoat" konserni tashkil etildi. 1994 yil martidan kontsеrn "O`zkimyosanoat" uyushmasiga aylantirildi. 2001 yil martida uyushma tugatilib, uning asosida "O`zkimyosanoat" davlat-aktsiyadorlik kompaniyasi tashkil qilindi va oxirgi besh yil mobaynida kimyo sanoati mahsulotlari 401,0%ga o`sdi. 7. O`zbekistonda zamonaviy kimyo sanoatining shakllanishi 1932 yil qadimdan oltingugurt qazib olingan Sho`rsuv oltingugurt koni (Farg`ona vodiysi)ning ishga tushirilishi bilan boshlandi. Bu korxona sobiq SSSRda ishlab chiqariladigan oltingugurtning 57% ini bergan va Ittifoqning oltingugurt mustaqilligini ta ’ minlashda muhim rol o`ynadi. 64 8. O`zbekistonda kimyo sanoatini barqaror rivojlantirish, ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish, energiyani tejaydigan hamda ekologik toza texnologiyalarni joriy etish, eksportga mo`ljallangan va import o`rnini bosadigan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ko` paytirishga alohida e’tibor qaratilayotgani o`zining yuksak samaralarini bermoqda. Jami eksportda kimyo sanoati ulushi 2005-2011 yillar mobaynida deyarli o`zgarmagan (o`rtacha 5% ulush). Bunga sabab jami eksport bilan kimyo sanoati mahsulotlar eksporti mos ravishda oshib brogan. 9. O`zbekistonda sanoat ahamiyatiga ega mineral xomashyo bazasini rivojlantirish, rudali hududlarni tadqiq qilish, zaxiralarni aniqlash va geologiya- qidiruv ishlariga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ustuvor vazifalardan etib belgilangan. Bu, o`z navbatida, soha ilm- fani va olimlari zimmasidagi mas’uliyatni yanada oshiradi. Shu bois mazkur mintaqaviy konferensiya dunyoning ko`plab mamlakatlaridan kelgan olim va mutaxassislar, ekspertlarning bu boradagi izlanishlari, kashfiyotlari va xulosalarini o`rganishda muhim ahamiyatga ega. 10. Joriy yil 2012 yilning yanvar-sentabr oylarida asosiy kapitalda o`zlashtirilgan investitsiyalar umumiy hajmi 15,3 milliard so`mni tashkil qildi va qiyosiy narxlarda 9,8 foizga oshdi. Jalb etilgan xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi 2 milliard dollarni tashkil qildi, jumladan, o`zlashtirilgan 1,6 milliard dollarning (o`sish 2011-yilning shu davriga nisbatan 9,6 foiz) 1,3 milliard dollari to`g`ridan-to`g`ri xorijiy investitsiyalardir. Buning natijasida 2012-yilning o`tgan davrida 106 ta investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirish yakunlandi. “Sh o` rtanneftgaz” unitar sh o`ba korxonasida propanbutan aralashmasi qurilmasini barpo etish (5-navbat), Navoiy issiqlik elektr stansiyasida gaz siqish kompressor stansiyasini qurish, Navoiy viloyatida texnik kremniy ishlab chiqarishni tashkil etish (I bosqich), Qalmaqir konini kengaytirish, rekonstruksiya qilish va jihozlash hamda boshqa qator loyihalar shular jumlasidandir. O`zbekistonda investitsiyalar hajmi yildan yilga ortib bormoqda. Shunisi takidlash lozimki kiritilgan investitsiyaning deyarli 33%i sanoat soxasiga yo`naltirilmoqda, ammo kimyo 65 sanoatiga ajratiladigan investitsiyalar jami investitsiyaning 1-2%ni tashkil etishi albatda salbiy xolat. 11. Prezidentimiz I.A. Karimov tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar samarasi o`laroq, mamlakatimiz sanoatining innovatsion salohiyati sezilarli ravishda oshmoqda. Masalan, bugungi kunda kimyo sohasida amalga oshirilayotgan 11 ta yirik innovatsiya loyihasi eksportbop va import o`rnini bosadigan yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish hisobidan tayyorlanayotgan mahsulot hajmini oshirish, yangi ish o`rinlari tashkil etish imkonini beradi. 12. O`zbekistonda kimyo sanoatini iqtisodiyotdagi o`rnini oshib borishida bir qator istiqbol loyihalar rejalashtirilgan. Bular qatoriga: Dehqonobod kaliy o`g`itlari zavodining ishlab chiqarish quvvatini kengaytirish 2-etap (yillik quvvatini 600ming tonnaga yetkazish, loyihaga 254,6 mln$ sarflanib,2011-2013 yillarda bitkaziladi), Surgil koni bazasida gaz-kimyo kompleksi qurish (yillik quvvati 400 ming t. politilen, 100 ming t. polipropilen qo`shimcha qilish va 3500 mln$ sarflab, 2008-2014 yillarda qurib bitkaziladi), “ Muborak gazni qayta ishlash zavodi” unitar shuba korxonasida gaz - kimyo kompleksini qurish, ”Rezinotexnika” OAJ bazasida konveyr lentalari, Q/x va avtomabil sinalarini ishlab chiqarish kabi yirik loyiha uchun mos ravishda 2305,5 mln$, 230 mln$ sarflanadi. 13. O`zbekistonda kimyo sanoati rivojlanishini tahlih qilayotganimizda bir qaqtor muammolarga duch kelishimiz mumkin. Bu muammolar: – Mamlakatning tabiiy va mineral-xom ashyo resurslari yirik zahiralariga mavjud. Ammo bu kabi xom ashyolarni qazib chiqarish, uni uni qayta ishlash jarayonida texnika texnologiyani eskirganligi va yetishmsligi. Buning natijasida kimyo mahsulotlari ishlab ciqarish samaradorligi oshmayotganligi. Masalan mineral o`gitlar ishlab chiqarish 2011-yil 1,2 mln tonna tashkil etgan bo`lsa(1.7- jadval), mineral o`gitlar orasida birgina azot ishlab chiqarish sanoat quvvati 2,8 mln tonnani tashkil etadi(1.4-jadval). Kimyoviy tola va iplar ishlab chiqarish 2011-yilda 16,2 ming tonnani tashkil etgan bo`lsa(1.7-jadval), bu sanoat tarmog`ini quvvati 180 ming tonnani tashkil etadi(1.4-jadval); 66 – Kimyo sanoatida yangi turdagi kimyo mahsulotlarini o‘zlashtirishda geologik qidiruv ishlari va yangi kashfiyotlar uchun moliyalashtirishni kengroq yo`lga qo`yilmaganligi; – Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar va tajriba ishlarini amalga oshirishda malakali kadrlar va mutaxassis oliblarni yetishmasligi; – Kimo sanoat tarmog`ida innovasion faoliyatning rivojlanmaganligi, ilg‘or innovasion yangiliklarning tarmoq korxonalarida kam joriy etilishi. Masalan O`zbekistonga 2011 yil 18291,3 mlrd so`m investitsiya kiritilib, shundan 32,7%i sanoatga yo`naltirildi. Kimyo sanoatiga ajratilgan investitsiyalar jami investitsiyadagi ulushi 2006 yil 2,2% , 2011 yilda esa bu ko`rsatgich 1,0% ga tushdi. Kimyo sanoatiga ajratiladigan investitsiyalar jami investitsiyaning 1-2%ni tashkil etishi albatda salbiy xolat; – Kimyo sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarishda tabiat va insonlarga salbiy zarar yetkaz ehtimoli yuqoriligi, ishlab chiqarish jarayoniga davlat aralashuvini taqoza etilishi. Xususan, Prezidentimiz I.A.Karimovning «O’zbekiston XX1 asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari» asarlarida ta’kidlanganidek: « Sanoat korxonalarida atmosferaga, suv havzalariga va tuproqqa ifloslantiruvchi hamda zararli moddalarni tashlaganlik uchun solinadigan maxsus soliqdan keng foydalangan holda ma’suliyatni oshirish darkor. Ularda zamonaviy, samarali tozalash qurilmalari tizimini joriy etish kerak. Boshlang’ich xom ashyodan tayyor, pirovard mahsulot olgunga qadar kompleks foydalanishga imkon beradigan yangi, zamonaviy, ekologik jihatdan samarali uskunalarni o’rnatish lozim». |