Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi

Ishlatilishi.  Baxmalgul  ildizidan  quruq  ekstrakt  olinib  undan  tayyorlangan 
tabletka  balg‘am  ko‘chiruvchi,  ichni  yumshatuvchi  va  shamollashga  qarshi  ta'sirli 
dori vositalari tibbiyotga tavsiya qilingan.  
O‘simlikning ildizi va poyasidan polisaxaridlar kompleksi yallig‘lanishga va 
me'da –ichak yaralariga qarshi ta'siri borligi ham aniqlangan. 
Baxmalgul (Alcea L.) bo‘yoq olish uchun, texnika va dorivor o‘simlik sifatida 
keng ekiladi.  
Dorivor preparatlari. Quruq ekstrakt, kukun (poroshok), sharbat. 

114 
 
Kubik shaklida qirqilgan ildiz nafas olish yo`llari kasalliklarida ishlatiladigan 
turli yig`malar (Species pectoralis va boshqalar) tarkibiga kiradi. 
 
TUKLI  ERVA O'TI  (YER USTKI  QISMI) -HERBA AERVAE LANATAE 
O'simlikning  nomi.  Tukli  erva  (pol-pola)  —  Aerva  lanata  Juss.  A.; 
machindoshlar (tojixo'rozdoshlar) — Amaranthaceae 
oilasiga kiradi. 
Ko'p  yillik,  shoxlangan  va  bo'yi  55-70  sm  ga  yetadigan  o't  o'simlik.  Barglari 
lansetsimon, ovalsimon yoki ellipssimon, tekis qirrali bo'lib, qisqa bandi yordamida 
poya  va  shoxlarda  qarama-qarshi  joylashgan.  Gullari  mayda,  och  yashil  rangli 
bo'lib, qisqa boshoqsimon gulto'plamiga o'rnashgan. Urug'i yaltiroq, qora rangli. 
O'simlikning hamma qismi sertukli, kulrangda. 
Geografik tarqalishi. Hindiston, Filippin, Yangi Gvineya va boshqa Osiyo va 
Afrikaning  tropik  tumanlaridagi  qumli  yerlarda,  choilarda  va  butalar  orasida 
o'sadi. 
O'zbekistonda tukli erva bir yillik o't o'simlik sifatida o'stiriladi.  
Mahsulot tayyorlash. O'simlik gullagan davrida yer ustki qismi o'rib olinadi va 
3—4  sm  qalinlikda  soya  yerda  biror  narsa  (faner  taxta,  brezent,  mato  va 
boshqalar) ustiga yoyib quritiladi. 
Mahsulotning tashqi ko'iinishi. Mahsulot poya, barglar va gulto'plamlaridan 
tashkil  topgan.  Barglari  tuxumsimon  yoki  el-lipssimon,  tekis  qirrali,  o'tkir  yoki 
to'mtoq  uchli,  uzunligi  2—3  sm  gacha,  eni  0,5—1,5  sm,  sertukli.  Gulto'plami 
sertukli,  boshoqsimon.  Gullari  mayda,  och  yashil,  gultevaragi  2-5  bo'lakli  boiib, 
uchta  guloldi  bargchalari  bilan  o'ralgan.  Barglari,  poya-si  va  gulto'plamlari 
sertukli, kulrang-yashil, hidi — kuchsiz, yoqimli, achchiq mazali. 
Mahsulotning  namligi  7  foizdan,  umumiy  kuli  13  foizdan,  xlorid  kislotaning 
10  foizli  eritmasida  erimaydigan  kuli  8  foizdan,  qoraygan  qismlari  7  foizdan, 
organik  aralashmalar  1,5  foizdan  va  mineral  aralashmalar  1  foizdan  ko'p  hamda 
mahsulot tarkibida-gi flavonoidlar yig'indisining miqdori rutin bo'yicha 0,5 foizdan 
kam bo'lmasligi lozim. 
Kimyoviy  tarkibi.    Bargining  tarkibida  C  va  K  vitaminlar,  fenolkarbon  va 
boshqa kislotalar, flavonoidlar (kempferol, kverse-tin, rutin, giperozid va boshqalar), 
prunazin  glikozidi,  alkaloidlar,  leykoantotsianlar,  shilliq,  oshlovchi  va  boshqa 
moddalar,  meva-sida  —  uglevodlar  (5,3-12,2  foiz  qandlar:  fruktoza,  glukoza, 
saxaroza,  3,77-4,33  foiz  pektinlar),  B,  C  va  P  vitaminlar,  xlorogen  va  boshqa 
kislotalar, triterpenjar, efir moyi, mineral  (mis va temir birikmalari), oshlovchi va 
boshqa birikmalar bor. Meva efir moyi limonen, linalool, sitral, terpineol, farnezen 
va boshqa terpenlardan tashkil topgan. 
Behining urug'i ham biologik faol moddalarga boy. Uning tarkibida 20 foizgacha 
shilliq  moddalar,  amigdalin  glikozidi,  emulsin  fermenti,  20,5-80  foizgacha  yog', 
oqsil va boshqa birikmalar bo'ladi. 
Ishhililishi.  Ishlatilishi.  Ibn  Sino  behi  mevasidan  tayyorlangan  damlama  va 
qaynatmasini  qusishni  to'xtatishga,  chanqoq  qoldirish,  ish-taha  ochish  uchun, 

115 
 
dizenteriyada  va  boshqa  kasalliklarda  hamda  siydik  haydovchi  vosita  sifatida 
ishlatgan.  Meva  shirasini  Ibn  Sino  astma,  qon  tupurishga  qarshi,  behi  moyini  — 
uchuq, yara, buyrak va siydik qopi kasalliklarida, urug'ini va uni shilliq mod-dasini 
o'pka  hamda  ko'krak  kasalliklarida  va  ko'krakni  yumsha-tuvchi  vosita  sifatida 
ishlatgan. 
Xalq  tabobatida  behi  mevasi  va  urug'i  o'rab  (qoplab)  oluv-chi,  balg'am 
ko'chiruvchi  hamda  yurak  faoliyatini  tonuslovchi  vosita  sifatida  ishlatilinadi. 
Urug'ni  iliq  suvda  chayqatib  tayyorlangan  shilliq  eritmasi  bronxit,  me'da  yara 
kasalligini,  og'iz  va  tomoq  shilliq  pardasini  yallig'lanish  kasalligini,  gastroenterit, 
kolitlarni  davolashda  ishlatiladi.  Shu  shilliq  eritmasida  namlangan  doka  (yoki 
bint)ni gingivitda yallig'langan joyga va terini kuygan yeriga qo'yiladi. 
Ishlatilishi.  Ibn Sino behi mevasidan tayyorlangan damlama  va qaynatmasini 
qusishni  to'xtatishga,  chanqoq  qoldirish,  ish-taha  ochish  uchun,  dizenteriyada  va 
boshqa kasalliklarda hamda siydik haydovchi vosita sifatida ishlatgan. Meva shirasini 
Ibn  Sino  astma,  qon  tupurishga  qarshi,  behi  moyini  —  uchuq,  yara,  buyrak  va 
siydik  qopi  kasalliklarida,  urug'ini  va  uni  shilliq  mod-dasini  o'pka  hamda  ko'krak 
kasalliklarida va ko'krakni yumsha-tuvchi vosita sifatida ishlatgan. 
Xalq  tabobatida  behi  mevasi  va  urug'i  o'rab  (qoplab)  oluv-chi,  balg'am 
ko'chiruvchi  hamda  yurak  faoliyatini  tonuslovchi  vosita  sifatida  ishlatilinadi. 
Urug'ni  iliq  suvda  chayqatib  tayyorlangan  shilliq  eritmasi  bronxit,  me'da  yara 
kasalligini,  og'iz  va  tomoq  shilliq  pardasini  yallig'lanish  kasalligini,  gastroenterit, 
kolitlarni  davolashda  ishlatiladi.  Shu  shilliq  eritmasida  namlangan  doka  (yoki 
bint)ni gingivitda yallig'langan joyga va terini kuygan yeriga qo'yiladi.  
 
YONG'OQ MEVALARI  PO'STI - CORTEX JUGLANDIS  FRUCTUS 
O'simlikning nomi. Grek yong'og'i  Juglans regia L.; 
yong'oqdoshlar — Juglandaceae oilasiga kiradi. 
Yong'oq  keng,  yoyilgan  shox-shabbali  baland  daraxt.  Barglari  qalin,  o'ziga 
xos hidli, 3—5 (7) juftli toq patli murakkab  bo'lib, uzun bandi yordamida poya va 
shoxlarida  ketma-ket  joylashgan.  Bargchalari  qisqa  bandli,  cho'ziq-tuxumsimon 
yoki  tuxumsimon-lansetsimon,  qisqa  o'tkir  uchli,  mayda  tishsimon  yoki  tekis 
qirrali, yuqoridagi bittasi  — eng yirigi (uzunligi 5-12 sm, eni 2,5—5 sm), pastdagi 
bir  jufti  boshqalaridan  mayda.  Ota-lik  gullari  kuchala  gul  to'plamiga  joylashgan, 
onalik gullari 1 yoki 2—3tadan yosh novdalar uchiga o'rnashgan. Mevasi  — yashil, 
meva pishganda qurib qoladigan meva tevarakli danakli soxta meva. 
Aprel-mayda gullaydi, sentabrda mevasi pishadi. 
Geografik tarqalishi. Keng miqyosda mevali daraxt sifatida o'stiriladi. 
Mahsulot  tayyorlash.  Yong'oq  mevasi  yetilganda  —  sentabr  oyida  ular 
qoqiladi  va  yig'ib,  po'stidan  ajratiladi.  Ana  shu  ajratilgan  meva  po'sti  yig'ib  olib, 
soya yerda quritiladi. 
Mahsulotning  tashqi  ko'rinishi.  Mahsulot  osonlik  bilan  mevadan 
ajraladigan  butun  yoki  ayrim  bo'lakchalardan  tashkil  topgan  meva  po'stidan  — 
perikarpiydan  iborat.  Bo'laklar  cheti  ichiga  qayrilgan,  ustki  tomoni  silliq  yoki 

116 
 
burishgan,  ichida  —  meva  po'stidan  osonlik  bilan  ajraladigan,  qurigan, 
mezokarpiyani ipsimon qavati bo'ladi. Meva po'sti tekis sinadi. 
Meva  po'sti  ustki  tomondan  yashil-qo'ng'irdan  to  to'q  qo'n-g'irgacha,  ichki 
tomoni  —  deyarli  qora  rangli,  hidi  kuchsiz  —  o'ziga  xos,  mazasi  —  achchiqroq 
burushtiruvchi. 
O'zbekiston  (Toshkent,  Samarqand,  Andijon,  Farg'ona  va  Surxondaryo 
viloyatlari)ning tog'li tumanlarida keng tarqalgan  bo'ymodaron turi — tubulg'ibarg 
bo'ymodaron  to'liq  o'rganildi,  unga  vaqtincha  farmakopeya  maqolasi  tuzildi  va 
O'zbekiston  Res-publikasi Sog'liqni saqlash  vazirligini Dori  vositalari  va  tabiiy texni-
ka sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasi tomonidan VFM tasdiqlandi. 
Keyinchalik O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi  tubulg'ibarg 
bo'ymodaronning  gulini  peshob  (siydik)  haydov-chi,  qon  oqishini  to'xtatuvchi  va 
yaralarni bitiruvchi vosita sifatida tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat berdi. 
 
TUBULG‘IBARG  BO‘YMODARON  GULI-  FLORES  ACHILLEAE 
FILLIPENDULUNAE 
O‟simlikning  nomi.  Tubulg‘ibarg  bo‘ymodaron  –  Achillea  filipendulina 
Lam.;  astradoshlar  –  Asteraceae  (murakkabguldoshlar    -  Sompositae)  oilasiga 
kiradi. 
           Ko‘p yillik, bo‘yi 60-75 sm ga etadigan o‘t o‘simlik. Poyasi ko‘p sonli, 
yo‘g‘on,  mayda  qirrali,  serbargli,  tukli.  Barglari  keng,  cho‘ziq  lansetsimon, 
patsimon qirqilgan, bo‘laklari yirik, cho‘ziq lansetsimon, tishsimon bo‘lakchalarga 
qirqilgan.  Poyaning  pastki  qismidagilari  bandi  yordamida,  yuqoridagilari  bandsiz 
ketma  –  ket  joylashgan.  Sariq  rangli  gullari  teskari  konussimon  savatchalarga 
joylashgan;  savatchalar  esa  poya  uchidagi  qalin,  murakkab  qalqonsimon  gul 
to‘plamini xosil qiladi. Mevasi  - kulrang – qoramtir, uzunligi 2-2,25 mm bo‘lgan 
pista.  
Iyun – sentyabr boshida gullaydi, avgust oxirida – sentyabrda mevasi etiladi.  
Geografik tarqalishi. O‘rta Osiyo va Kavkazning tog‘li tumanlaridagi shaqalli 
daryo vodiylarida, soylarda, tuproqli- shag‘alli tog‘ qiyalarida , ariq yoqalarida va 
boshqa erlarida o‘sadi.  
Maxsulotning  tashqi  ko‟rinishi.  Maxsulot  murakkab  qalqonsimon  gul 
to‘plami,  uning  ayrim  bo‘laklari  va  1  sm  dan  uzun  bo‘lmagan  gul  bandli  ayrim 
savatchalardan  tashkil  topgan.  Savatchalar  cho‘ziq  tuxumsimon,  uzunlig  3-4  mm, 
diametri  2-4  mm  bo‘lib,  kam  sonli savatcha  chetidagi  tilsimon  gullari  va  savatcha 
o‘rtasidagi ikki jinsli naychasimon gullardan iborat. Gul o‘rni deyarli konussimon. 
Savatchaning  o‘rama  bargchalari  ko‘p  sonli,  cherepitsasimon  o‘rnashgan,  tukli, 
cho‘ziq lentasimon.  
Gullari sariq rangli , savatcha o‘rama barglari yashil-sarqich; maxsulot o‘ziga 
xos xid va achchiqroq, yoqimli mazaga ega.  
Kimyoviy  tarkibi.  Maxsulot  tarkibida  0,86  –  1,2  %  efir  moyi,  flavanoidlar 
(lyuteolin,  kversetin,  sinarozid,  giperozid,  rutin  va  boshqalar),  kumarinlar 

117 
 
(digidrokumarin,  eskuletin  va  skopoletin),  vitamin  S,  karotinoidlar,  polisaxaridlar, 
betonitsin, oshlovchi va boshqa moddalar bo‘ladi.  
VFM  (42  Uz-0266-2004)ga  ko‘ra,  maxsulot  tarkibidagi  flavonoidlar 
yig‘indisining miqdori 0,8 %dan kam bo‘lmasligi kerak.  
Ishlatilishi.  Maxsulot  dorivor  preparatlari  yallig‘lanishga  qarshi  va  yaralarni 
davolovchi  (me'da  –o‗n  ikki  barmoqli  ichak  yarasi,  gastrit,  shilliq  qavatlarining 
yallig‘lanishi),  peshob  xaydovchi  (yurak  qon-tomirlar  tizimi,  jigar  va  buyrak 
kasalliklarida)  xamda  qon  oqishini  to‘xtatuvchi  (ichakdan,  bachadondan  va 
gemaroidal qon oqishlarida)  vosita sifatida ishlatiladi.  
Dorivor  preparatlari.  Damlama.  Maxsulot  siydik  xaydovchi  ―Stiflos‖ 
yig‘masi tarkibiga kiradi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

118 
 
                                                  Mundarija 
 
 
1-ma`ruza.  Dorivor  o‗simliklarni  resursshunosligi  to‗g‗risida  tushuncha  va  uning 
vazifalari.  Asosiy  geobotanik  va  resursshunoslik  atamalari.  O‗zbekiston  florasini 
boyligi va xilma-xilligi…………………………...……..……………………………….2 
2-3-ma`ruzalar.  O‗zbekiston  dorivor  o‗simliklarining  xom  ashyo  bazasi.  O‗zbekiston 
yovvoyi  holda  o‗sadigan  va  etishtiriladigan  dorivor  o‗simliklar.  YAngi  istiqbolli 
o‗simliklarni izlab topish usullari.................................................................................11 
4-5-ma`ruza.  O‗simliklar  jamoasi,  ularning  dengiz  satxidan  joylashgan  erlarini 
balandligiga  qarab  bo‗linishi  (poyasnost),  tarixiy  rayonlar  va  guruhlarga 
bog‗liqligi……………...............................................................................................22 
6-8-ma`ruza.    Dorivor  o‗simliklarni  ko‗plab    o‗sadigan  joylarni  izlab  topish,  ularni  
xaritaga belgilash zahirasini, hosildorligini va tiklash davrini aniqlash. Yillik miqdorini 
rejalash………………………………………………………………………………….30 
9-10-ma`ruza. 
 
Dorivor 
o‗simliklar 
xom 
ashyosini 
tayyorlash 
asoslari…………………............................................................................................44 
11-12-ma`ruza.  Dorivor  o‗simliklarni  muhofaza  qilish  va  ularni  resurslaridan  oqilona 
foydalanish. 
O‗zbekiston 
tabiiy 
qo‗riqxona 
fondi………………………………….............................................................………56 
13-14-ma`ruza.  Tabiiy  sharoitda  yo‗qolib  ketish  xavfi  bo‗lgan  va  kamayib  ketayotgan 
noyob 
dorivor 
o‗simliklar, 
ularni 
madaniylashtirish 
muammolari……………………………................................................................….68 
15-ma`ruza.  Dorixonalar  tizimida  va  farmatsiya  sanoati  uchun  tayyorlanadigan 
o‗simliklar………………………………………….…………………………….……..95 
16-17-ma`ruza. O‘zbekistonning yangi istiqbolli dorivor o‘simliklari …….………..106